جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از کارکردهاي تفکر تأويلي بازگرداندن معارف ديني به وجوه حکمي آن است. محور بحث اين مقاله آن است که منازل آخرت در آموزه‌هاي ديني داراي تأويل انفسي است و گاهی اين تأويل‌ها تحليل شده است. در حقيقت تأويل گزاره‌هاي ديني اخروي همان تجليات مسانخ وارد بر نفس و نيز ملکات نفس در حيات آخرتي است. نفس انسان داراي مراتب گوناگونی است که در هر مرتبه شهودي از خود دارد و منازل آخرت همان شهود نفس از مکتسبات خود در دار دنياست. در حرکت استکمالي نفس، به‌تدريج، از پرده‌ها و حجاب‌هاي نفس در شناخت خویش کاسته مي‌شود و بر خودآگاهي‌اش افزوده مي‌گردد. اين خودآگاهي در هر مرتبه تجلياتي را بر او ظاهر مي‌سازد که حاصل اعمال او در دنياست. اين مقاله درصدد تأويل منازل آخرت بر مراتب نفس است. از نتايج اين پژوهش اثبات آن است که معاد ـ درواقع ـ بازگشت به دروني‌ترين لايه خود است که آثاري بيروني دارد. نيز غايت حرکت نفس شهود عين‌الربط بودن خود و فنا در علت هستي‌بخش (خداوند) است. همچنين نفس مظهري براي اسماء جمال يا جلال الهي است. این مقاله به شیوه توصیفی ـ تحلیلی براساس انطباق اصول عقلی و اخبار وحی با علم‌النفس صدرالمتألهين نگاشته شده است.

فلاسفه اسلامي در آثار خود، در موارد زيادي به آيات قرآن کريم استشهاد کرده و از آنها بهره گرفته‌اند. ازاين‌رو، اين پرسش مطرح شده که کارکرد دقيق آيات در متون فلسفي چيست و آنها چه نقشي ايفا مي‌کنند؟ اين مسئله‌اي است که برخي خاورشناسان قرآن‌پژوه نيز به آن اهتمام ورزيده و در آثار خود به آن پرداخته‌اند؛ از جمله اليور ليمن در کتاب «دانشنامه قرآن کريم». اين مقاله به روش توصيفي ‌ـ تحليلي ديدگاه وي را بررسی کرده و نشان داده است که علي‌رغم درستي اين ادعاي ليمن که نقش آيات در آثار فلسفي با هم متفاوت است، اما برخي از کارکردهايي که وي ترسيم کرده مقرون به صحت نيست و شواهد او از اتقان کافي برخوردار نیست.

يکي از مباحث مهم در زندگي انسان معاصر، مسئله «معناي زندگي» است. ليکن در اينکه مقصود از «معناي زندگي» چيست اختلافات فراواني وجود دارد. هدف پژوهش حاضر اين است که با بررسي کاربردهاي گوناگون «زندگي» و «معنا»، مقصود از ترکيب «معناي زندگي» را روشن سازد. در این مقاله به روش تحلیلی ـ توصیفی، معاني گوناگون «زندگي» و «معنا» استقرا و گفته شده که ترکيب اضافي «معناي زندگي» با کدام‌يک از اين معاني سازگار است. بعضي مقصود از آن را «کارکرد زندگي» و بعضي «هدف زندگي» و بعضي ديگر «ارزش زندگي» مي‌دانند. پس از توضيح اين سه معنا، بيان شده که مقصود از «معناي زندگي»، «ارزش زندگي» است و مقصود از «ارزش»، «کمال» است. بعد از توضيح کمال، این واژه به دو قسم حقيقي و‌ پنداري تقسيم و گفته شده که هر دو کمال در معناي زندگي محل بحث است. بنابراين مقصود از «معناي زندگي»، «ارزش و کمال زندگي» است، اعم از اينکه کمال واقعي باشد يا کمال‌ پنداري.

طرح نظرية «تکامل» توسط چارلز داروين در سال 1859 موجب پديدار شدن مسئله مهم تلازم منطقي تکامل با الحاد شد. چهار نگاه عمده در مواجهه با اين مسئله به وجود آمد. عده‌اي اين نظريه را نسبت به الحاد و دین‌داری بي‌طرف دانسته‌اند. عده‌اي لازمه منطقي آن را الحاد معرفي کرده‌اند. از سوی ديگر، گروهي آن را سازگار و همسو با آموزه‌هاي ديني تلقي نموده‌اند و عده ديگري احتمال صدق معرفت‌شناختي تکامل را تنها با پيش‌فرض خداباوري ممکن دانسته‌اند. اين اختلاف در غرب به تمام اشکال آن و در عالم اسلام در برخي اشکال آن جريان دارد. اين مقاله با روش تحليلي ـ توصيفي با طرح نگاه‌هاي مختلف در اين زمينه، لازمه منطقي اين نظريه را تحلیل و بيان کرده‌ است. به نظر مي‌رسد اگر نظریه تکامل را با تمام اجزا و شرايط آن در نظر بگيريم، منطقاً و در ادعا، نسبت به اصل وجود خدا ساکت است، اگرچه قطعاً با نوع خداباوري غايتمند و هدفمند در نظام هستي ناسازگار است؛ يعني اگرچه اصل وجود خدا در خود نظريه «تکامل» نفياً و اثباتاً موردبحث قرار نگرفته است و منطقاً اين مسئله ربطي به تکامل ندارد، ولي قيودي در نظريه «تکامل» مشهور گنجانده‌ شده است که با هدايتگري و هدفمندي و غايتمندي خلقت و وجود خداي حکيم و غايتمند در عالم هستي قطعاً سازگاري ندارد. از سوی ديگر، این ادعا که اين قيود را مي‌توان از تکامل جدا کرد و نظريه «تکامل» را حفظ نمود، به نظر می‌رسد ادعايي ناصواب است.

با پيشرفت علوم تجربي در دوره‌هاي اخير، دانشمندان به سمت پاسخ‌گويي به مسائل فلسفي با روش تجربي روي آورده‌اند. ازجمله آنها استيفن هاوکينگ از دانشمندان فيزيک کيهاني است. وي مدعي ا‌ست به سبب وجود قوانيني مانند «گرانش»، جهان «خودانگيخته» است و مي‌تواند خود را از هيچ بسازد و براي پيدايش آن، نيازي به فرض وجود خدا نيست. اين نوشتار کوشیده است با بياني روشن و با روش برهاني از منظر فلسفه اسلامي اين مدعا و مباني آن نقد کند. در مجموع، از سه جهت به اين ادعا پاسخ داده شده که نشان‌دهنده استحکام مباني فلسفه اسلامي در پاسخ‌گويي به چالش‌هاي پيش‌روست. از اين پژوهش به ‌دست مي‌آيد که توسط برهان «امکان و وجوب» که در فلسفه اسلامي تقرير و تکامل يافته است، مي‌توان به بسياري شبهاتی از اين قبيل پاسخ داد. همچنين روشن مي‌شود که آگاهي از علل مادي پديده‌ها و ارائه تبيين‌هاي علمي از پيدايش جهان، به معناي عدم نيازمندي آنها به خداوند نيست.

انسان به‌طور فطري موجودي کمال‌گراست. اين گرايش والا انسان را دائم در مسير حرکت و رشد قرار مي‌دهد. شناخت آخرين مرتبه کمال و محل تحقق آن نقش بسزايي در جهت‌دهي به رفتار و افعال انسان دارد. پژوهش پيش‌رو ديدگاه قرآن کريم درباره محل تحقق کمال نهايي انسان را به شيوه مطالعه کتابخانه‌اي و روش توصيفي ـ تحليلي و با رعايت ضوابط تفسير موضوعي بررسي کرده است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد آيات وحي هر سه نشئه دنيا، برزخ و قيامت را محل وقوع کمال نهايي انسان مي‌داند که متناسب با ظرفيت وجودي هر عالم، مراتبي از کمال نهايي براي انسان به‌وقوع مي‌پيوندد. مطابق آيات وحي، در عالم دنيا به‌تبع انجام افعال اختياري، چنين کمالي محقق مي‌گردد. آياتي که از ارتزاق، هدايت و اصلاح در عالم برزخ سخن مي‌گويد بر تحقق کمال نهايي در عالم برزخ دلالت دارد و مؤيد به روايات متعدد نيز هست. قرآن کريم در آيات متعددي مسئله خروج بعضي انسان‌ها از جهنم، افاضه رحمت و مغفرت و تحيت در بهشت، تزکيه بهشتيان، درخواست اتمام نور و حرکت نوراني بهشتيان، تسبيح و تحميد آنان، شهود و ملاقات پروردگار و ارتزاق مؤمنان در بهشت را مطرح مي‌نمايد که مي‌توان براي اثبات تحقق کمال نهايي در عالم قيامت از آنها استفاده کرد.

معاد يکي از اصول اعتقادي دين اسلام و مورد تأکيد فراوان قرآن است. آيا هر نگرشي به انسان مي‌تواند با معاد قرآني سازگار باشد؟ هدف اين مقاله، ارائه حقيقت معاد قرآني و نگرشي صحيح به انسان است که بنا بر آن، معاد قرآني معنا مي‌يابد. روش اين مقاله در جمع‌آوري اطلاعات، کتابخانه‌اي و در حل مسئله، توصيفي ‌ـ تحليلي است. مهم‌ترين يافته‌هاي اين مقاله عبارت‌اند از: 1. دوساحتي بودن انسان به‌روشني از آيات «توفّي» به‌ دست مي‌آيد؛ بنابراين انسان داراي جسم مادي و روح مجرد است؛ 2. مادي‌گرايان و مشرکان مکه در صدر اسلام و برخي متکلمان با نگرش مادي‌انگارانه صرف به حقيقت انسان، همگي در تصوير صحيح از معاد دچار اشکال‌اند؛ 3. تنها نگرش صحيح به انسان که با معاد قرآني سازگار است، نگرش فلاسفه اسلامي و برخي ديگر از متکلمان به انسان است که بنا بر آن، روح مجرد انسان پس از مرگ، باقي است و در قيامت به بدن او بازمي‌گردد.

نظريه‌هاي طرح‌شده در کيهان‌شناسي نوين، از‌جمله مسائل مهم در رابطه علم و دين و فلسفه است. برخلاف مدل‌هاي استاندارد مِه‌بانگ که به نظر شماري از انديشمندان توافق قابل‌ملاحظه‌اي با عقايد پايه ديني مانند آفرينش الهي و حدوث زماني جهان دارد، شماري از مدل‌هاي کوانتومي آن دستاويزي براي مخالفت با خداگرايي و آفرينش‌باوري قرار گرفته است. از اين‌گونه است «مدل بي‌مرزي هاوکينگ ـ هارتل» که مي‌کوشد در عين پذيرش تناهي جهان؛ با نفي تكينگي آغازين و زمان صفر مطرح در مدل استاندارد، کرانمندي آن را نفي و به اين وسيله وجود خدا و نقش بي‌بديل او در آفرينش را مردود اعلام کند. مقاله پيش‌رو بر آن است تا به روش کتابخانه‌اي ـ توصيفي نظريه يادشده را معرفي و سپس به روش عقلي ـ تحليلي، به‌ويژه با تکيه بر حکمت متعاليه، آن را مورد سنجش قرار داده، مباني و نتايج فلسفي و الهياتي‌اش را آشکار سازد. ماحصل تحقيق اين است که مدل يادشده فاقد استانداردهاي لازم علمي و پشتوانه‌هاي تجربي و نظري است. افزون بر آن، بر فرض درستي اصل نظريه، بر هيچ‌يک از نتايج فلسفي و الهياتي موردنظر هاوکينگ دلالت نداشته و برداشت‌هاي صورت‌گرفته، همه ناشي از ضعف بن‌مايه‌هاي فلسفي و فاقد استواري لازم است.

شايد عمده دليل در افتراقات کلامي مذاهب و يا اختلافات کلامي در يک مذهب، مستندات حديثي يا برداشت‌هاي متفاوت از احاديث توسط پيروان هر انديشه باشد. احاديث فراواني به‌ویژه در سده‌هاي اوليه از ساير فرق و مذاهب اسلامي به حوزه تشيع راه يافته است. پديده انتقال حديث در کنار محسنات و فوايد فراواني که به همراه داشته، موجب بروز پيامدهاي ناخوشايندي نيز در فرقه اماميه گرديده است. اين نوشتار درصدد است تا به يکي از عوارض سوء اين مهم بپردازد: ايجاد اختلافات کلامي. ازاين‌رو، با تمرکز بر دو گزاره «سهو‌النبي» و روايات «تحريف قرآن» در آثار شيخ صدوق نشان خواهيم داد که آغازگر اختلافات بعدي و انديشه‌هاي ناسازگار با اجماع شيعي در خصوص اعتقاد به سهو پيامبر توسط شيخ صدوق و انديشه ناسازوار تحريف قرآن توسط ديگران؛ راه يافتن اخبار اهل‌تسنن به دایره حديثي شيعه و استناد عالمان شيعي بدين احاديث و عدم توجه به ريشه‌هاي حديثي منقولات کتب اوليه است. تعدد طرق و کثرت نقل و شروع اين روايات از اهل‌تسنن در مقايسه با منابع شيعي ازجمله قرائن بر صحت مدعاي اين نوشتار در اصالت سني بودن اين اخبار است.

يکي از مهم‌ترين مسائل در فلسفه دين و کلام جديد مسئله «شر» است که توجه جدي متفکران در همه اديان و نحله‌ها را به خود جلب کرده است. اين مسئله در کلام اسلامي صورت ديگري پيدا مي‌کند و با عنوان «مسئله شرور» طرح مي‌شود. تا جهان ماده باقي است، جدال با شر هم ادامه دارد و باور ديني نسبت به صفات عدالت، حکمت و رحمانيت خداوند در معرض هجوم غيرمتدينان واقع مي‌شود، بدین روی مقاله حاضر می‌کوشد تا تقرير و تحليلي از پاسخ‌هاي غزالي، عالم مسلمان اشعري که تلاش زيادي براي حل مسئله شرور نموده است، ارائه دهد. اين نوشتار به شيوه «کتابخانه‌اي»، آثار اين متکلم را بررسي کرد و ضمن تلاش براي فهم و ارائه پاسخ‌هاي وي، به توصيف و تحليل رويکردها و مباني آنها پرداخته است. شش پاسخ از ميان آثار غزالي استخراج شد که از ميان آنها، برتري خيرات نسبت به شرور، نظام احسن، شرور به‌ مثابه عامل رشد و نظريه «جبران» قابل قبول‌تر به‌نظر مي‌رسند.