جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهم ماهیت و کارکرد عرش الهی چه در قوس نزول و چه در قوس صعود و چه در ارتباط خالق با خلق و چه در ارتباط خلق با خالق، یکی از معارف پرمعنا و موثر قرآنی و عرفانی است و آیاتی متعدد و روایات به این مهم پرداخته‌اند و مفسران، متکلمان و فلاسفه نیز در این باره فحص و جستجو کرده اند. هدف از این پژوهش این است که در راستای اهداف و معارف قرآن کریم، با بررسی معنای واقعی عرش و جایگاه آن در حوزه جهان شناسی و خدا شناسی و معارف الهی، پاسخی روشن به برخی ابهام‌ها مانند تفکر مشبهه و مجسمه درباره عرش ارائه دهیم. روش تحقیق کتابخانه‌ای و تحلیلی است و دستاورد پژوهش، این است که عرش الهی مرتبه واسط بین مرتبه ذات و مرتبه خلقی وحقیقتی از جنس حقایق غیبی و مرتبه ای از عوالم مجردات تام است و مراد از واقعیت عرش در قوس نزول و صدور کثرت از وحدت، تدبیر و مدیریت و ربوبیت الهی است که در این راستا، عرش، به عنوان علم الهی و قلب انسان کامل نیز، معنا پیدا می کند.

در طول تاریخ، تفسیر آیات قرآن دچار تغییر و تحولاتی شده است. یکی از این آیات، آیه هجده آل عمران است که به «شهدالله» معروف می‌باشد. در این آیه شهادت خداوند، ملائکه و اولوالعلم به توحید بیان شده است. اینکه به راستی نحوه شهادت حق تعالی به چه صورت می‌باشد؟ دیدگاه مفسران فریقین درباره آن چگونه است؟ سوالاتی است که نیاز به تحقیق و پژوهش دارد. در این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، پایگاه‌ها و نرم افزارهای علوم اسلامی، به روش تحلیل محتوا به تجزیه و تحلیل آراء تفسیری پرداخته شده و نتایج نشان می‌دهد سیر آراء درباره نحوه شهادت، از قولی شروع شده، با فعلی ادامه داشته و به ذاتی ختم می‌گردد. نیز تحلیل نتایج بیان می‌کند، چون هر سه نوع دیدگاه در طول هم هستند، بنابراین هر سه نوع شهادت قولی، فعلی، عینی در این آیه می‌تواند صحیح باشد. گرایش و تمایلات تفسیری، گفتمان غالب هر عصر، شیوع جدال بین مفسران فریفین، حمله مغول و ایلخانان، نقدهای مستشرقان و نهضت بیداری اسلامی، ادغام مباحث فلسفی و عرفانی از عوامل موثر بر بروز آراء تفسیری می‌باشد. همچنین از آثار و کارکردهای این آیه می‌توان به کارکردهای استنادی، کلامی، اجتماعی و تربیتی، آموزشی و هدایتی اشاره نمود.

در تفسیر آیه 49 سوره عنکبوت: (بَلْ‏ هُوَ آیاتٌ‏ بَیِّناتٌ‏ فِی‏ صُدُورِ الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) پیرامون عبارت های «هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ» و «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» ابهاماتی وجود دارد و با توجه به اینکه رجوع ضمیر «هو» به چه کسی و یا چه چیزی است، مفهوم «آیاتٌ بَیِّناتٌ» و مهم تر از آن، تعیین مصداق «الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ» تغییر خواهد کرد . در این پژوهش با شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی نظرات تفسیری فریقین در پنج قرن نخست هجری پرداخته شده است . در دیدگاه‌های فریقین، چندین نظر درباره مصداق عبارت (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) قابل جستجو است که عبارتند از: اهل کتاب و علمای آنان،اهل کتابی که مسلمان شده‌اند، مومنین ، علماء، پیامبر اسلام وامامان معصوم که در این میان امامان خود را تنها مصداق آیه معرفی نموده‌اند. در نقد دیدگاه-ها، نخست در تعیین مرجع ضمیر (هو) بین (پیامبر و قرآن)، مشخص شد که قرآن مرجع ضمیر بوده و در نتیجه، برخی از مصادیق ذکر شده برای عبارت (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) صلاحیت مصداق بودن را از دست دادند. در ادامه، با تبیین مفهوم عبارت (آیاتٌ‏ بَیِّناتٌ‏) اختصاص (الَّذِینَ‏ أُوتُوا الْعِلْم‏) به پیامبر اکرم و امامان معصوم ، که در برخی روایات تفسیری شیعه بدان اشاره شده ،آشکارگردید.

خوانش زنانهی قرآن یکی ازخوانش‌های گوناگونی است که امروزه از قرآن صورت می‌گیرد. گروهی به انگیزه دفاع از حقوق نقض شده‌ی زنان، به استناد اینکه اغلب تفاسیر توسط مردان انجام شده، رویکرد تفاسیر قرآن را مردسالارانه دانسته و بازخوانی آیات پرداخته و موجب دگراندیشی در تشریعات شده‌اند. هدف این نوشتار که به روش تطبیقی تحلیلی و مبتنی بر منابع اسنادی انجام شده، مشخص نمودن اثر جنسیّت در برداشت مفسر از آیات است، بدین منظور دیدگاه دو مفسر معاصر زن (بانو امین و خانم ودود) در آیات چالشی که اندیشه سود مردان و زیان زنان را به ذهن متبادر می‌نماید جمع و با نظر مفسرین مرد مقایسه شده است . از آنجا که معیار قطعی و مستقیمی برای سنجش تاثیر جنسیّت در فهم افراد وجود ندارد، برداشت‌های مفسرین منتخب نسبت به یکدیگر و سایر مفسرین مرد مقایسه شده‌ است. وجود تفاوت‌ در برداشت آنان به رغم همجنس بودنشان و اینکه در موارد اشتراک و افتراق نظراتشان، همواره مفسرین مردی وجود دارند که با آنان هم عقیده هستند، نشان می‌دهد جنسیّت؛ به تنهایی عاملی در داشتن نگرشی خاص در هریک از مفسرین زن یا مرد نیست(با اذعان به آنکه دلیل قانع کننده‌ای برای انکار آن وجود ندارد).

سیر آفاقی، تفکر در طبیعت برای دستیابی به باورهای دینی و تحکیم آن ها بوده، به عنوان یکی از طرق شناخت حقایق جهان هستی، مبدأ، معاد و... مورد تأکید قرآن است. به تصریح آیات ، سیر آفاقی از سه طریق حسی، عقلی و شهودی امکان پذیر است. پژوهش حاضر به روش تحلیلی با استناد به قرآن و تفاسیر، شناخت حسی و اعتبار آن در سیر آفاقی را بررسی کرده است. با عنایت به آیات، بکارگیری حواس به صورت هدفمند و با جهت گیری صحیح مورد تأکید است و مفسران نخستین گام در مواجهه با پدیده های طبیعت را ، بکارگیری دقیق و حداکثری حواس دانسته، به نقش مهم آن به عنوان درگاه ورود داده ها به قلب برای اندیشه ورزی و دربافت معارف توجه داشته اند. البته با توجه به مشخصه های حواس، نظیر شناخت ظاهری و افقی، معرفت حسی علیرغم لزوم و اعتبار آن در سیر آفاقی، مکفی نبوده، در واقع نخستین گام است که با شناخت عقلی تکمیل و با یافته های قلبی شهودی تعمیق می گردد و نهایت این مسیر، ایجاد باور در انسان و یا تحکیم باورهای دینی اوست.

جبر و اختیار مسئله‌ای است که از اولین سال‌های ظهور اسلام، ذهن مسلمانان را درگیر خود کرد و پیدایش نظریات مختلف کلامی را سبب شد. سه دیدگاه اساسی در این مسئله وجود دارند که طبق یکی، انسان مجبور است و بر اساس دیگری، اختیار کامل دارد. سومین نظریه که توسط امامیه ابداع شده، عبارت است از اثبات توأمان مشیت خداوند و مشیت انسان. طبق این دیدگاه، مشکل تعارض ظاهری مشیت انسان با مشیت خداوند حل شده و اختیار انسان در طول اختیار خداوند، اثبات می-شود. تحقیق حاضر که با روش گردآوری کتابخانه‌ای و پردازش توصیفی تحلیلی و انتقادی، تهیه شده، در پی آن است که از طریق بررسی، تحلیل و نقد این سه دیدگاه کلامی و جلوه آنها در تفاسیر ارائه‌شده از آیه 30 سوره انسان: «وَ مَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَن یشَاءَ الله» قول مختار در زمینه جبر و اختیار را ارائه داده و نادرستی اقوال دیگر را نمایان کند. یافته‌های تحقیق، حاکی از آنند که مهم‌ترین انتقاد وارد بر جبریون، نادیده گرفتن حکمت الهی و اساسی‌ترین ایرادات نظریه تفویض، محدود کردن قدرت و مالکیت خداوند هستند.

دراین نوشتار که با روش‌کتابخانه‌ای و به صورت توصیفی- تحلیلی به رشتۀ تحریر درآمده است،هدف بررسی دقیق‌تر پدیده خرافه‌گرایی دینی و شناخت عواملی‌است که از دیدگاه قرآن دربعضی‌افراد موجب به وجودآمدن این پدیده می-گردد.عواملی‌همچون سودجوئی،دفاع‌از‌مذهب مورد علاقۀ خود و‌سست نشان دادن عقاید مخالفان،افسادگری در دین،استبداد دینی و....گاه نیز بر اثر ضعف باورها و‌اعتقادات دینی افراد،خرافاتی همچون بدعت،تحریف،قیاس‌گرائی، پیروی از متشابهات و یا اشتباهات عمدی یا سهوی ناقل یا شنونده شکل گرفته است.حتی‌گاهی ممکن است افراط و تفریط در مسائلی همچون عقل-گرائی یا نقل‌گرائی یا تسامح در دین یا بزرگ‌نمائی افراد جهت اسطوره‌سازی،از علل به وجود آمدن خرافات دینی به شمار‌ آید.بی‌تردید شناسایی علت‌های خرافه‌گرائی و خرافه پردازی،ازگام‌های بسیار مهم و اساسی در آسیب‌شناسی این پدیدۀ نامیمون به شمار آمده،سازوکارهای پیشگیرانه را پیش روی جوامع دینی قرار می‌دهد و موجب بصیرت‌افزائی در آحاد دینداران می‌گردد تا در ورطۀ خرافه و خرافه‌گرائی‌گرفتار نگردند و ساحت دین و دینداری را از این وصلۀ ناساز و ناجور دور بدارند.نتیجه اینکه تنها با تکیه بر عقل و خردورزی و نیز توکل به خداوند متعال و بالا بردن سطح علم و معرفت و پیروی کامل از تعالیم حیات‌بخش رهبران آسمانی است که میتوان بر این دیو ویرانگر غلبه نمود.

آیه ۳۶ سوره نور که به آیه بیوت شهرت دارد، در تعظیم خانه‌هایی است که هر صبح و شام در آنها ذکر و تسبیح خداوند گفته می‌شود و از این رو، خدا به رفع قدر و منزلت این خانه‌ها اذن داده است. مفسران در تبیین مراد الهی از بیوت مذکور در این آیه، نظرات متفاوت و پراکنده‌ای دارند؛ اما غالباً از بیوت به مساجد تعبیر کرده‌اند. در پژوهش حاضر بر آنیم تا با روش توصیفی و تحلیلی و از خلال بررسی نظرات مفسرین فریقین، این گمانه را تقویت کنیم که برخلاف دیدگاه مشهور، نمی‌توان مسجد را مراد اصلی آیه برشمرد؛ بلکه واژه بیوت تنها با الغای خصوصیات می‌تواند شامل مساجد و دیگر مصادیق مذکور ‌شود. تحلیل و ارزیابی دیدگاه مشهور چنین به دست می‌دهد که ادله و مستندات این دیدگاه از اتقان کافی برخوردار نیست؛ بلکه ظاهر و سیاق آیه و نیز پشتوانه روایی، نگرۀ جدید را تأیید می‌کند. بر این اساس و چنان‌که از قرائن برمی‌آید، بیوت نه به معنای مساجد که به معنای خانه‌های ذوات معصومین است و از تلائم میان رفعت بیوت و عصمت ساکنان آن، چنین برداشت می‌شود که شرط عصمت ساکنان در ترفیع بیوت موضوعیت دارد.

جهاد یکی از ارکان مهم اسلام مورد توجه مفسران و فقها قرار گرفته است. مشهور فقها و بسیاری از مفسران متقدم قائل به جواز یا حتی وجوب دو نوعِ جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی بودند. در یکی دو قرن اخیر به جهت مناسبات گوناگون اجتماعی مانند آزادی عقیده،گروهی از مفسران منکر جهاد ابتدایی هستند زیرا آزادی عقیده و جهاد ابتدایی را در تهافتی آشکار می دانند.گروه دیگر در تبیین خود از جهاد ابتدایی توجیهات و تأویلاتی را ارائه می کنند تا بتوانند از این طریق جهاد ابتدایی را به تأویل جهاد دفاعی برند و در ظاهر تضاد مذکور را حل نمایند. نظرات گروه دوم را می توان در 4 عنوان ذیل قرار داد: 1. جهاد ابتدایی به منزلۀ دفاع از فطرت انسانی 2. جهاد ابتدایی به منزلۀ جنگ پیش دستانه3. جهاد ابتدایی به منزلۀ دفاع برای رفع موانع تبلیغ دین حق 4. جهاد ابتدایی به منزله نفی خرافه و باطل. پژوهش حاضر به این دیدگاه های تأویلی به روش توصیفی _تحلیلی و انتقادی می پردازد و در انتها هیچ یک از آنها را تمام نمی داند؛ زیرا هیچ کدام با مفهوم مشهور جهاد ابتدایی انطباق کامل ندارد و هم چنین نمی تواند آن تهافت یادشده را به خوبی حل نمایند.