جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جریان‌های مهم در اخلاق‌پژوهی در تمدن اسلامی، طب‌انگاری اخلاق است. در منشأ پیدایش این جریان می‌توان به تأثیرپذیری اخلاق‌پژوهان از سنت تفسیری اشاره کرد. دانشمندان علم اخلاق با الهام گرفتن از مفاهیم قرآنی، مانند بیماری و سلامت قلب، فضائل و رذائل اخلاقی را با انگارۀ بیماری و سلامت بررسی کرده‌اند. قرائن مؤید این نظریه که در این نوشتار واکاوی شده، با بررسی معانی و وجوه «قلب» و «بیماری» و نیز تعیین مصادیق بیماری قلب در تفاسیر آیات دوازده‌گانۀ «فی قلوبهم مرض» قابل ردیابی است. مفسران با ذکر دلایل اینکه چرا قرآن از کلمۀ «مرض» در این آیات استفاده کرده است، به ایجاد انگارۀ طبی یا مدل پزشکی در تحلیل بیماری‌های اخلاقی و فکری کمک کرده‌اند. این امر می‌تواند در نهایت به ایدۀ نظریۀ قرآنی سلامت بینجامد.

اوامر و نواهی بسیاری در قرآن همراه با وعده یا وعید آمده که در شماری از این آیات، به مخالفت افراد با این دستورات نیز اشاره شده ‌است. این پژوهش با شیوۀ توصیفی _ تحلیلی ویژگی‌های منجر به مخالفت با اوامر و نواهی الهی را استخراج کرده و آن‌ها را در چهار دستۀ عامل شناختی، عامل رفتاری، عامل عاطفی- انگیزشی و ترکیبی از سه عامل (سه‌بُعدی) قرار داده است. پس از پردازش و تحلیل عوامل، مشخص شد که ویژگی‌های شناختی کمترین فراوانی، و عوامل رفتاری و در مرحلۀ بعد عاطفی- انگیزشی، بیشترین فراوانی را در میان علل مخالفت داشته‌اند. بر این اساس، دلیل اصلی مخالفت با دستورات و وعده‌های الهی نه در مرتبۀ شناخت و علم، بلکه در مرحلۀ رفتار و تنظیم صحیح عواطف و انگیزه‌هاست.

وصف رحمت در قرآن کریم بارها در قالب‌های مختلف به خدای سبحان منتسب گشته و آثاری اساسی و بس مهم برای آن یاد شده است؛ از این رو، ارتقای معرفت در خصوص آن مهم و مفید است. طبیعی است که واکاوی مفهوم «رحمت الهی» ابتدائاً منوط به مفهوم‌یابی خود مادۀ رحمت است. تحقیق حاضر کوشیده به شیوۀ توصیفی _ تحلیلی به تعریفی دقیق‌تر از مادۀ رحمت و در پی آن ارائۀ مفهومی دقیق‌تر در خصوص «رحمت الهی» بپردازد و البته در این مسیر به گونۀ مقتضی از راهکارهای معناشناسی بهره برده است. باری می‌توان گفت: «رحمت» در معنای اصلی‌اش عبارت است از میل درونی به ایصال خیر به «مرحوم»، که از محبت برخاسته از نوعی مبدأ مشترک یا قرب پیشین نشئت می‌گیرد. در مواردِ انتساب مادۀ «رحمت» به خدای سبحان در آیات شریفه نیز، به‌رغم برخی تأویلاتِ خلاف ظاهر، به نظر می رسد مراد از رحمت، مُفادِّ متعارفِ معنایِ پیش­گفته، البته با لحاظ شأن الهی است؛ هرچند از باب مجاز، گاه رحمت الهی، به فعل افاضه و اِنعام الهی یا مصداق خارجی نعمت و فیض الهی نیز اطلاق شده است.

این پژوهش به بررسی چگونگی تسلط شیطان بر قوای بینشی و گرایشی انسان و پیامدهای تربیتی آن از منظر قرآن با روش توصیفی - تحلیلی پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌‌دهد که شیطان برای نفوذ در حوزه شناختی انسان از روش‌های ایجاد غفلت، صحنه‌‌پردازی، سرگرم کردن و ابتلای به آرزوهای طولانی دنیوی، به راه انداختن مجادله در بین مومنان و ایجاد مغالطه در مسیر شناخت و رشد هویت حقیقی متربی استفاده می‌کند. همچنین عمده روش‌های شیطان جهت نفوذ درحوزه گرایش‌ها، زینت دادن افکار و عقاید باطل، امکانات مادی، و اعمال زشت، تحریک میل جاودانگی، تحریک قدرت‌طلبی،ایجاد ترس، ایجاد حزن و افسردگی، می‌باشند. فرایندی که شیطان این مداخله‌ها را صورت می‌دهد متنوع است به گونه‌ای که ازیک الگوی خطی مستقیم برخوردار نیست. در هر مورد شیطان تلفیقی از روش‌های مستقیم و غیر مستقیم و نیز عناصر شناختی و گرایشی را به کار می‌گیرد.

طبقه‌بندی تفاسیر بر اساس معیارهای دقیق علمی، نیازمند بازخوانی اسلوب‌های مفسران و مقایسۀ آن‌هاست که علاوه بر روشن ساختن تمایزات تفاسیر، مفسران قرآن را به هر چه بیشتر ضابطه‌مند ساختن تفسیر قرآن رهنمون می‌شود. آنچه که بیش از هر چیز موجب تقسیم‌بندی تفاسیر به اقسام گوناگون شده، اصطلاحات و مفاهیم کلیدی چون مبانی، أصول، قواعد و منابع تفسیر است که به دنبال آن، مکاتب، روش‌ها و رویکردها (گرایش‌ها)ی تفسیری را پدید آورده‌اند. به رغم تلاش‌هایی که برای منضبط ساختن این مصطلحات صورت پذیرفته، همچنان به سبب برداشت‌های متفاوت از آن‌ها تعاریف متفاوت و متنوعی به دست داده شده است. در این مقاله، به روش توصیفی و تحلیلی، معرفی و مقایسۀ هر یک از مصطلحات مذکور و روابط منطقی که میان آن‌ها حکم‌فرماست، دنبال شده است.