جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از رویکردهای اجتماعی و فکری رایج در تاریخ، عرفان و تصوف است که از زمان شکل گیری تا اوج و کمال با تغییراتی همراه بوده است. این رویکرد علیرغم تأثیر در مؤلفه­های دیگر، از عوامل گوناگونی نیز تأثیر پذیرفته است و در ضمن این تعامل­ها بستری ایجاد شده است که سبب رواج یا کسادی مکتب تصوف شده است. این مقاله با روش تحلیلی- توصیفی و استفاده از منابع کتابخانه­ای معتبر، سیمای مشایخ متصوفه عصر صفوی را با تأکید بر نظریه هژمونی آنتونیو گرامشی، مورد بررسی قرار داده است و نشان می­دهد در این عصر مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، ایدئولوژیکی، سیاسی و مذهبی بسیاری در حکم هژمونی و عامل قدرت عمل کرده­اند و در رونق تصوف و ایجاد گروه هژمون نقش داشته­اند. به عقیده گرامشی، هژمونی بدون اجبار با تکیه بر اقناع و رضایت عمومی صورت می­گیرد. نتیجه پژوهش نشان می­دهد در عصر صفوی مسائلی چون فرهنگ رفتاری شیوخ، احترام قائل بودن برای دیگران و... در زمره هژمونی فرهنگی؛ داشتن شیخ ممتاز ، تبلیغ شاگردان و... در زمره هژمونی اجتماعی؛ قائل بودن کرامات برای شیوخ، تعلق طریقه به یک صوفی بزرگ، انطباق مشرب نویسنده با شیوخ و... در زمره هژمونی ایدئولوژی؛ موضع صاحبان قدرت و... ازجمله هژمونی سیاسی و جنبه تقدّس متصوفه از هژمونی مذهبی، تجارت و توانایی مالی مشایخ جزء هژمونی اقتصادی هستند که در اجتماع آن روزگار قوت گرفته­اند و سبب اقناع و هدایت اراده جمعی شده است. قابل تببین است هژمونی ایدئولوژی بیشتر از سایر هژمونی­ها در این عصر سبب قدرت مشایخ شده است.

حجاب به‌عنوان حائل و مانع سلوک از مهم‌ترین مباحثی است که از دیرباز در عرفان اسلامی مطرح شده است. چراکه حجاب، مانع معرفت حقیقی می‌گردد و سالک برای کشف آن، کاری بس دشوار پیش روی دارد. این عوامل سبب شده است تا در اکثر متون عرفان و تصوف، دربارۀ آن بحث شود. هر عارفی که به حجاب پرداخته، بر اساس مشرب عرفانی و فکری خود، دربارۀ آن اظهارنظر کرده است. در این میان ابوعبدالله نِفّری و ابن عربی مطالب مربوط به حجاب را به صورت مدوَّن و دقیق مطرح کرده‌اند. در این نوشتار، ابتدا دیدگاه‌های متقدمین صوفیه و عرفان را در باب حجاب بیان کرده و سپس نظریات نفّری و ابن عربی را در چهار محورِ: چیستی و ماهیت حجاب، انواع حجاب، دشوارترین و سنگین‌ترین حجاب و راه کشف و طرح حجاب بررسی و تحلیل کرده‌ایم. نفّری در هرکدام از این محورها دیدگاه نوینی ارائه کرده است که در عرفان اسلامی بی‌سابقه بوده است. ابن عربی در باب حجاب، کاملاً پیرو نفّری است و بارها از او تکریم کرده و نظریه‌هایش را مطرح و ستایش کرده است. هرچند این دو عارف در برخی موارد فرعی، مانند انواع حجاب، تقسیم‌بندی متفاوتی دارند؛ اما در سه محور دیگر، ابن عربی دقیقاً نظر نفّری را پذیرفته و آن را با زبان خاص خود، شرح کرده است.

عبدالجبّار نفّری یکی از عارفان گمنام قرن چهارم هجری است. مهم‌ترین اثر او، دو کتاب المواقف و المخاطبات است که محتوای آن را، گزارش‌های مستقیمِ تجارب عرفانی این عارف تشکیل می‌دهد. تعابیر موجود در این دو کتاب، به نسبت غیرمشوب به اصطلاحات علوم مرسوم زمانه است. این اثر، فاقد هرگونه ساختار متداول و اساساً غیرتعلیمی است. درواقع بنای این گزارش‌ها بر نقل قول مستقیم از خداوند است. از سوی دیگر، پرواضح است که «سلوک عرفانی»، بخش جدایی‌ناپذیر از عرفان است. هدف این پژوهش این است که با بررسی محتوای این دو کتاب به روش توصیفی-تحلیلی، به استخراج ویژگی‌های «سلوک عرفانی» در اندیشه نفّری بپردازد؛ بنابراین سؤال اصلی پژوهش این است که سلوک عرفانی از نظر نفّری چه ویژگی‌هایی دارد؟ با جمع‌آوری، دسته‌بندی و تحلیل عبارات مرتبط، این نتایج به دست آمد که مطالب او در باب سلوک عرفانی را می‌توان در سه بخش تحلیل کرد؛ نخست «ملاحظات مشترک» شامل: «سلسله‌مراتبی دیدن سلوک»، «توجه داشتن به اختیار و ظرفیّت سالک»، «اصل وجود برخی توصیه‌های خاص طریقتی» و همچنین توجه به مسئله «زمان انجام مناسک سلوکی» و بخش دوّم «نقش و اشتیاق خداوند در شروع سلوک از سوی بنده» و سوّمین و مهم‌ترین بخش؛ یعنی تمرکز بر «کنار گذاشتن ماسوا» جانمایی کرد. همچنین نگارنده، «گذشتن از ماسوا» را طیّ دو عنوان «اسقاط اضافات آفاقی» و «اسقاط اضافات انفسی» دسته‌بندی نموده است

در عرفان اسلامی همه موجودات عالم، مظهر اسما و صفات الهی هستند. در میان همه موجودات،انسان مظهریّت اتمّ دارد. بر حسب اینکه عارف معتقد است هر موجودی در عالم از عین ثابت خود در مقام علم ربوبی پیروی می کند، در بحث سلوکی نیز این قاعده مطرح می­شود. بنابراین سیر تربیتی و الهی سالک نیز از این قاعده مستثنا نیست.سالک به واسطه عین ثابته خود و مظهریّت خویش از اسمی از اسمای الهی، تربیت می­یابد و از مقام و مرتبه معنوی همان اسم برخوردار می­شود. از نظر امام خمینی اسم علامت و نشانه ای است که نشان از ذات حق داشته و آدمی به عنوان مظهر اکمل اسمای الهی در فرایند سلوکی متحقق به حقیقت اسما می­شود.او می تواند به تناسب مرتبه وجودی خود در اسمی یا اسمهایی از اسماء حق سیر کند که در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به نقش اسماء الهی در سیر و سلوک از نظر امام خمینی می­پردازیم.

جستار پیش رو عهده دار تبیین حوزه معرفتی «حیرت» بارویکرد مثبت آن درآموزه های دینی است و با درنظر داشت این نکته که کاربردهای منفی این واژه نیز درقرآن کریم وعرف زبان عرب بسیار دیده می شود. براین پایه، آدمی در نگاه نخست، از «حیرت»، سردرگمی و پریشانی که با شک همراه است و از «یقین» مفهومی ناسازگار با آن را می‌فهمد. لیکن بدرستی باید گفت که در معارف توحیدی این دو واژه یعنی«حیرت» و«یقین»، در بخش های فراوانی همخوان و یا مکمل یکدیگرند. در این پژوهش جایگاه معرفتی«حیرت» وکاربرد های مثبت آن درحوزه معارف توحیدی با روش توصیفی_تحلیلی از سه زاویه مورد ارزیابی قرار گرفته است: «راه‌شناختی»، «هستی‌شناختی» و «توحیدشناختی» براین پایه، «حیرت» نتیجه شیدایی و عجز از شناخت کنه پروردگار بوده و پیوندی ناگسستنی با یقین دارد و مختص بندگان برگزیدۀ الهی است که با مقام یقین، همخوانی و سازگاری دارد.

اخلاق، مهم‌‌ترین حوزه‌‌ی تعلیم و تربیت صوفیه است. اصول اخلاقی در متون صوفیه، گسترش‌یافته‌ی اصول اخلاقی در اسلام است. همان‌طور که هدف نهایی تمام ادیان، به‌ویژه اسلام، پرورش اخلاق و روح در جامعه‌‌ی بشری بوده است، مقصد عرفان و تصوف نیز رسیدن به این نقطه‌‌ی متعالی است. اصول اخلاقی متصوفه در چهار سطح یا رابطه، قابل بررسی است: ارتباط با خالق، ارتباط با خود، ارتباط با خلق، ارتباط با سایر مخلوقات. در این نوشتار به بررسی یکی از این سطوح ارتباطی، یعنی اصول اخلاقی صوفیه در ارتباط با خلق (مردم) می‌‌پردازیم. این مقصود را در اقوال و آثار فارسی عارفان بزرگی چون: بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، ابوسعید ابوالخیر، امام محمد غزالی و عین‌‌القضات همدانی پی گرفته‌‌ایم. یافته‌‌های پژوهش، نشانگر آن است که صوفیه، عموم مردم را به اصول اخلاقی‌‌ همچون صدق، سخا، رفق، مدارا و مهرورزی نسبت به همگان ترغیب می‌‌کرده‌‌اند و پیروی از این اصول را به‌عنوان سلوک عوام برمی‌‌شمرده‌‌اند. عرفان اسلامی در این اصول اخلاقی با دو جریان فتوت و ملامتیه، پیوندی تام و تمام دارد و کوشیده است تا از طریق این اصول به اصلاح امور اخلاقی، کاهش تنش‌‌ها و دشمنی‌‌ها میان مردم و ایجاد صلح و آرامش عمومی در جامعه کمک نماید.

سنجش مرتبه عقل نظری در ترازوی عرفان ابن عربی محور این مقاله است. عارفان به کرات درباره عقل اظهار نظر کرده اند. برداشت اولیه و کم عمق از این اظهارات، معمولا این بوده است که عرفان، وادی ضد عقل و ضد منطق است. به طور طبیعی دیدگاه شخصیتی همچون ابن عربی که جایگاهی ممتاز در عرفان اسلامی دارد، می تواند به شناخت دقیق تر نسبت طور عقل و طور عرفان کمک کند. در این مقاله سعی شده است مبتنی بر اصلی ترین و مفصل ترین اثر عرفانی ابن عربی، یعنی فتوحات مکیه و با استفاده از روش تحلیل گزاره ای، دیدگاه وی در این باره استخراج شود.

شطحیات زبانی عرفا بخشی از گفتارهای به ظاهر هنجارشکنانۀ ایشان است که به دلیل ایجاد شکاف میان زبان، تصور درونی عارف و واقعیت امر همواره مخاطبانی را در درک و فهم آن گزاره­ها گرفتار توهم و سوءِ برداشت‌کرده‌ و در نتیجه تیغ انتقاد و خرده‌گیری را به روی ایشان گشوده‌است. اگرچه شطحیات بیشتر منتسب به پیروان مکتب سُکر است؛ ولی بسیاری از افراد شاخص صحوی مذهب نیز دارای شطحیات گفتاری و رفتاری هستند. نظریۀ «بازی­های زبانی» ویتگنشتاین مبتنی‌بر دو اصل: قاعده‌مندی زبان و توجّه به کاربرد زبان برای درک معنا، می­تواند در تحلیل و تفسیر شطحیات زبانی عرفا راه‌گشا باشد. هرچند که شطحیات رفتاری هم مورد نکوهش افراد دور از عرصۀ سیر‌و‌سلوک عرفانی قرارگرفته‌است، ولی در این پژوهش تأکید بر شطحیات گفتاری است. کاربرد زبانی خاص در موقعیّت­های مختلف، عدم تناظر میان بیان زبانی، تصوّر و واقعیّت امر و فاصله‌گرفتن زبانِ عرفا از زبانِ قاعده­مند عام و ورود به عرصۀ زبان قاعده­مندِ ویژۀ اهل معرفت، از جمله مهم­ترین نشانه­های کاریست نظریۀ بازی­های زبانی در تحلیل شطحیات گفتاری است. این پژوهش به شیوۀ تحلیل محتوای کیفی متن به سامان‌رسیده‌است.

یکی از مباحثی که عرفا در آثارشان در مورد آن بحث کردهاند معنا و زبان است، به طور کلی معنا در دستگاه فکری عرفا هویتی متقدم دارد و در تقابل با دیدگاه زبانشناسی امروز است که لفظ را مقدم بر معنا میداند. ابن‌عربی دیدگاه تقدم معنا را با ژرفای بیشتری تحت عنوان روح معنا بررسی کرده است و اعتقاد دارد معنای یک واژه روح معنایی واحدی تلقی می‌شود که در تمام مصادیق آن، به صورت حقیقی و به تشکیک قابل اطلاق است. این دیدگاه از مبانی الهیاتی ابن‌عربی لازم آمده است که تلاش کرده‌ایم با روشی توصیفی-تحلیلی این مبانی را در دو ساحت هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی بررسی کرده و به نتایج جدیدی دست یابیم. مفروض نگارنده این بوده است که نگاه وحدت وجودی ابن‌عربی به معنا و مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی آن به نتایج منحصر به فردی دربارۀ ماهیت زبان منجر می‌شود که با نظریه‌های معاصر نیز در عین تقابل همسویی‌هایی دارد. از جملۀ این نتایج تشکیکی بودن تقلید از خداوند است که خود نتایج جدیدی دربارۀ حقیقت الفاظ و وضع لازم می‌آورد. ابن‌عربی در طرح دیدگاه خود دربارۀ معنا و لفظ در تحلیل نهایی خدا را خالق معنا و لفظ می‌داند. علاوه بر این با توجه به این یافته که تقلید از خداوند امری تشکیکی است، علاوه بر ساحت تنزیهی زبان، ساحت تشبیهی زبان را نیز می‌توان به خداوند نسبت داد.

دراویش ایران درجرگه صوفیان به شمار می آیند که درسیر سلوک آیینی خود از تبر استفاده می کنند. دلایل استفاده از این ابزار از سوی دراویش درهاله ای از ابهام قرار دارد. لذا در این جستار به جهت روشن شدن دلایل و نوع کارکرد این سلاح از سوی دراویش، با استناد به اطلاعات اسنادی به فلسفه وجودی آن از دوره‌های پیش و بعد از اسلام پرداخته‌شده است و به شیوه کتابخانه‌ای و به روش پژوهش تحلیلی – تاریخی ابتدا پیشینه تاریخی ظهور تبرزین‌های فلزی در فلات ایران مورد ارزیابی قرارگرفته است و با استناد به مستندات تاریخی ریشه و جایگاه ارزش معنوی تبر در فرهنگ و باور دراویش بررسی‌شده است و به دنبال راستی آزمایی این فرضیه هستیم که به نظر می‌رسد که تبر ابزار نظامی و آیینی است که توسط اسواران در دوره ساسانی و سپس توسط صوفیان در دوره های اسلامی استفاده شده است. نتیجه اینکه دراویش صوفی در زمره فرقه‌های باستانی هستند و تبر نشانه و شاهدی بر ارتباط باستانی دراویش با آیین های ایران باستان است.