جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیدایش اندیشه تجدد در جهان اسلام، چالش‌های بسیار در پی داشته است. مسلمانان سنّت‌گرا، تمام‌قد به مصافِ آن شتافته‌اند و جدالی سخت و البته تاکنون بی‌پایان درگرفته است. تداوم حیات سنّت به‌موازات تجدد نو پیدا، منجر به دوگانگی شده است. مصطفی‌صبری توقاتی یکی از آخرین و مؤثرترین شیخ‌الاسلام‌های وانفسای عثمانی، به‌مثابه اندیشه‌ورزی سنّت‌گرا تلاش می‌کند با برجسته کردن جنبه‌های فرهنگی اسلام مقابل فرهنگ غربی و نیز تأکید بر قوانین برآمده از شریعت و جَرَیانِ آن در حیات اجتماعی و به‌تبع آن تقویت حضور فعالانه عالمان دین، الگویی برای رویارویی با مدرنیته و نتایج حاصل از آن به دست دهد. حاصل تلاش مصطفی‌صبری و همفکرانش، برجسته شدنِ نقش سیاسی اسلام در نیمه دوم قرن بیستم است. پژوهش حاضر در نظر دارد برنامه اصلاحی مصطفی‌صبری توقاتی را با تکیه ‌بر زندگی سیاسی، مبانی معرفتی و اندیشه وی از خلال مهم‌ترین آثارش تحلیل نماید.

مقاله حاضر با رویکردی ساختارگرایانه و از خلال مطالعه‌ای توصیفی - تحلیلی، با مرور ادبیات و منابع گوناگون درباره وحدت اسلامی و تشریح تبار و شجره فقهی مهمترین عالمان وحدت‌گرا و تقریبی امامیه، چهار دسته ادبیات تاریخی (طرح نادرشاه؛ طرح اتحادیه اسلام؛ طرح فقه مقارن و طرح متون مشترک) را مورد بررسی قرار می‌دهد و موفقیت ایده تقریب مذاهب اسلامی را درگرو باهم دیدن همگی تجربیات و پیوند آنان در کنار یکدیگر می‌داند؛ به‌نحوی‌که محور عقیدتی آن بر پایه اصول مشترک و محور عملیاتی آن در میان فقهای فریقین با همراهی سیاستمداران و مصلحان اجتماعی باشد. ازاین‌رو هیچ‌یک از ادبیات و منابع تقریبی را نباید جدای از هم دید. پرسش‌های مورد توجه مقاله حاضر عبارت‌اند از: (1) چند دسته ادبیات و منابع در خصوص اندیشه وحدت اسلامی موجود است؟ (2) شجره آموزشی اندیشه تقریب فقهی در میان علمای امامیه در چه مکاتبی است؟

تصوف عاشقانه در فرایند تکامل جریان کلی تصوف در اعتراض به زهد خالص و صوفیان زاهدنما به‌وجود آمد و در فرایند شکل‌گیری و گسترش خود از رابعه تا دیلمی با فراز و فرود روبه‌رو بود. اعدام حلاج ضربه مهمی بر پیکر جریان عرفان عاشقانه بود. اما مانع از پیگیری پیروانش از گسترش جریان تصوف نشد. دیلمی با نگارش عطف الالف المألوف علی اللام المعطوف گام مهمی در نظام‌مندی سنت عشق الهی برداشت. این مقاله به دنبال تبیین این مسئله است که تفکر دیلمی در فرایند تکامل عرفان عاشقانه و گذر تصوف از رویکرد زاهدانه به عاشقانه چه نقشی داشت؟ فرض این است که او با گردآوری سنت شفاهی، کتبی و نظام‌مند کردن عرفان عشق‌محور در تقریب عشق الهی و دنیایی کوشید. او نظریه عشق انسانی و الهی مدونی مطرح ساخت و عشق دنیایی را در طول عشق الهی مطرح کرد. می‌توان نظریه‌پردازی او را برون‌رفت از گسیختگی اخلاقی و اجتماعی سده چهارم و پنجم قمری تلقی کرد.

بازتابندگی خوانش‌ها از سنت، زمینه‌ساز کشمکش گفتمان‌های شیعی پیرامون بازنمایی صحیح از سنت و انگیزه‌ای برای بازاندیشی میراث شیعی شده است. از متقدم‌ترین آثار شیعی باقی‌مانده که در آغاز عصر غیبت امام دوازدهم بر اساس احادیث امامان شیعی تدوین شده است، بصائر الدرجات صفار قمی است که دشواره‌های جامعه شیعی و مسائل و پاسخ نخبگان تشیع را در آستانه این تحول اساسی در تاریخ تشیع امامی، استفاده از آن در بعد از این تحول تا به امروز درباره جایگاه امام شیعی و همچنین تعریف مفاهیم مرتبط با آن در میان جریان‌های مختلف فکری تشیع به‌خصوص در دوران اخیر نشان می‌دهد. تحلیل گفتمان بصائر الدرجات صفار قمی در این مقاله نیز به‌واسطه چنین شرایط و انگیزه‌هایی تعین یافته است، زیرا فقدان وضوح مبانی روش‌شناسی در مباحثه دربارۀ این مسئله یکی از مبادی جدلی شدن خوانش‌ها از میراث شیعی و کژتابی اعتبار یافته‌ها از معنا و تفسیر آنها است. رهیافت این مقاله در تحلیل گفتمان بصائر الدرجات برساختگرایی اجتماعی به مثابه نظام مفروضات هستی‌شناسانه، معرفتی و نظریۀ گفتمان لاکلو و موف همچون روش تحلیل است. از کاربست این چارچوب نظری چنین استنباط می‌شود که «علم امام» در فضای گفتمانی حاکم بر این متن، مبدل به گره‌گاه گفتمانی در نظم گفتمانی تشیع شد. پراکنش محتوایی و عددی روایات در بصائر الدرجات مؤید این امر است. در این میان مفوضه و مقصره مهم‌ترین گفتمان‌های شیعی بودند که حول گره‌گاه علم امام مفصل‌بندی شدند. از حضور پررنگ عناصر گفتمانی مفوضه، همچون تفویض امور جهان به ائمه و توانایی‌ها و دانش خارق‌العادۀ امامان، چنین برمی‌آید که بصائر الدرجات در هم‌انطباقی با شاخصه‌های گفتمانی مفوضه مفصل‌بندی شده است.

در مقالۀ پیش رو، جریان ارجاء در دورۀ اموی را از چشم‌انداز گفتمانی بررسی می‌کنیم تا از این رهگذر تناقض‌نماهای موجود در مجموعۀ گرایش‌ها و رویکردهای آن را برطرف نماییم. چنانکه نشان خواهیم داد گفتمان ارجاء اگرچه گره‌گاه یا هستۀ ثابتی داشت، ولی آغازگاه و همچنین معنا و دلالت‌های آن در عراق، فرارود/خراسان و شام متفاوت بود. این گفتمان به‌طور عمده دربر دارندۀ دیدگاهی ویژه دربارۀ ایمان و رابطۀ آن با کردار بود و در کنار آن از چند اصل سیاسی پیروی می‌کرد. در این نوشتار بسترهای اجتماعی و سیاسی گوناگون شکل‌گیری گفتمان ارجاء مورد توجه ویژه قرار گرفته است. آنچه در این نوشتار بر آن تأکید می‌شود، این است که چگونه از بسترهای گوناگون سیاسی- اجتماعی در فرارود/خراسان، عراق و شام، نگرشی کمابیش همسان دربارۀ ایمان سر برآورد و پیدایش ایستارهای سیاسی گوناگون از جمله در برابر دولت اموی را سبب گردید. همچنین خواهیم گفت که قضاوت و موضع‌گیری سیاسی دربارۀ حکومت امویان و نیز ارادۀ این دولت ـ ‌به‌رغم اهمیت یافتن مناسبات میان امویان و مرجئه‌ ـ بسان یک عامل اصلی و انحصاری در شکل‌گیری گفتمان ارجاء نقش تعیین‌کننده‌ای نداشته است.

تاریخ هر ملّتی در چارچوب شرایط فرهنگی مشخصی شکل می گیرد و ساختارهای سیاسی، اجتماعی و یا حقوقی ای که سنن، آداب، رسوم، مراسم، مناسک و مجموعه ی ارزش های آن ملّت را بازتاب می دهند، در این قالب فرهنگی تعریف می شود و به نحوی تداوم و تحول می یابد. نوشتار حاضر تلاش می کند نشان دهد از آن جا که فرهنگ مسلّط ایران به طور خاصّ از دوره ی قاجار به بعد، متأثر از نظام اندیشه ی شرعی است، این اندیشه به طور مشخص در شکل گیری بخش مهمّی از نظام حقوقی دوره ی قاجار و حتّی رضاشاه منشأ اثر بوده است. پژوهنده برای پاسخ به پرسش از تأثیر احکام شریعت بر نظام حقوقی ایران عصر قاجار و نسبت بین احکام شرعی و عرفی در این دوره، با استفاده از شیوه ی تحلیل محتوای منابع و مآخذ این دوره و روش «منطق گفتار» ، دوره ی مزبور را از درون منابع مکتوب بررسی می کند؛ به عبارتی، تلاش می کند با ارجاع و استناد به اندیشه ی حاکم بر این دوره، موضوعی تاریخی را کالبدشکافی نماید. بررسی فوق نشان می دهدکه شرع و احکام منبعث از آن در دوره ی مورد مطالعه، درکلیه ی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مردم حضور داشته است و بارزترین عرصه ی حضور آن را می توان در نظام حقوقی این عصر ارزیابی کرد، تا آن جا که هرگونه تحوّل در ساختار حقوقی جامعه ی ایران عصر قاجار، نمی توانست بدون عنایت به سنت های حاکم بر این دوره صورت گیرد؛ این قاعده البتّه بر سایر ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مردم در دوره ی مذکور هم تعمیم پذیر است.