جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشائیون به وجودداشتن رابطۀ علّی­ ومعلولی فاعلی میان نفس انسانی و قوای آن معتقدند و قوا را دارای حیثیتی تعلّقی و انفکاک­ ناپذیر از نفس می ­دانند مطابق با مباحث کلان، علیت فاعلی، مقتضی سنخیت میان علت و معلول است که تنها درضمن نوعی خاص از سنخیت وجودی تحقق می ­یابد؛ زیرا سنخیت، مستلزم برتری فاعل­ های ایجادی بر معالیل آن­ها و بیانگر تشکیک وجودی میانشان است؛ پس رابطۀ علّی­ ومعلولی فاعلی میان نفس و قوا از این امر مستثنا نیست و نوع رابطۀ هستی­شناختی میان آن‏ها براساس اصلی ­ترین قواعد حکمت مشاء، یعنی اصل سنخیت، قابل شناسایی است. در این شناخت هرنوع کثرت و تباین عزلی محض میان نفس و قوا، یعنی تباین ماهوی و وجودی، مستلزم انکار قطعی رابطۀ علّی ­ومعلولی فاعلی میان آن‏هاست و ارتباط تکوینی و حیثیت تعلّقی انفکاک ­ناپذیر قوا از نفس را نقض می­کند؛ پس انتساب علیت به نفس درضمن الفاظی مانند اصل، مبدأ و منبع به­ معنای هستی­ بخشی وجود عینی نفس نسبت­ به قوا و انتساب معلولیت به قوای نفس درضمن الفاظی همچون معالیل، فروع و توابع به­ معنای تحصّل ­یافتن وجود عینی قوا ازجانب نفس انسانی است و ممکن نیست قوایی که شعبه­ ها، فروع و لوازم علت فاعلی خود هستند، با واقعیت عینی آن بی نونت وجودی به تمام ذات داشته باشند؛ بنابراین، نفس در یک امر مشترک، مساوی با قوا یا فروتر از آن‏ها نیست؛ بلکه برتری وجودی نفس انسانی بر قوای آن ضرورت دارد؛ به­ گونه­ ای که نفس، اصل باشد و قوا فروع و توابع آن باشند. درواقع، این الفاظ بر نوعی وحدت حقیقت و کثرت واقعیت نفس و قوا دلالت دارند که این حکما در آموزه­ های هستی­ شناختی نفس و قوا از آن سخن گفته ­اند و صدرا از این آموزه ­ها برای تأیید نظریۀ اتحاد نفس و قوا در حکمت متعالیه بهره برده است.

بی‌علقگی یا داوری آزاد در زیبایی‌شناسی به­ معنای لابشرط ­­بودن یا فاقد هرگونه علاقه بودنِ احکام زیبایی‌شناسی نسبت ­به احکام شناختی، اخلاقی، سودمندی است. احکام زیبایی‌شناسی به­ نحوی ضروری صرفاً از عین، نه از تصور مفهوم، خیر یا فایده‌مندی حاصل‌ می‌شوند و بررسی آثار ابن‌سینا نشان می‌دهد او بر استقلال یا بی‌علقگی ادراک لذت تأکید کرده است. وی در مسئلۀ لذت به ملائمت، یعنی خوشایندی اشاره کرده و آن را کمال و خیر قوۀ مدرکه یا فعل خاص قوۀ مدرکه دانسته است. ازنظر ابن ­سینا لذت فقط به ‏دلیل ملائمت حاصل می‌شود و هیچ چیز دیگری اعم­از گزاره‌های معرفتی و اخلاقی در حصول ملائمت یک قوه و به عبارتی، لذت یک قوه دخیل نیست. او ادراک زیبایی را مشروط و منوط به حصول ملائمت یا لذت دانسته است و بنابراین، داوری آزاد در ادراک لذت در زیبایی‌شناسی وی نیز وجود دارد؛ علاوه ­بر آن، او معتقد است زیبا فقط به ­خاطر زیبایی­اش انتخاب می‌شود و مورد ستایش و لذت قرار می‌گیرد؛ نه چیز دیگر. کانت در تبیین قوۀ حکم یا زیبایی‌شناسی، بی‌علقگی یا داوری آزاد را یکی از اصول چهارگانۀ حکم به زیبایی دانسته و آن را به­ صورت مجزا تبیین کرده است؛ اما آنچه در این حوزه مطرح کرده، بسیار گسترده‌تر، صریح‌تر و منسجم‌تر از چیزی است که ابن‌سینا به آن اشاره کرده است. از این جهت در پژوهش حاضر کوشیده­ ایم با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین بی‌علقگی در لذت‌شناسی و به ­تبع آن، زیبایی‌شناسی ابن‌سینا این موضوع را با مفهوم بی‌علقگی در اندیشۀ کانت نیز مقایسه کنیم. یافته ­ها نشان می‌دهند بی‌علقگی موردنظر کانت، همان مفهومی است که نزد ابن‌سینا وجود داشته و بنابراین می‌توان گفت ابن‌سینا قبل­از کانت به این مطلب اشاره کرده؛ اما به ­دلیل مطرح ­نشدن اندیشۀ او در یک نظام زیبایی‌شناسی، به آن توجهی نشده است.

مقاله حاضر که به قصد آشنا کردن مخاطبان با اجمالی از اندیشه فلسفی ابن‌سینا و فارابی دو حکیم برجسته عالم اسلام، نگارش یافته است در پی آن است تا نشان دهد دو فیلسوف نامدار مسلمان در محورهای اساسی اندیشه خود مشابهت‌های بسیاری دارند. رمز این قرابت نیز در تأثیر دو آموزه فلسفی و کلامی است که در اولی هر دو فیلسوف وامدار اندیشه ارسطویی و در دومی هر دو حکیم متأثر از شریعت نبوی رسول مکرم اسلام‌اند. برای حصول مقصد بالا، در متن مقاله موضوعات مورد اشاره به سه عنوان کلی خدا، خدا و عالم و خدا و انسان تقسیم شده است. در هر قسمت تلاش شده با استناد به اقوال آن دو حکیم مشابهت ایشان در خصوص آن مسائل روشن گردد. گرچه این دو فیلسوف در محورهای اساسی تفکرشان شباهت‌های زیادی با هم دارند ولی چنین نیست که یکی تالی تلو دیگری بود و تبعیت بی‌چون و چرایی از او داشته باشد. این ادعا با مطالعه دقیق‌تر در آثار آن دو بزرگوار به خوبی روشن می‌شود، اما از آن جایی که موضوع مقاله در پی‌ بیان «شباهت‌ها» است، نگارنده سعی کرده است از اشاره به مواضع خلاف بپرهیزد.

مسئلة هراس از مرگ یا اضطراب مرگ یکی از مسائلی است که از یک‌سو در تاریخ فلسفه و از سوی دیگر، در تاریخ و اخلاق پزشکی مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. از دوران گذشته علاوه بر آثار ادبی و نگاه‌های اسطوره‌ای منعکس‌شده در داستان‌ها و نمایشنامه‌ها و متون عرفانی و گنوسی، فیلسوفان نیز نتایج اندیشه‌ورزی خود را در این خصوص در آثار فلسفی منعکس کرده‌اند. در یونان باستان، در کنار اندیشه‌ورزی‌های سقراط و افلاطون، اپیکوری‌ها و رواقی‌ها نیز در فلسفه‌ورزی در زمینه هراس از مرگ سهم به‌سزایی داشته‌اند. در جهان اسلام نیز اندیشمندانی همچون محمد زکریای رازی و ابوعلی مسکویه و ملاصدرا در این‌باره سخن گفته‌اند. امّا در این میان، تنها تک‌نگاری موجود در زمینة هراس از مرگ که به نحوی تفصیلی بدین موضوع می‌پردازد، منسوب به بوعلی سینا است. از این رساله که در مجموعه رسائل ابن‌سینا به طبع رسیده و به فارسی نیز ترجمه شده با نام‌های «الشفاء من خوف الموت ومعالجة داء الاغتمام» و «دفع الغمّ من الموت» یاد شده است.ابن‌سینا هم فیلسوفی برجسته، هم یکی از بزرگترین پزشکان دورة اسلامی است که شایستة نظر‌ورزی در خصوص این مسئلة مرزی میان فلسفه و پزشکی است؛ ازاین‌رو، محققان پس از وی و به‌ویژه پژوهشگران معاصر ارجاعات بسیاری به نگاشتة او داشته‌اند. با توجه به فراوانی ارجاع محققان معاصر بدین رساله به نام ابن سینا از یکسو، و تردید برخی پژوهشگران در انتساب آن از سوی دیگر، پژوهشی دربارة نویسنده رساله صورت گرفت. با بهره‌گیری از پژوهش‌های پیشین و برخی دلایل متن‌شناختی دیگر روشن می‌شود که این رساله در اصل بخشی از کتاب تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق ابوعلی مسکویه استکه به اشتباه به ابن‌سینا نسبت داده شده. این انتساب به‌دلیل اشتباه ناسخان، به‌سهو یا به‌عمد رخ داده است. پس از بررسی وجوه مختلفی که به این اشتباه انجامیده است، انتساب این رساله به ابن‌سینا نفی و صحت انتسابش به مسکویه اثبات می‌شود.

ابن‌سینا مسئلۀ لذت را عمیق‌تر و گسترده‌تر از زیبایی بیان کرده است. او در برخی از مهمترین تالیفاتش تلاش کرده تصویر روشنی از موضوع لذت ارائه دهد. عباراتی که ابن‌سینا در کتاب‌های مختلفش در مورد لذت آورده اگر چه از جهاتی مشترک‌اند اما در هر کدام می‌توان جزئیاتی یافت که نقش مهمی در تبیین مفهوم کلی لذت دارند. یکی از مسائلی که او در تبیین مسئله لذت به آن پرداخته است زیبایی است. عبارات ابن‌سینا نشان دهندۀ رابطۀ عمیق میان لذت و زیبایی است. موضوعی که در پژوهش‌های زیبایی‌شناسانه در اندیشه ابن‌سینا به آن چندان توجهی نشده و در بسیاری از آنها صرفا به تبیین عبارات ابن‌سینا در مورد جمال کفایت شده است. به نظر می رسد اگر موضوع زیبایی را در فرآیند لذت‌شناسی ابن‌سینا قرار دهیم امکان تبیین جدیدی از زیبایی‌شناسی ابن‌سینا خواهیم داشت. از همین رو در این پژوهش به جایگاه زیبایی در موضوع لذت و تبیین چگونگی ارتباط زیبایی و لذت پرداخته شده است. یافته‌های این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است نشان می‌دهد؛ بر اساس لذت‌شناسی ابن‌سینا، زیبایی یا همان جمال در حقیقت کمال و خیر قوۀ مدرکه باصره یا سامعه است. به عبارت دیگر می‌توان گفت که زیبایی ملائم این دو قوه می‌باشد.

در این نوشتار تصحیح‌ها و پژوهش‌هایی دربارة ‌رسالةفی‌العشق با رویکردی انتقادی ارزیابی ‌شده ‌است. اهمیت این رساله به سبب تبیین عشق از منظر فلسفی و بر مبنای فکر ارسطویی است. پیش از این اثر، رساله‌هایی دربارة عشق به شیوة فلسفی از افلاطون و فلوطین و إخوان الصفاء نیز نشر یافته که از لحاظ محتوایی با تعاریف و تقسیم‌بندی‌های ابن‌سینا از عشق متفاوت است. پس از ارزیابی تصحیح‌ها، نسخه‌هایی که مبنای هر تصحیح بود، بررسی شد. نقصان‌های هر پژوهشی که دربارة این رساله بود، بدین صورت ارزیابی ‌شد: الف) عبارات نخستینِ پنج تصحیح‌ و ضبط مقبول مصححان که در فهم ما از رساله تأثیری به‌سزا دارد: واژه‌های الحیّة، المغذیة، المدبَّرة و المنبعث، به‌جای واژه‌های الحسیة، المعدنیة، المدبِّرة و المنیلة؛ ب) بررسی شمار گوناگون نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های ایران(بر اساس گزارش فنخا 45؛ و دنا ـ ویراست دوم ـ 54 نسخه) و کتابخانه‌های خارج از ایران(37 نسخه) در تصحیح علمی اهمیت دارد، درحالی‌که مصححان در روزگار خود به نسخه‌هایی که صرفاً در ناحیة جغرافیایی آنها نزدیک بدانها بوده ‌است(تنها 11 نسخه خارج از کتابخانه‌های ایران) استناد کرده‌اند؛ ج) انتخاب نسخۀ اصل و طبقه‌بندی نسخه‌‌های هم‌خانواده در تصحیح علمی رساله مهم است. منظور از شیوة ارزیابی با رویکردی انتقادی، بررسی جنبه‌های صوری و محتوایی تصحیح‌های چاپی است که در تحلیل فلسفی رساله نقشی تعیین کننده دارد.