جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اغلب ادوار تاریخی بین موافقان و منکران مکاتب و نحله‌های فکری بحث‌های گسترده‌ای درگرفته است که مکتب عرفان نیز در میان مسلمانان از این قاعده مستثنی نبوده است. برخی مخالفان تصوّف سعی کرده‌اند با ذکر دلایل خاصّ خود، نگرش‌های عرفانی را تقبیح و ردّ سازند. رسالۀ «الاثنی عشریه فی ردّ علی الصّوفیه» نوشتۀ شیخ حرّ عاملی (و. ۱۱۰۴ ه.ق) از جمله آثار ردیّه‌ای است که در زمینۀ انکار طوایف و اندیشه‌های صوفیه در دوازده باب به رشتۀ تحریر درآمده است. نگارندگان در این مقاله که به روش تحلیلی و توصیفی نگاشته شده است، سعی کرده‌اند دلایل این مخالفت را بررسی کنند و در صدد پاسخ به این پرسش برآیند که دلایل انکار صوفیان در این کتاب بر چه اصولی استوار و برداشت فقهی نویسنده در این امر تا چه حد مؤثّر بوده است؟ نتایج حاصل از این پژوهش، بیانگر این است که نگرش‌های اغراق‌گونۀ مؤلّف دربارۀ مفاهیم اصلیِ مقبولِ عرفا، مانند وحدت وجود و کشف و شهود در این ردّیه بی‌تأثیر نبوده است.

دوگن، مؤسس سنت سوتو ذن، در تاریخ فلسفه بودایی، با تمرکز بر مفاهیمی چون زمان، هستی، مرگ، و طبیعت، نگرشی عمیق درباره معنای وجود ارائه می‌دهد. یکی از برجسته‌ترین آموزه‌های او مفهوم «یوجی» یا «هستی-زمان» است که به تبیین ارتباط بنیادین میان هستی و زمان می‌پردازد. دوگن معتقد بود که زمان نه فقط یک واحد مستقل، بلکه جزء لاینفک هستی است، به‌طوری که همه موجودات، از طبیعت تا انسان‌ها، نمودهای مختلفی از زمان به شمار می‌روند. بررسی دیدگاه‌های متفاوت درباره مفهوم «یوجی» نشان می‌دهد که سه تفسیر اصلی از آن وجود دارد: (الف) زمان به‌مثابه یک واقعیت ایستا، (ب) زمان به‌عنوان ترکیبی از ایستایی و پویایی، و (ج) زمان به‌عنوان پویایی مطلق. تحلیل این سه تفسیر نشان می‌دهد که تفسیر سوم، با تأکید بر پویایی و ناپایداری، بهترین سازگاری را با تعالیم و آموزه‌های دوگن دارد. مقایسه اندیشه‌های دوگن با عرفان اسلامی نیز نشان می‌دهد که انگاره‌های او درباره ناپایداری با مفاهیمی چون «خلق مدام» و «تجدد» ، با تفاوت‌هایی در نگاه به ماهیت حقیقت و پایداری واقعیت، مشابه است. این مقایسه فرصتی برای ایجاد گفت‌وگوهای بینافرهنگی و گسترش درک متقابل میان فلسفه شرق و غرب فراهم می‌آورد.

آدمی از آن لحظه که خود را در پهنه هستی درک می‌نماید و در رابطه خود با هستی و ماورای آن تأمل‌ می‌کند، بی‌قرار معنا می‌شود. چنین حالتی را می‌توان «اضطراب معنا» نام نهاد. او در این حالت، بی آنکه به تکانه‌ای روحی گرفتار شود و یا به احساس فقدان گره‌گاهی معنوی دچار شود، در پی کشف معنا می‌رود. این بی‌تابی برای معنا را در میان آرای عارفان مسلمان یافت و از این رهگذر به تبیین درست معنای هستی در آرای آنان دست یافت. این پژوهش، مجموعه آثار عطار را از همین منظر بررسی نموده است. بی قراری برای معنا در اندیشه وی وجود دارد. در این راستا ضمن ایضاح مفهومی معنا (حقیقت، باطن، مضمون، قضیه/ماجرا و دلیل) در آثار وی، بیان می‌گردد که تنها «حقیقت» با مقوله اضطراب معنا پیوند دارد. یافتن حقیقتِ پنهان شده در هستی، تنها چیزی است که هم هستی و زندگی را هدفمند می‌کند و هم به آن ارزش می‌بخشد. در نتیجه، حقیقت، مقوله‌ای یافتنی است، نه ساختنی. آنگاه کارکرد آدمی نیز مشخص می‌گردد. از رهگذر باور به اضطراب معنا، یافتن حقیقت، امری لازم و ضروری می-نماید. عطار، حقیقت را مقوله‌ای تعریف ناپذیر دانسته، برای ملموس کردن ماهیت، ارزش و کارکرد آن، از تصویر (image) مدد می‌گیرد. او معتقد است هر کس حقیقت را درک کند، چون بخشی از آن خواهد شد، توان تبیین آن را نخواهد داشت. از نگاه او حقیقت، مفهومی مشکک است و با کوشش فراون تنها می‌توان بخش‌هایی از آن را درک نمود. لازم به ذکر است با این رویکرد، پژوهشی در خصوص آثار عطار یافت نگردید. روش پژوهش نیز کتابخانه‌ای و بر اساس تحلیل محتواست.

صوفیه بنا بر گرایش‌های عقیدتی خود، با دانش‌هایی که هر گونه شائبۀ ضدیت با دین در آن‌ها دیده می‌شد برخوردی محتاطانه داشتند. نجوم که در زمرۀ علوم غیرالهی قرار می‌گرفت، از مهم‌ترین این دانش‌ها بود. بررسی امّهات متون نثر عرفانی تا پایان قرن نهم به روش توصیفی-تحلیلی، با هدف بازشناسی مهم‌ترین رویکردهای متصوفه به تنجیم و هیئت، نشان می­دهد که متصوفه چهار رویکرد عمده شامل سکوت، رد، پذیرش کامل و پذیرش نسبی به هیئت و تنجیم داشته‌اند که تابعی از عقاید، هستی‌شناسی و نیز احتیاط‌های ایشان بوده است. در رویکرد سکوت نمی‌توان باور نویسنده دربارۀ نجوم را دانست؛ رویکرد رد ناشی از مخالفت کلی با علوم غیرالهی، و رویکرد پذیرش کامل موافقت با هر دو بخش هیئت و تنجیم بوده است. رویکرد پذیرش نسبی را می‌توان به چهار حالت قبول نجوم به عنوان علم ضروری، قبول نجوم به عنوان راه خداشناسی، مخالفت با تنجیم، و تفسیر علمی پدیده‌های نجومی تقسیم‌بندی کرد. در بیشتر این موارد صوفیه مریدانشان را از نجوم خصوصاَ بخش تنجیم برحذر داشته‌اند، چون آن را مایۀ کبر و غرور، ظن و گمراهی و حتی شرک می‌دانستند.

عارفان مسلمان برای طرح و تبیین مضامین مختلف از تمثیلات و تصویرسازی‌های گوناگون بهره برده‌اند. تصاویر برگرفته از طبیعت و زیست جهان مخاطبان، برای تقریب مضمون به ذهن مناسب‌تر بوده‌اند. از این رو، ورود و خروج ذرات نور از روزن خانه‌های گنبدی از تصاویری است که دستمایه طرح برخی از مهم‌ترین مضامین متون عرفانی است. چرایی گرایش عارفان به «نور» در مباحث هستی‌شناسانه و استفاده از تصویر «نور و روزن» مسأله این تحقیق است. بررسی توصیفی-تحلیلی برخی از مهم‌ترین مضامین مطرح شده با تصویر «نور و روزن» نشان می‌دهد مضامینی همچون: ابداع عالم با نور حق، نور پیامبر(ص) و خلق عالم مادی، هبوط ارواح در شکل ذرات نور و اشتیاق ارواح به بازگشت، خطور محبت و معرفت در قلب، تصور جسم و جهان به شکل خانه بی روزن، لزوم مبارزه با نفس و نقش ولی و سماع در این زمینه، از مهم‌ترین مضامینی است که با تصویر «نور و روزن» بیان شده‌ است. به نظر می‌رسد، علاوه‌بر سابقه نور در هستی‌شناسی ایران باستان، تأویل‌های مختلف آیه نور و حدیث «اول ما خلق الله نوری»، تصور علم به شکل نور، زیست جهان عرفا و زندگی در خانه‌های گنبدی روزن‌دار و تناسب آن با باورهای رایج روزگار‌ در خصوص گنبد گردون، میل ذرات نور به خورشید، تلقی قلب به‌عنوان جایگاه علم و محبت، در شکل‌گیری تصاویر برآمده از «نور و روزن» مؤثر بوده باشد.

استعارۀ مفهومی یکی از اصطلاحات جدید در حوزۀ زبان‌شناسی شناختی است که از آن برای تحلیل متون استفاده می‌شود. برای اولین بار لیکاف و جانسون در سال 1980 این نظریه را بنیان نهادند. بر اساس این نظریه، بر خلاف سنت ادبی، از استعاره صرفاً برای زینت کلام استفاده نمی‌شود، بلکه فرایندی ادراکی‌است که به فهمیدن یک حوزه مفهومی به وسیله حوزه مفهومی دیگر اشاره دارد. یکی از این حوزه‌های مفهومی، ماهیت وجودی «انسان» است که از اساسی‌ترین مباحث متون عرفانی، به ویژه اشعار بیدل است. بررسی اشعار بیدل به شیوۀ توصیفی-تحلیلی با هدف دریافت ایده او درباره ماهیت وجودی انسان، نشان می‌دهد که بیدل برای تبیین ابعاد مختلف انسان به عنوان حوزه‌های مفهومی مقصد، از مبدأهایی عینی نظیر سایه، شرر، حباب، شبنم، نقش پا، آبله، ابرو، گل، برگ گل، بوی گل، طاووس، بسمل، کشتی، مینا، سنگ قیمتی، نگین، ناله، نور، موج، مشتی غبار، مشتی خون، اسپند، شمع، تیر، حباب، ذره، خاشاک، صفحۀ آتش‌زده، محیط، بادام، نهال، آینه و قطره استفاده کرده ‌است.

یکی از حواس پرکاربرد در ذهن و زبان مولوی برای نمایاندن ساحت مادی و روحانی انسان، حس بویایی است. مولوی با توجه به ساحت مادی انسان و با نگرش فیزیولوژیک، حس بویایی ظاهری را از ابزارهای شناختی انسان برای ارتباط و تعامل با عالم خارج می‌داند که در پیوند با قوای درونی و مغز انسان به عنوان مرتبه‌ای از مراتب ادراک آدمی محسوب می‌گردد. در نقطه مقابل، مولوی با توجه به ساحت روحانی انسان و با نگرش معرفت‌شناسانه، حس بویایی باطنی را از مراتب وجودی و روحی آدمی می‌داند که در اثر رفع حجاب‌ها به عنوان یک منبع الهام از عالم حق و حقیقت، باعث انگیزش درونی سالکِ طالب به سوی مقصود می‌شود. بررسی آرای مولانا به روش تحلیلی در موضوع حس بویایی، نشان می‌دهد که مولوی، حس بویایی را در دو ساحت هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه مطرح می‌کند و سعی دارد با هنر حس‌آمیزی ، مخاطب را در تجربه معرفت‌شناختی خود مشارکت دهد؛ به گونه‌ای که مرتبه حس بویایی ظاهری را به مرتبه حس بویایی باطنی تبدیل و تصعید ببخشد تا از این مجرای روحانی به منشأ بوهای عالم ظاهر که عالم بی‌مکان و مرتبه حق و حقیقت است، برسد.

دیدگاه عرفا در زمینه حکم‌ناپذیری ذات الهی به دو صورت تفسیر شده است: برخی «ذات بما هی ذات» را برتر از هر حکم و توصیفی دانسته‌ و همه توصیف‌های ذات را ناظر به «ذات به حسب تعینات» دانسته‌اند، و برخی مدعی شده‌اند که «ذات به لحاظ مقام اطلاق» فقط احکام مقیدات را نمی‌پذیرد و توصیف آن با احکامی اطلاقی که مضمون آنها هیچ‌گونه تقیید و محدودیت و نقص و تنزلی برای مقام اطلاق به شمار نمی‌رود، صحیح است. به عبارت دقیق‌تر، خود اطلاق مقسمی احکامی دارد که به هیچ یک از تعینات و مقیدات، اعم از لابشرط قسمی، به شرط‌ لا و به شرط شیء، مربوط نمی‌شوند. طبعا این احکام، احکام مطلق بما هو مطلق‌اند نه احکام مطلق بما هو متعین. در نوشتار حاضر، با روش تحلیلی ـ توصیفی، شواهد تفسیر دوم را ارزیابی کرده‌ و نشان داده‌ایم که این تفسیر نه مطابق سخن عارفان است و نه فی‌نفسه صحیح است.

محی‌‌الدین ‌‌ابن‌‌عربی در تقریر نظریه بحث ‌برانگیز «انقطاع عذاب» و تلاش برای هنجارمندسازی و سازگارنمایی آن با گزاره‌‌های دینی، صرف‌ نظر از سویه‌‌های الهیاتی نظریه خود، در راستای اقناع مخاطبانش از راهبرد‌های بیانی مؤثری بهره برده است. شناخت و بررسی این شیوه‌‌های متنی و ساز و کارهای واژگانی-زبانی، شیوه نقادانه جدیدی است که می‌‌تواند ناخودآگاه ذهن ابن‌‌عربی را در طرح و تقریر این نظریه نشان دهد. بر همین اساس، پژوهش حاضر با واکاوی این ساز و کارهای متنی، به بررسی شیوه‌های اقناعی ابن‌‌عربی در طرح نظریه انقطاع عذاب وی پرداخته است. حاصل بررسی‌‌های انجام ‌گرفته نشان داد که ابن‌‌عربی در راستای سامان‌دهی به نظریه خود، با استفاده از توانمندی‌‌های زبانی و به کارگیری منطقِ تفاوت، موجب چرخش معنایی واژگان و مفاهیم دخیل در نظریه خود و زایش معانی جدید برای آن‌ها می‌‌‌شود. معناتراشی‌‌ها و معناسازی‌‌های مبتکرانه و هنجارستیزانه ابن‌‌عربی در روند تغییر معنای واژگان و نشانه‌‌ها، منجر به ابداع مفاهیم ناسازنمایی مانند «آتش سرد» و «عذاب بدون درد» در نظریه وی می‌‌شود که پیچیدگی و دشواریابی مدعیات وی را برای مخاطبانش دوچندان می‌‌کند. راهبرد‌های بیانی ابن‌‌عربی در این دگرسانی‌‌های معنایی در بستری از تک ‌گویگی و استبداد فهم، و با تکیه بر شیوه های اقناعی، در راستای بازتولید سلطه برای گفتمان‌‌های تکثرگرایی و شمول‌گرایی، و گسست در نظام گفتمان‌‌های رقیب به کار رفته است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف بازخوانی شیوه‌های اقناعی و راهبرد‌های بیانی ابن-‌عربی در طرح نظریه انقطاع عذاب، به بررسی مشهورترین آثار ابن‌‌عربی پرداخته‌ است.

حافظ در ابیات تقدیرگرایانه از یک سو مخاطب خود را به صبر و تسلیم در برابر تقدیر فرا می‌خواند؛ اما از سوی دیگر در همین گونه ابیات لحنی منتقدانه به خود می‌گیرد و در برابر اتوریته‌های اجتماعی و سیاسی عصر خود اعتراض‌های حماسی می‌کند. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش تحلیل گفتمان در صدد تبیین این دو رویکرد ناسازنما در پارادایم فکری حافظ است. بررسی‌ها نشان داد که حافظ در پس صورت متن، و فراتر از عبارات ظاهری شعرش که از صبر و تسلیم در برابر تقدیر سخن می‌گوید، در صدد برساختن گفتمانی انتقادی از طریق بهره‌برداری از زبان عارفانه و رندانه، برای ایجاد تغییر در ساختارهای کلان اجتماعی و مبارزه با نهادهای قدرت و ایدئولوژی‌های‌ وابسته به آنهاست. وی در روکشی از فاتالیزم (Fatalism)، هدفی فراتر از اشاعه تقدیرگرایی را در شعر خود دنبال می‌کند و می‌کوشد با بازتولید معنایی جدید از صبر و تسلیم و مضامین تقدیرگرایانه، هژمونی گفتمان‌های شریعت‌مدار را در عصر خود در هم شکند.