جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ضلع زمان‌مندی آموزۀ عصمتْ محل تنازع دیدگاه‌های مطلق‌گرا و مخالفان بوده است که گروه اول، گسترۀ زمانی آن را مطلق دانسته‌اند و در مقابل، گروه دوم، آن را به پس از بعثت محدود کرده‌اند. این پژوهش با بررسی تطبیقی دیدگاه فخر رازی، که عصمت را زمان‌مند دانسته، و ابن‌شرفشاه حسینی، که گسترۀ عصمت را تشکیک‌ناپذیر به شمار آورده، تلاش کرده تا بن‌مایۀ دیدگاه آنان دربارۀ زمان‌مندی عصمت را در پیوند با واژگان قرآنی مرتبط ــ یعنی «ذنب» در آیۀ ۲ فتح، «وزر» در آیۀ ۲ شرح، و «ضلال» در آیۀ ۷ ضحی ــ بررسی کند. یافته‌ها نشان داد که هر دو مفسر این واژگان را در تنافی با عصمت نمی‌دانند و در نتیجه، نمی‌توان از آنها زمان‌مندی عصمت را نتیجه گرفت. با این حال، فخر رازی بر انگارۀ زمان‌مندی عصمت، که مبتنی بر سوگیری‌های اشعری‌گرایانه و اخبار خدشه‌پذیر است، تأکید و تلاش کرده تا با تأویلات مختلف از اندیشۀ کلامی خود در این باره عدول ننماید. ازاین‌رو، مواضع روشی و معناشناختی‌اش در این باره با دیدگاه کلامی وی در انسجام و هماهنگی نیست.

گفتمان‌کاوی یکی از روش‌های جدید است که به کشف معنای متن و لایه‌های زیرین آن می‌پردازد. آیۀ ۲۵ سورۀ انفال از آیات موردبحث میان عالمان مسلمان است که نظرات تفسیری گوناگونی پیرامون واژۀ «فتنه» و مفهوم آن ذیل آیه مطرح شده است. توجه به گفتمان مطرح در آیه راهی برای دریافت‌های روشمند معنای مورد نظر در آن است. نوشتار حاضر به‌دنبال پاسخ به این مسئله است که محور اصلی گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال چیست. ازاین‌رو، تلاش شد تا با در نظر داشتن ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی‌ای که متن در بستر آن به وجود آمده است به دریافت تازه‌ای از گفتمان آیۀ مورد نظر دست یافت. در پژوهش حاضر، که به روش تحلیل گفتمان انجام شد، با توجه به مفهوم‌شناسی واژۀ فتنه و ساختار زبانی و دستوری آیه و با عنایت به روابط همنشینی و جانشینی، این نتیجه حاصل آمد که دالّ مرکزی گفتمان مورد نظر مفهوم «ولایت» است. با توجه به سیاق آیات و قرائن داخلی و بیرونی، روشن می‌گردد که رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) و دین اسلام جریانی ولایت‌محور است و راه مقابله با فتنه‌ها تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و همچنین ولایت است. گفتمان آیۀ ۲۵ سورۀ انفال گفتمانی تحذیری و آگاهانه است که روابط اجتماعی را میان گروه‌های مختلف تنظیم می‌کند. ازاین‌رو، فتنه در نظام مفهومی قرآن جایگاه ویژه‌ای می‌یابد و ساختارهای ارزشی و ضدارزشی حول دالّ مرکزی این گفتمان، که ولایت‌مداری است، شکل می‌گیرد.