جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تفسیر آیه 49 سوره عنکبوت: (بَلْ‏ هُوَ آیاتٌ‏ بَیِّناتٌ‏ فِی‏ صُدُورِ الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) پیرامون عبارت های «هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ» و «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» ابهاماتی وجود دارد و با توجه به اینکه رجوع ضمیر «هو» به چه کسی و یا چه چیزی است، مفهوم «آیاتٌ بَیِّناتٌ» و مهم تر از آن، تعیین مصداق «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» تغییر خواهد کرد . در این پژوهش با شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی نظرات تفسیری فریقین در پنج قرن نخست هجری پرداخته شده است . در دیدگاه‌های فریقین، چندین نظر درباره مصداق عبارت (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) قابل جستجو است که عبارتند از: اهل کتاب و علمای آنان،اهل کتابی که مسلمان شده‌اند، مومنین ، علماء، پیامبر اسلام وامامان معصوم که در این میان امامان خود را تنها مصداق آیه معرفی نموده‌اند. در نقد دیدگاه-ها، نخست در تعیین مرجع ضمیر (هو) بین (پیامبر و قرآن)، مشخص شد که قرآن مرجع ضمیر بوده و در نتیجه، برخی از مصادیق ذکر شده برای عبارت (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) صلاحیت مصداق بودن را از دست دادند. در ادامه، با تبیین مفهوم عبارت (آیاتٌ‏ بَیِّناتٌ‏) اختصاص (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) به پیامبر اکرم و امامان معصوم ، که در برخی روایات تفسیری شیعه بدان اشاره شده ،آشکارگردید.

خوانش زنانهی قرآن یکی ازخوانش‌های گوناگونی است که امروزه از قرآن صورت می‌گیرد. گروهی به انگیزه دفاع از حقوق نقض شده‌ی زنان، به استناد اینکه اغلب تفاسیر توسط مردان انجام شده، رویکرد تفاسیر قرآن را مردسالارانه دانسته و بازخوانی آیات پرداخته و موجب دگراندیشی در تشریعات شده‌اند. هدف این نوشتار که به روش تطبیقی تحلیلی و مبتنی بر منابع اسنادی انجام شده، مشخص نمودن اثر جنسیّت در برداشت مفسر از آیات است، بدین منظور دیدگاه دو مفسر معاصر زن (بانو امین و خانم ودود) در آیات چالشی که اندیشه سود مردان و زیان زنان را به ذهن متبادر می‌نماید جمع و با نظر مفسرین مرد مقایسه شده است . از آنجا که معیار قطعی و مستقیمی برای سنجش تاثیر جنسیّت در فهم افراد وجود ندارد، برداشت‌های مفسرین منتخب نسبت به یکدیگر و سایر مفسرین مرد مقایسه شده‌ است. وجود تفاوت‌ در برداشت آنان به رغم همجنس بودنشان و اینکه در موارد اشتراک و افتراق نظراتشان، همواره مفسرین مردی وجود دارند که با آنان هم عقیده هستند، نشان می‌دهد جنسیّت؛ به تنهایی عاملی در داشتن نگرشی خاص در هریک از مفسرین زن یا مرد نیست(با اذعان به آنکه دلیل قانع کننده‌ای برای انکار آن وجود ندارد).

در طول تاریخ، تفسیر آیات قرآن دچار تغییر و تحولاتی شده است. یکی از این آیات، آیه هجده آل عمران است که به «شهدالله» معروف می‌باشد. در این آیه شهادت خداوند، ملائکه و اولوالعلم به توحید بیان شده است. اینکه به راستی نحوه شهادت حق تعالی به چه صورت می‌باشد؟ دیدگاه مفسران فریقین درباره آن چگونه است؟ سوالاتی است که نیاز به تحقیق و پژوهش دارد. در این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، پایگاه‌ها و نرم افزارهای علوم اسلامی، به روش تحلیل محتوا به تجزیه و تحلیل آراء تفسیری پرداخته شده و نتایج نشان می‌دهد سیر آراء درباره نحوه شهادت، از قولی شروع شده، با فعلی ادامه داشته و به ذاتی ختم می‌گردد. نیز تحلیل نتایج بیان می‌کند، چون هر سه نوع دیدگاه در طول هم هستند، بنابراین هر سه نوع شهادت قولی، فعلی، عینی در این آیه می‌تواند صحیح باشد. گرایش و تمایلات تفسیری، گفتمان غالب هر عصر، شیوع جدال بین مفسران فریفین، حمله مغول و ایلخانان، نقدهای مستشرقان و نهضت بیداری اسلامی، ادغام مباحث فلسفی و عرفانی از عوامل موثر بر بروز آراء تفسیری می‌باشد. همچنین از آثار و کارکردهای این آیه می‌توان به کارکردهای استنادی، کلامی، اجتماعی و تربیتی، آموزشی و هدایتی اشاره نمود.

مسئله‌ی هدف آفرینش در آیه پنجاه و ششم سوره ذاریات یکی از مسائلی است که تفاسیر متعددّی درباره آن ارائه شده است. پژوهش حاضر، با جمع‌آوری داده‌های کتابخانه‌ای و روش پردازش توصیفی ـ تحلیلی و تطبیقی تفاسیر فریقین، بنیان این دگرگونی برداشت را اختلاف مدارس و رویکرد تفسیری مفسران قلمداد کرده است. یافته‌ای که براساس آن می‌توان آرای اهل تفسیر را در سه دسته ارزیابی نمود. دسته‌ی نخست، مخاطبان آیه را تنها مؤمنانِ جن و انس دانسته و این‌گونه هیچ اشکالی را متوجّه آیه نمی‌دانند. همچنین دسته‌ی دوم، با توجّه دادن به غرض‌محوری حرف لام در «لِیَعبُدونَ»، متعرّض هیچ‌گونه بحث اعتقادی مرتبط با آیه نشده‌اند. این در حالی است که دسته‌ی سوم، با عام تلقّی کردن خطاب آیه و مشکلِ تحقّق نیافتن هدف خلقت درباره‌ی نافرمانان ثقلین، در پی حلّ پیچ معنایی عارض شده درباره‌ی افعال الهی هستند. در این میان بعضی با تلاش‌هایی باورمندانه سعی در دفع این اشکال نموده‌اند. و گروهی با رویکرد عصری و نجات‌بخش دانستن آموزه‌ی عبادت، خود را از معضل نظری مطرح شده رهانیده و با مطلوب خواندن عبادت و نقش به سزای آن در تقویت ایمان، رستگاری مخاطبان در دو سرای را مقصود خدای متعال از این گزاره وحیانی دانسته‌اند.

بسیای از مفسران در بررسی موضوع اعجاز در قرآن کریم، بیشتر بر اعجاز بلاغت و فصاحت توجه داشته اند. در حالی که نوع مهمی از اعجاز در قرآن کریم، اعجاز محتوایی است. این نوع اعجاز با مفاهیم درونی قرآن ارتباط دارد و آنچه از تطبیق استنتاج می‌گردد معین آنست که توجه به این نوع اعجاز در طی قرون مختلف با شدت و ضعف‌هایی روبرو بوده‌است. بر همین اساس نیز در این پژوهش با رویکرد تحلیلی - تطبیقی بررسی مصادیق اعجاز محتوایی از دید فریقین پرداخته شده‌است. در تطبیق دو دیدگاه می توان گفت که مفسران شیعه و اهل سنت در بیان ابعاد اعجاز محتوایی همچون اختلاف ناپذیری، اخبار غیبی، جامعیت قرآن و اعجاز علمی اختلاف چندانی با هم ندارند و عمده اختلاف دیدگاه آن‌ها، مربوط به شدت و ضعف توجه به این مصادیق است که توجه مفسران اهل سنت در قرون اولیه به این مولفه ها بیشتر بوده‌است، ولی در دوران معاصر دانشمندان شیعه توجه فزون‌تری به این مولفه‌ها داشته‌اند. بررسی عمیق‌تر دیدگاه‌های فریقین نشان داد که در مورد بطون قرآن با وجود مسلم دانستن این مولفه در نقل اهل سنت با اندک اغماض از پیامبر(ص) یا صحابه بحثی مطرح نمی شود، در حالی که شیعه بدان اهتمام ویژه داشته‌است.

محصنات در آیه 24 سوره نسا در تفاسیر متقدم شیعه و سنی مصداق های گوناگونی دارد و بر پایه نیازها و زمینه هایی چون سنت نقل ماثورات، گوناگونی رفتار پیامبر و خلفا در برخورد با اسیران و مشروعیت و تقدس خلفا، مفسران پیشین اهل سنت محصنات را به معنای زنان اسیر شوهردار معنا کردند ولی زمینه متفاوت در شیعه مایه آن شد که معنای زن اسیر شوهر دار در تفاسیر پیشین شیعه بیان نشود و آنها بیشتر محصنات را به معنای زن آزاد یا کنیز دانستند. و این تفاوت پس از نگارش تفاسیر جامع نخستین از میان رفت و بازگفت شیعیان و اهل سنت از منابع تفسیری یکدیگر انگیزه شد تمایز نخست میان شیعیان و اهل سنت درباره معنای محصنات، در این تفاسیر دیده نشود. به این ترتیب گویی زمینه و بسترهایی که دستاویز پذیرش یک دیدگاه تفسیری در تفسیرهای پیشین بود، در دوره های بعد چندان مورد توجه قرار نگرفت. به ویژه آنکه بهره مندی برابر از منابع یکدیگر در میان شیعه و سنی نبود و تفاسیر شیعه به دلیل پذیرش دیدگاه مورد پسند تفاسیر پیشین اهل سنت ا زسوی شیخ طوسی، دچار دگرگونی شد

ظاهر برخی آیات قرآن کریم به گونه‌ای است که دلالت بر بی‌صبری، سرپیچی و عصیان حضرت یونس(ع) در انجام رسالت خویش داشته و پیامبر اکرم(ص) از همانندی با ایشان نهی گردیده است. همین مساله موجب گشته تا آن حضرت در نگاه برخی مسلمانان متهم به معصیت و عدم عصمت گردد. در مقابل مفسران و حدیث‌پژوهان فریقین تلاش نمودند تا تفسیری صحیح از آیات قرآن و روایات موجود ارائه دهند و ضعف این پنداره را بر ملا سازند. بر پایه نتایج این پژوهش مفسران امامیه دو رویکرد در پاسخ به شبهات عصمت ارائه داده است. الف) ترک اولی، ب) تلقی رخداد واقعه پیش از رسالت یونس(ع). طیف وسیعی از مفسران اهل سنت نیز دو رویکرد مذکور را بیان نموده اما برخی رویکرد معصیت و عصیان یونس(ع) را برگزیده‌اند. در این نوشتار رویکردهای سه‌گانه ارزیابی شده و در پایان نظریه منتخب ارائه شده است. نتایج ارزیابی و نقد رویکردهای مذکور حاکی از آن است که تنها رویکرد قابل قبول و سازگار با آیات قرآن نظریه «ترک عمل افضل و اولی» بوده که از سوی اغلب مفسران فریقین مطرح گردیده است.

مقایسه برخی تفاسیر با روش قرآن با قرآن نشان می‌دهد مفسران در گزینش آیات مفسِر متفاوت عمل کرده‌اند و به هنگام تعارض احتمالات تفسیری، به دلیل فقدان سنجه‌ها و معیارهای اعتبار، گاه دچار لغزش یا برداشت‌های تفسیری متفاوتی شده‌اند. این پژوهش، باروش توصیفی-تحلیلی، اصول تحلیل گفتمان را با اصول وقواعد تفسیر قرآن، تلفیق وتطبیق نموده برخی ازملاک های صحت وسقم را شناسایی و معیارهایی را برای ارزیابی روش تفسیر قرآن با قرآن، توصیه وتجویز می‌نماید. با تجمیع آیات روشن می‌شود که سنجه اعتبار آیات مفسِّر و معنی ترجیحی واژه هم‌خانواده معنایی، گاهی به دلیل شواهد تاریخی در متن است نه صرف شباهت سیاق لفظی. سنجه‌های درستی آزمایی احتمالات تفسیری، با تلفیق اصول معناشناسی متن و قواعد فهم قرآن بدست می‌آید که با توجه به بافت کلامی متن (سیاق لفظی) و نگرش سیستمی مفسّر به متن قرآن بدست می‌آید. مهم‌ترین سنجه‌ها بر اساس اصول تحلیل گفتمان متن عبارتند از: بافت متن یا سیاق کلامی، توجه به معنای پایه و معنای سیاقی، توجه به عرف و نظام معنایی واژگان قرآنی، توجه به هم خانواده های معنایی و ترجیح معنی اثبات شده با قرائن نسبت به معنی سیاقی مشابه، توجه به معناشناسی تاریخی اصطلاحات رایج زمان نزول و کاربرد آن در بافت جمله.

یکی از آیات متشابه در قرآن‏کریم پیرامون سیره پیامبران، آیات 32 و 33 سوره «ص» است که مربوط به اشتغال حضرت سلیمان به سپاه اسب‏هاست؛ از آن‏جاکه علامه فضل‏الله، درمواضع بسیاری با رویکرد نقادی به تفسیر المیزان برخاسته است، واکاوی نظرات ایشان و تطابق آراء او با آرای علامه طباطبایی، علاوه بر عیارسنجی انتقادات فضل‏الله علیه پاره‏ای از مفاد تفسیر المیزان و نیز علاوه بر تبیین معانی آیات مورد بحث، پاره‏ای از پندارهای باطل پیرامون پیامبران را نیز هویدا می‏سازد. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، مبنای تقریرات قابل پذیرش از متشابهات سیره انبیا را با اتکا به محکمات سه‏گانه (شامل محکمات عام انبیا، محکمات خاص آن پیامبر و محکمات سیاق) تعریف کرده و ضمن تبیین محکمات سه‏گانه فوق پیرامون آیات مورد بحث، به واکاوی تطبیقی آراء دو مفسر پرداخته است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که هیچکدام از ایرادات علامه فضل‏الله به علامه طباطبایی ذیل آیات مورد بحث، وارد نبوده، و برخی از آراء صاحب المیزان نیز مورد انتقاد است؛ در پایان، تقریری که با محکمات سه‏گانه سازگار بوده و از ایرادات تفاسیر مطرح پیرامون آیات مورد بحث نیز بری باشد، ارایه شده است.