جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از گذشته‌ی دور تا کنون، کتاب‌هایی درباره توقیعات امام زمان (ع) نوشته شده است. در منابع حدیثی شیعه امامیه، حدود صد توقیع از امام زمان (ع) موجود است که بیشتر آن‌ها در کتاب‌های «کمال‌الدین» صدوق و «الغیبه» طوسی نقل شده‌اند. در این میان، جدای از گزارش داستان توقیع امام زمان (ع) پیرامون فتوای فقهی شیخ مفید (که متنی از آن در دسترس نیست و هم روایتی متأخر و موضوع است)، فقط دو توقیع منسوب به شیخ مفید، برای عصر غیبت کبری گزارش شده است؛ که البته برخی از اندیشمندان، در انتساب و اعتبار آن‌ها، تشکیک نموده‌‌اند. با توجه به این‌که تاکنون پژوهش مستقلی پیرامون اعتبار این توقیعات شیخ مفید (موجود در کتاب احتجاج) صورت نگرفته است؛ اکنون لازم است بررسی گردد که: 1ـ اسناد روایی و نسخه‌ای این توقیعات چگونه هستند؟ 2ـ متن آن‌ها در منابع شیعی، چه سابقه‌ای دارند؟ 3ـ اعتبار توقیعات شیخ مفید در احتجاج، در چه حدی هستند؟ 4ـ آیا این توقیعات از نظر انتساب به شیخ مفید، قابل قبول هستند؟ در پژوهش حاضر، ضمن بررسی اسناد و تحلیل داده‌ها، مشخص شد که به دلایل متعددی، این توقیعات عصر غیبت کبری، از امام زمان (ع) و برای شیخ مفید نیستند و انتساب توقیعات به ایشان نادرست و بی‌اعتبار است.

یکی از موضوعات چالش‌برانگیز در فقه اسلامی، مبحث قتل مرتد است. بر اساس این آموزه، مسلمانی که از دین اسلام خارج شود کشته می‌شود. در مورد جزئیات این مجازات، میان فرق اسلامی تفاوت زیادی وجود دارد. سلفیان، فرقه از گرایش اهل‌حدیث، اهل‌سنت با پیروی از اندیشه‌های ابن‌تیمیه حرانی یکی از فرق زنده و تاثیرگذار در جهان اسلام هستند؛ که دیدگاه خاص و تنگ‌نظرانه آن‌ها درباره مرتد، پیامدهای زیان‌باری در جهان اسلام برجای گذاشته است. در باور این فرقه، هرکسی که مرتد شود؛ اگر در فرصت سه روزه توبه نکند؛ کشته می‌شود. اصلی‌ترین مستمسک سلفیان در کشتن مرتد، روایت «مَنْ بَدَّلَ دِینَهُ فَاقْتُلُوهُ» است. این حدیث با طرق مختلف در منابع معتبر اهل‌سنت گزارش‌شده است. اگر حجیت حدیث فوق با چالش مواجه شود؛ مبنای سلفیان در کشتن مرتد دگرگون خواهد شد. پژوهش پیش‌روی با روشی تحلیلی- اسنادی به ارزیابی این حدیث می‌پردازد و در پایان به این نتیجه می‌رسد که این حدیث، شرایط احتجاج برای قتل مرتد را ندارد. زیرا اولاً از اخبار آحاد محسوب می‌شود. در ثانی، در همه طرق آن ارسال، انقطاع، تدلیس، اضطراب وجود دارد. سوماً محتوای حدیث با آیات، روایات، سیره عملی پیامبر (ص)، قواعد فقهی و محکمات دیگر در تعارض است. از اهداف فرعی پژوهش، تبیین صحیح و پاسخ به شبهه‌ای است که بر اساس آن امام علی (ع) در رفتاری خشن و سخت‌گیرانه و خلاف دستور پیامبر (ص) عده‌ای از مرتدان را با سوزاندن در آتش می‌کشد. پژوهش این نکته را اثبات می‌کند که چنین گزارشی از امام علی(ع) غیرقابل‌اعتماد است.

سنجش اعتبار و زمینه صدوری یک متن به منظور احراز صدور آن از جانب معصوم (ع) امری مهم در طول تاریخ حدیث‌پژوهی محسوب می‌شود، به طوری که اطمینان از صدور حدیث، موجب استقرار اصول معرفتی ـ اخلاقی صحیح در آموزه‌های دینی می‌شود. در این میان، روایاتی که در وهله نخست همگونی محتوایی با ادبیات گفتاری حکمای یونان را به اذهان متبادر می‌سازند، به‌جهت اعتبارسنجی از اهمیت به‌سزایی برخوردارند. از جمله آن‌ها روایتی است که «فضائل» را به‌طور عام، چهار مقوله کلی دانسته و استحکام هریک را برشمرده است که ناگزیر، هم‌سازواری فراوانی میان آن و حِکَم یونانی به‌چشم می‌خورد. استقرار این هم‌گونیِ مفهومی، خوانشی به‌سان «رونوشت حدیث مزبور از حِکَم یونانی» و «عدم اصالت حدیث به سبب وجود مناشئ واحد» را ایجاد می‌سازد. از این‌رو اهتمام نوشتار حاضر، ارزیابی زمینه صدوری این روایت، جهت احراز صدور و راستی‌آزمایی هم‌سازوار انگاری آن با ادبیات حکم یونانی بوده که به شیوه کتابخانه‌ای توأم با توصیف و تحلیل داده‌ها به گردآوری مطالب پرداخته است. محصول نگرش جمعی در اعتبارسنجی، عدم احراز صدور را به دست می‌دهد، به‌طوری که ارزیابی «تاریخ مفهومی واژه‌ها» نشان از عدم همخوانی کاربستِ الفاظ با سبک متداول ادبیات روایی داشته و امکان بازسازی متن را برای کاربر حدیث فراهم نمی‌آورد. همچنین تفاوت مفهومی الفاظ در بحث «جایگاه عرضی واژه‌ها» و تشابه مضمونیِ متن با کتب اخلاق‌محورِ هم‌عصر با نخستین خاستگاه مکتوبِ روایت، از دیگر مواردی است که از اطمینان به صدورِ این متن کاسته است.

روایات متعددی با مضمون «اللهُ هوَ المسعِّرُ» در منابع اسلامی یافت می‌شوند که مفاهیمی چون «قیمت‌گذاری»، «گرانی» و «ارزانی» را به خداوند نسبت می‌دهند. پیرامون این نوع روایات، محدثان فریقین به ارزیابی سندی و محتوایی اهتمام نموده، فقیهان بر پایه آن فتوا داده و متکلمان درباره مبانی نظری آن به بحث پرداخته‌‌اند. از سویی، برخی رجال سیاسی با تمسک به تعابیری چون «الأَسْعَارُ بِیَدِ اللهِ»، در صدد برآمده‌اند تا با نادیده گرفتن عوامل انسانی دخیل در نوسانات قیمت‌ها، توجیه‌‌گر وضعیت نابسامان اقتصادی جامعه خویش باشند. این جستار که به شیوه توصیفی تحلیلی و با تشکیل خانواده حدیثی موافق و مخالف مفهوم قیمت‌گذاربودن خداوند سامان یافته، کوشیده است ضمن ارزیابی سندی این احادیث، تحلیلی لغوی، حدیثی و کلامی از انتساب فعل «تسعیر» به خداوند ارائه دهد. بر پایه پژوهش حاضر، اندیشه انحصار قیمت‌گذاری در خداوند با سیره معصومان (ع) و اصول قرآنی در تعارض است و این اندیشه انحرافی، ریشه در جبرگرایی و تفکر ناصواب یهود دارد.

خطبه فدکیه حضرت‌ زهرا (س)، خطبه‌ای است که در یک برهه‌ی حساس تاریخی پس از رحلت پیامبر اسلام (ص) ایراد شده است، لذا بررسی و تعمق، پیرامون مضامین و محتوای آن با روش‌های تحقیق متن‌پژوهی می‌تواند نتایج قابل‌توجهی را دربر داشته باشد. در این پژوهش با استفاده از روش «تحلیل محتوای مضمونی» تلاش شده تا به واکاوی مضامین و جهت‌گیری‌های این متن تاریخی پرداخته و رویکردها و اهداف حضرت زهرا (س) از بیان موضوعات مختلف در این خطبه را استخراج نماییم. نتایج و یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که برخلاف پیش‌فرض رایج و سنتی در جامعه که موضوع این خطبه را اختلاف بر سر مالکیت فدک می‌داند، هدف اصلی حضرت زهرا(س) از ایراد خطبه، حفظ جامعه اسلامی از فتنه‌ها و آسیب‌های حاصل بوده است؛ لذا نیمی از خطبه به آسیب‌شناسی و معرفی ضعف‌های جامعه مسلمانان پرداخته و در بخش دوم نیز راهکار‌های برون‌رفت از آن آسیب‌ها به تفکیک بیان شده است. حضرت زهرا (س) عواملی همچون؛ جریان نفاق، بی‌بصیرتی و بی‌توجهی مردم نسبت به مسئولیت‌های خود در جامعه اسلامی، بی‌توجهی به آموزه‌های قرآنی و رفاه‌طلبی را ازجمله مهم‌ترین آسیب‌های مبتلا به جامعه در آن برهه‌ی تاریخی دانسته و بازگشت به ثقلین، توجه دوباره به گفتمان نبوی، بازگشت به توحید و پایبندی به قوانین فردی و اجتماعی را راهکار برون‌رفت از آن معضلات پیش‌آمده معرفی می‌کند. از دیگر نتایج مهم به‌دست‌آمده در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا، کشف مدل مسأله‎شناسی حضرت‌ زهرا (س) است که تفصیل و نمودار آن در مقاله بیان شده است.

خاورشناسان روش‌های مختلفی را برای تاریخ‌گذاری روایات، ابداع و به مرور زمان اصلاح کرده و بسط داده‌اند. غیر از قواعد کلی که در هر روش وجود دارد، برخی مؤلفه‌ها و نکات ظریف باید در کاربست هر شیوه، مورد توجه جدی قرار گیرد؛ زیرا در غیر این‌صورت اعتبار نتایج پژوهش خدشه‌دار می‌شود. در این مقاله با بررسی آثار مختلف مربوط به تاریخ‌گذاری روایات و نیز تجربه حاصل از تاریخ‌گذاری نمونه‌هایی از روایات، مهم‌ترین مؤلفه‌ها در روش‌های تاریخ‌گذاری «مبتنی بر سند» و «تحلیل ترکیبی إسناد - متن» استخراج شده است. برخی از مؤلفه‌های مهم در تاریخ‌گذاری «مبتنی بر سند» عبارتند از: «بازیابی سندهای دارای ابهام»، «توجه به نظرات مختلف در تبیینِ بخش‌های مختلف شبکه إسناد و اعتبار تاریخی آن‌ها» و «توجه به شیوه‌های بررسی امانت‌داری و اعتبار تاریخی راویان و نقل آن‌ها». مهم‌ترین مؤلفه‌ها در روش ترکیبی إسناد -متن عبارتند از: «به دست آوردن سیر تطور متن بر اساس طرق نقل در شبکه إسناد»، «توجه به میزان کارآمدی آزمون همبستگی در اعتبارسنجی تاریخی روایات» و «توجه به میزان کارآمدی آزمون همبستگی در یافتن تحریر اولیه و راویان مؤثر در تغییر روایت».

رونق و گسترش حدیث‌پژوهی در یک شهر یا منطقه، در گرو عوامل مختلفی است. یکی از این عوامل را می‌توان حضور عالمان و محدّثان در آن جغرافیای علمی و فعّالیت‌های حدیثی آنان دانست. یکی از بهترین و مهم‌ترین روش‌های بازسازی مدارس حدیثی، بازشناسی راویان و محدّثان مشهور و گونه‌شناسی روایات رایج در آن مدرسه حدیثی است. یکی از مهم‌ترین مدارس حدیثی شیعه در قرون اوّلیه اسلامی، مدرسه حدیثی «ری» است. این مدرسه به دلیل کثرت محدّثان شیعی و فراوانی روایات آن‌ها در کتب حدیثیِ شیعه و نیز تجربه دو عصر حضور و غیبت ائمّه (ع)، از اهمّیت بسزایی برای پژوهش برخوردار است. این پژوهش در راستای بازسازی مدرسه حدیثی شیعه در «ری» در آیینه راویان حدیث، طراحی شده و هدف از آن، شناخت دقیق راویان این مدرسه حدیثی، مصنّفات آن‌ها و گونه‌شناسیِ روایات‌شان است. در این راستا، نحوه تحمّل و ادای حدیث در این مدرسه و میزان اثرپذیری محدّثان آن دیار، از دیگر مدارس حدیثی نیز استخراج و گزارش شده است. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، به این نتیجه رسیده که فعّالیت مدرسه حدیثی ری، از زمان امام صادق(ع) آغاز شده است. بررسی رَحَلات حدیثی محدّثان، نشان از آن دارد که این مدرسه، بیشترین اثرپذیری را از مدرسه حدیثی «کوفه» داشته و به‌رغم تنوّع گونه‌های روایی منقول از راویان، صبغه غالب روایات مدرسه حدیثی «ری»، فقهی بوده است.

در منابع شیعی و سنّی، احادیثی مبنی بر تشابه و تطبیق شخصیت حضرت فاطمه (س) با حضرت مریم (س) ثبت و نقل شده است. در این پژوهش با روش تحلیل تاریخی و حدیث شناختی مشخص گردید که روایات مربوط به تشابه حضرت فاطمه (س) با حضرت مریم (س) در منابع شیعی و منابع اهل سنت بیشتر در قالب گفتمان برترین زنان عالم نقل و ضبط گردیده‌اند. عالمان و محدثان شیعه کوشیدند که از مدلول روایات تشابه، فضیلت بهترین زنان عالم از ابتدای عالم تا انتهای آن را برای حضرت فاطمه (س) استنباط نمایند، لذا تعبیر روائی «یَا فَاطِمَةُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاک وَ طَهَّرَک وَ اصْطَفاک عَلى نِساءِ الْعالَمِینَ» از دوره شیخ صدوق وارد منابع حدیثی شیعی شد که کاملاً بیانگر تشابه دو شخصیت و ورود مضمون آیه قرآن به گفتمان حدیثی است. اهل سنت هم معتقد بودند که مدلول آیه 42 آل عمران وصف «خیر نساء العالمین» را برای حضرت مریم (س) بیان کرده است. با این حال، برتری شخصیت حضرت فاطمه (س) بر سایر زنان عالم با اوصافی چون «سیدة نسَاء الْعَالمین» و «سیدة نسَاء الْمُؤمنِینَ» و «سیدة نسَاء هَذِه الْأمة» به شکل یک گفتمان در میان عالمان شیعی وپاره‌ای از اهل سنت مطرح بوده است، اما در سند این احادیث، ضعف واهمال در إسناد وجود دارد، و متن آن‌ها نیز پریشان و دارای تفاوت‌های ساختاری است.

امروزه تنها راه دسترسی به سنت، روایات هستند. اما موانع متعددی پیمودن این راه را دشوار ساخته‌اند. یکی از این موانع، احادیث جعلی هستند. بخشی از این احادیث در راستای فضیلت‌تراشی برای عده‌ای ساخته شده‌‌اند. چنین احادیثی سبب می‌شوند عده‌ای که شایسته پیروی نیستند، پیروی شوند و در مقابل، آنان که شایسته این امرند، کنار زده شده و نادیده گرفته شوند. از این‌رو نقد این احادیث و نشان‌دادن سره آن‌ها از ناسره از اهمیت بالایی برخوردار است. هرچند دانشمندان مسلمان بسیاری از این احادیث را مورد نقد و بررسی قرار داده‌اند، اما هیچ‌کدام تاکنون یک الگوی عملی برای نقد این احادیث ارائه نکرده‌اند. از این‌رو بر آن شدیم در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی عملکرد علامه امینی در نقد درونی فضائل ادعا شده برای ابوبکر را مورد تجزیه‌وتحلیل قرار دهیم تا مبانی و روش‌های نقد این دسته از اخبار، شناسایی، استخراج و طبقه‌بندی شود؛ علامه در نقد این روایات از معیارهای مختلفی به‌ویژه نقد درونی استفاده نموده و نشان داده فضائل ادعاشده یا اصلا فضیلت نیستند و یا اگر هستند، بخاطر مشکلات متعددی همچون مخالفت با قرآن، عقل، علم قطعی، شریعت اسلامی، وجدان آدمی، تجربه و ... قابل اثبات نمی‌باشند.

«مجاهدین‌خلق ایران» با نام مشهور «منافقین»، در راستای تدوین ایدئولوژی خود بسیار به نصوص دینی ارجاع می‌دادند؛ در این میان، یکی از منابع پر استفاده در سخنرانی و تألیف این گروه، نهج‌البلاغه بود. شعار «در یک دست اسلحه و در دست دیگر نهج‌البلاغه»، نشان می‌دهد کمینه در مقام شعار، مبانی نظری و تئوریک خود را از این کتاب دریافت داشته و به زعم خود، همان‌ها را با سلاح عملیاتی می‌کردند. باید اذعان داشت برداشت‌های عجیب، گاه معیوب و افراطی آنان از نصوص دینی بود که دستمایه اقدامات ساختارشکنانه آنان از قبیل بمب‌گذاری و ترور شخصیت‌ها قرار می‌گرفت. در این نوشتار که با روشی توصیفی تحلیلی سامان یافته، کوشش شده است عیوب روشی و محتوایی آنان در شرح و برداشت از نهج‌البلاغه را از منظر قواعد فقه الحدیث در دو بخش فهم متن و فهم مقصود حدیث به نقد گرفته شود. از جمله مهمترین نقدهای مبتنی بر فهم متن باید به تفسیربه‌رأی، ترجمه نادرست و نادیده‌انگاشتن شروح نهج‌البلاغه اشاره نمود. همچنین از مهم‌ترین نقدهای وارد بر فهم مقصود حدیث باید به نادیده انگاشتن تاریخ و فضای صدور حدیث، بی‌توجهی به قصد و نیت امام (ع) و همچنین تقطیع احادیث و بدفهمی ناشی از آن اشاره داشت.