جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن در بیان برخی از قضایا، شیوه‌ای ممتاز و یگانه را در پیش گرفته ا‌ست؛ یکی از این آیه‌های قرآن، آیۀ هفتم از سورۀ مبارکۀ «الضحی» است. واژۀ «ضالّ» که در این آیه، اسم فاعل از مصدر «ضلالت» محسوب شده و به شخص پیامبرJ بازمی‌گردد، نیازمند بازشناسی دقیق‌تری است. پژوهش حاضر، همزمان تحلیل مفهومی و انتسابی «ضلالت» را در این آیه دنبال می‌کند و مهم‌ترین نظرهای فریقین را به دو دسته تقسیم می‌نماید. دستۀ نخست، انتساب «ضلالت» را به شخص پیامبرJ متوجه دانسته و ازاین‌رهگذر وجوه متعددی برای توجیه مفهوم «ضلالت نبی» بیان کرده‌اند. در دستۀ دوم، «ضلالت» در معانی مختلف آن، با توجیهات عمدتاً ادبی به قوم نبی اکرمJ متوجه شده است. هر دو دسته از دیدگاه‌ها، نقاط ضعفی به همراه دارند که ابهام‌های مخاطبان را به‌ویژه در مواجهه با ظاهر آیه، سیاق آیات و معنای دقیق هدایت در مقابل ضلالت، به‌خوبی پاسخ نمی‌گویند. این تحقیق به دیدگاه برگزیده‌ای دست‌یافت که ازطریق بهره‌مندی از تفسیر قرآن‌به‌قرآن، تناسب با ظواهر و سیاق آیات و هماهنگی با مبانی کلامی در حوزۀ عصمت نبوی تقویت می‌گردد. نتایج به‌دست آمده می‌تواند در مطالعات قرآنی و پژوهش‌های تفسیری و کلامی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

هرمنوتیک فلسفی به بررسی و تحلیل تفسیر متون می‌پردازد. خاستگاه این دانش که فلسفه غرب است، با نام فیلسوفانی مانند هیدگر و گادامر پیوند خورده است. در بین اندیشمندان مسلمان، بررسی فرایند تفسیر قرآن و تحلیل کم‌وکیف تأثیر پیش‌فهم‌ها و گرایش‌های مفسر در تفسیر او، سابقه‌ای دیرینه دارد. در عرصه دین‌پژوهی اسلامی معاصر نیز برخی نواندیشان با اقتباس از آموزه‌های هرمنوتیک فلسفی رایج در غرب و با رویکردی حداکثری، تأثیرپذیری معرفت دینی از معارف بشری را تئوریزه کرده‌اند. تأثیر برخی از پیش‌فرض‌ها به‌عنوان «مبانی تفسیر قرآن» مورد وفاق همگان است؛ اما آنچه در بین صاحب‌نظران این عرصه محل اختلاف می‌باشد، عبارت است از: تأثیر پیش‌فهم‌های فلسفی، کلامی، عرفانی، روان‌شناختی، سیاسی و ....، نیز تأثیر انتظارات و علائق مفسر در تفسیر قرآن. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی، رویکردهای هرمنوتیک فلسفی در تفسیر قرآن را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داده و با تقسیم این رویکردها به افراطی، تفریطی و اعتدالی به بررسی و نقد دو رویکرد اول پرداخته‌ایم. سپس، با تبیین و تثبیت رویکرد اعتدالی، عقلانیت و طهارت نفس را به عنوان شرایط لازم جهت استفاده از پیش‌فهم‌ها و گرایش‌ها معرفی کرده‌ایم.

«جامعیت قرآن»یکی از مباحث مهم در ارتباط با قرآن است که اندیشمندان اسلامی از همان آغاز دربارة آن دیدگاه‌های مختلفی را ارائه کرده‌اند؛ جامعیت مطلق، جامعیت در امور هدایتی و جامعیت حداقلی از مهم‌ترین دیدگاه‌های مطرح شده دراین‌باره هستند. آیات و روایات دربارة جامعیت قرآن این مطلب را بیان می‌دارند که قرآن از جامعیت مطلق در امور هدایتی و دینی برخوردار است و هیچ مطلب و مسئله‌ای در امور دینی و هدایتی نیست مگر اینکه در قرآن بیان شده است؛ اما با بررسی ساختار ظاهری قرآن، مشهود می‌شود که قرآن حتی در مباحث دینی هم جامعیت ندارد. به‌عبارتی دیگر، به‌طور تام نمی‌توان از ظاهر قرآن همه احکام و مباحث دینی را استخراج نمود. این در حالی است که آیات و به‌خصوص روایات متعدد، جامعیت مطلق قرآن را بیان می‌دارند. پژوهش فرارو، با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن نقد و بررسی دیدگاه‌های مفسران فریقین دراین‌باره، جامعیت مطلق قرآن در امور هدایتی ویژه معصومانD را پذیرفته و ضمن تفکیک میان جامعیت قرآن و جامعیت اسلام، برای غیر از معصومان(ع) جامعیت اسلام را بیان می‌نماید. نتیجه آنکه: اولاً: قرآن مستقلاً از جامعیت مطلق در امور هدایتی و دینی برخوردار است که معارف آن در ظهر و بطن آیات متجلّی است؛ اما این جامعیت مطلق، اختصاص به معصومان(ع) دارد که می‌توانند از ظهر و بطن قرآن معارف آن را استخراج نمایند. ثانیاً: برای غیر معصومین(ع) جامعیت اسلام مطرح می‌شود که قرآن کریم در کنار سنت معصومین(ع)موجبات جامعیت اسلام را فراهم می‌نمایند؛ ثالثاً: مراد از جامعیت اسلام، جامعیت مطلق در امور هدایتی است که تا قیامت پاسخگوی نیازهای هدایتی انسان‌هاست.

یکی از آیه‌های مهم در موضوع امامت که میان دو فرقة اهل‌تسنن و شیعه بحث‌ها و اختلاف‌های گسترده‌ای در تفسیر آن درگرفته، آیة 55 سورة مائده مشهور به آیة ولایت است. این آیة شریفه از زوایا و بخش‌های مختلف همچون شأن نزول، معنا و مقصود ولایت، مقصود از «الذین آمنوا»، علت جمع آمدن «الذین آمنوا» و... قابل بحث است. یکی از بخش‌های اساسی این آیة شریفه که نقش مهمی در فهم سایر بخش‌های آن دارد و اختلافات جدی‌‌ای میان فرق اسلامی دربارة آن وجود دارد، بیان معنا و مقصود «رکوع» در آن است. در مقاله حاضر، به روش تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین دربارة معنای «رکوع» نقل و نقد شده است. نقد دیدگاه مفسران شیعه و اهل‌تسنن، بررسی موضوعی واژة رکوع در قرآن براساس سیر تاریخی و ترتیب نزول آیات، و پیرو آن ادعای اینکه «رکوع» در این آیه یک معنای تنزیلی دارد که همان رکوع ظاهری است و یک معنای باطنی دارد و آن خضوع است، در این مطالعه تطبیقی بررسی می‌شود.

لزوم پوشش و حجاب براساس آیات قرآن و روایات ، امری قطعی و تردیدناپذیر است، ولی شناخت حدود حجاب به‌عنوان یکی از احکام الهی که در سلامت یا انحراف افراد جامعه نقش مهمی دارد ، اهمیت بسیاری دارد. در قرون جدید، به‌واسطه طرح برخی دیدگاه‌های غرب‌گرایانه مبتنی بر مکاتب نوظهور پیرامون حجاب و حدود آن، شک و تردیدهای متعددی مطرح شده است؛ ازجمله اینکه: حجاب کنونی، حجاب مورد نظر خداوند در قرآن و مرسوم در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیست؛ بلکه متأثر از فرهنگ و نحوه تفکر بزرگان صحابه در تفسیر آیات حجاب است. باتوجه به اینکه در تفسیر آیات حجاب و حدود آن اختلاف‌نظر وجود دارد. در این پژوهش برآنیم تا با بررسی نظرهای صحابه به‌عنوان پل ارتباطی بین پیامبر(صلی الله علیه و آله) و دوره های بعد، حدود و ثغور مسئله حجاب از دیدگاه آنها را روشن سازیم و سپس، میزان تأثیرپذیری و علت آن را تبین نماییم. در مورد حدود حجاب، بین صحابه اختلاف‌نظرهای بسیاری وجود دارد که اگر آنها را معلول تحریف ندانیم ، باید پذیرفت تا حدودی از فرهنگ رایج و تحولات سیاسی و فرهنگی ، به‌واسطه دور نگه‌داشتن جامعه از فساد و فحشاء متأثر شده و به اجتهاد خود عمل کرده باشند.

از راهکارهای مهم پیش روی جوامع بشری در رویارویی با بحران‌‌های اجتماعی- اقتصادی، «اقتصاد مقاومتی» است که از ابعاد گوناگون مورد بحث واقع شده است. برخی بنیان‌‌های نظری این شیوة مدیریت اقتصادی در قرآن کریم؛ به‌ویژه در سورة یوسف، به زیبایی ترسیم شده است. نوشتار پیش رو با روش توصیفی و با استناد به تفاسیر فریقین ذیل آیات سورة یوسف و آیات مرتبط دیگر، به واکاوی راهبرد مدیریتی حضرت یوسفA پرداخته است تا براین‌اساس شیوه‌‌ای از مدیریت بر مبنای دستورات الهی برای رسیدن به اقتصادی با شاخصه‌‌هایی که بتوان از آن باعنوان «اقتصاد مقاومتی» تعبیر کرد، الگوسازی شود. از رهگذر این کاوش به‌دست آمد که، اقتصاد مقاومتی در اسلام بر مبنای حاکمیت مطلق خداوند و حضور مردم در صحنه استوار است. حل بحران‌‌های اقتصادی نیازمند انسان‌‌های شایسته‌‌ای است که با گزینش سخت‌گیرانه انتخاب شده‌‌اند و بر پایة برنامه‌‌ریزی دقیق و صرفه‌جویی و تخصیص سنجیدة منابع و با عنایت به اصل عدالت محوری و نفی جانبداری در سایة تشریک مساعی مخلصانه و با اهتمام ویژه به دارایی‌‌های عمومی و بیت المال، حکومت و جامعه را مدیریت و اقتصاد مقاومتی را اجرا می‌کنند.

« شفاعت» یکی از باورهای کلامی مشترک میان مشرکان، یهودیان و مسلمانان است. این باور در میان مسلمانان، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است. از گذشته‌های دور، میان عالمان و مفسران مسلمان دربارة پذیرش شفاعت مسلمان گناهکار، اختلاف بوده است. برخی یک‌سره شفاعت را انکار می‌کنند و برخی دیگر آن را می‌پذیرند. گفتنی است، این دو رویکرد بر تفسیر آنان از آیات شفاعت اثرگذار بوده است. به‌نظر می‌رسد، هریک از رویکردهای مذکور در تفسیر آیات شفاعت مبتنی ‌بر یک مبانی است. این نوشتار در صدد واکاوی مبانی این دو رویکرد در تفسیرهای «کشّاف»، «روح المعانی» و «الکاشف» است که هریک به ترتیب نماینده رویکرد اعتزالی، اشعری و شیعی به قرآن است. این نوشتار تلاش می‌کند، مبانی تفسیری رویکرد پذیرش و عدم پذیرش شفاعت نسبت به مسلمان گناهکار را واکاوی کند. با کوششی که انجام شد، روشن گردید که سه مبنا (یگانگی ایمان و عمل، یگانگی ایمان و تصدیق قلبی، یگانگی ایمان و تصدیق قلبی همراه با انجام فرایض) به‌ترتیب بر رویکرد تفسیری «کشّاف»، «روح المعانی» و «الکاشف» اثرگذار بوده است.

ازجمله پرسش‌های مطرح در جامعه، بحث واقعی‌بودن یا خیالی‌بودن چشم‌زخم است. در این تحقیق، چشم‌زخم از دیدگاه تفاسیر فریقین بررسی شده است. ازآنجاکه بسیاری از مردم با آن درگیر هستند، بحث و بررسی دربارة ضروری است. این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی، و در جمع‌آوری مطالب با روش کتابخانه‌ای و ازطریق فیش‌برداری به سامان رسیده است. در پایان، این پژوهش به این نتیجه رسیده است که: باتوجه به آنچه در تفاسیر فریقین آمده است، چشم‌زخم نه تنها خرافه نیست؛ بلکه آیاتی از قرآن و روایات بی‌شماری آن را تأیید می‌کند، یعنی قدرتی در افراد وجود دارد که تأثیرگذار است و اندازة تأثیرگذاری بستگی به افراد دارد و راه هایی برای رفع و دفع آن نیز سفارش شده است.

مسئله «اِفک» به‌معنای بهتان و تهمت‌زدن است که خداوند در سوره نور به آن پرداخته است. این مقاله در نظر دارد تا با بررسی و نقد تطبیقی دلایل نظریه سه‌گانه، با نگاه به منابع تاریخی و تفسیری، به نظریه درست دست یابد. مفسران اهل‌تسنن بر این باورند: آیه در شأن عایشه نازل شده است؛ البته برخی از مفسران شیعه نیز با آنان هم‌صدا شده‌اند. برخی دیگر از مفسران شیعه معتقدند: آیه در شأن ماریه قبطیه نازل شده است و برخی دیگر از مفسران شیعه نزول آیه را در شأن زنی پاکدامن می‌دانند. با نگاه به منابع تاریخی و بیان دلائل، ضمن قبول نظریه سوم، نشان خواهیم داد که آیه در شأن هیچ‌یک از این دو همسر پیامبر J نازل نشده است. متأسفانه بسیاری از اظهارنظرها، متأثر از تعصبات مذهبی و نگاه سیاسی است؛ تا آنجاکه برخی به‌دنبال مصادره کردن آیه در راستای اغراض سیاسی خود بوده‌اند.

اختلاف مفسران دربارة آیة 77 سورة فرقان، دو رویکرد عمده را نسبت به ‌معنای این آیه موجب شده است. در رویکرد اول که رایج‌تر است، معنای آیه از جایگاه و منزلت دعا نزد خدا حکایت دارد و ارزش هر انسان را به‌اندازة دعای او می‌داند. اما رویکرد دوم با نگاهی انذاری، اتمام حجت کردن خدا را دلیل اصلی مخاطب قرار گرفتن منکران وحی و کافران از جانب خدا می‌داند. عامل تأثیرگذار در این اختلاف دو چیز است: 1. تعیین دقیق معنای «دعا» و تشخیص اینکه واژة دعا در معنای لغوی خود به‌کار رفته یا اصطلاحی. 2. ترکیب نحوی عبارت «دعاکُم» در آیه و نسبت دادن نقش فاعلی یا مفعولی به «کُم». تعیین میزان درستی هرکدام از دو رویکرد معنایی، مسئله‌ای جدی است که تاکنون مغفول مانده‌است. بررسی تحلیلی-توصیفی تفاسیر با تمرکز بر پنج محور:1. مخاطب آیه. 2. درستی‌آزمایی هرکدام از نقش فاعلی و مفعولی برای «کُم». 3. تاریخ‌گذاری اقوال تفسیری. 4. بررسی سیاق و مضمون آیات سوره. 5. تحلیل روایات ذیل آیه؛ نشان می‌دهد معنای اصطلاحی دعا در این آیه مقصود نیست و رویکرد دوم در معنای آیه صحیح‌تر است.