جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم نحو از علوم نقش‌آفرين در تفسير قرآن است. برخي از نحو‌پژوهان بر اين باورند که علم نحو متعارف، از نظر محتوا و روش، از نحوي که در قرآن به‌کار رفته و نيز هدف مورد نظرش يعني کاربست آن در فهم و تفسير قرآن، منحرف شده است. ازاين‌رو از اصطلاح جديدي با عنوان «النحو القرآني» سخن گفته‌اند. در اين مقاله ديدگاه‌ها دربارة اين اصطلاح و کارکردهاي متمايز نحو قرآني، ذيل عناوين «نحو علمي قرآني»، «نحو تعليمي قرآني» و «نحو نص قرآني» با روش تحليلي ـ توصيفي بررسي و نقد شده است. نتيجة اين پژوهش نشان مي‌دهد که اولاً بين قواعد نحوي به‌کاررفته در نحو جملة قرآني و نحو نص قرآني با قواعد علم نحو متعارف تفاوتي وجود ندارد؛ ثانياً در تفسير قرآن بايد از نحو نص قرآني استفاده کرد؛ يعني در مقامِ تفسير هر آيه‌اي بايد قواعد نحوي به‌کاررفته در آن آيه بر اساس معناي آن آيه تعيين گردد تا از تطبيق و تحميل قواعد نحو تعليمي بر آيات جلوگيري شود.

معيار و ملاک ارزش اخلاقي، يکي از مهم‌ترين مباحث در فلسفه اخلاق است. سه نظرية معروف در اين زمينه مطرح شده است: «غايت‌گرايي اخلاقي»، «وظيفه‌گرايي اخلاقي» و «اخلاق فضيلت». در ميان متفکران مسلمان، در تبيين نظرية اخلاقي سازگار با قرآن اختلاف است. برخي نظرية اخلاقي سازگار با قرآن را «غايت‌گرايانه» مي‌دانند، اگر‌چه در نوع غايت‌گرايي نيز اختلاف است. برخي نظريه اخلاقي قرآن را «خودگرايانه»، برخي «سودگرايانه» و برخي نيز به‌طور مطلق «غايت‌گرايانه» تقرير کرده‌اند، بدون اينكه نوع آن را مشخص كنند؛ ازجمله سيدعلي‌اکبر حسيني رامندي که نظرية اخلاقي قرآن را غايت‌گرايانه مي‌داند و با توجه به تأکيدهاي قرآن بر نتايج فعل اخلاقي در قالب واژگاني مانند «سعادت، فوز، فلاح، نجات، لذت، امنيت، بشارت، آرامش، رنج، تشويق و انذار» اخلاق قرآني را ـ في‌الجمله ـ سازگار با نظريه‌هاي غايت‌گرا دانسته و آن را با انسان‌شناسي قرآني و شيوه تربيت اخلاقي قرآن سازگار مي‌داند. در اين مقاله، اين ديدگاه در بوته نقد قرار گرفته، نشان داده مي‌شود که آيات مورد استناد در مقام بيان معيار ارزش اخلاقي نيستند و نمي‌توان غايت‌گرايي اخلاقي را از آنها استنباط کرد، بلکه در مقام تشويق و ترغيب مؤمنان به پايبندي و رعايت ارزش‌هاي اخلاقي هستند.

قرآن با معرفي و بيان ويژگي‌هاي جهاني که از آن به غيب تعبير کرده، افق جديدي را به روي بشريت گشوده و اعتقاد و ايمان به آن را از صفات اهل تقوا برشمرده است. از سويي ديگر، در علوم انساني رايج در قالب دو جريان طبيعت‌گرايي هستي‌شناختي و روش‌شناختي، وجود عالم غيب يا تأثير چنين جهاني در عالم طبيعت و پديده‌هاي انساني و اجتماعي ناديده انگاشته مي‌شود. نوشتار حاضر با استفاده از روش کتابخانه‌اي در گردآوري اطلاعات و روش توصيفي تحليلي در استنتاج ديدگاه، ضمن اشاره‌ به هستي‌شناسي جهان غيب، به اقتضائات اصل باورمندي به جهان غيب در موضوع و مسائل علوم انساني پرداخته و بر اساس آن، لحاظ بعد مجرد و غيب در موضوع علوم انساني توصيفي و توليد اعتبارياتي مبتني بر تعريف جديدي از نيازها، غايات و تمايلات انساني در علوم انساني هنجاري را ضروري شمرده است. در حوزة مسائل و نظريه‌هاي علوم انساني نيز با تأثير در بنيادهاي سازندة گزاره‌ها و شمول گزاره‌هاي اخلاقي، متافيزيکي و الهياتي، گزاره‌هاي تبيني ـ غيرتجربي و تفسيري و گزاره‌هاي مطلق و ثابت، به ترميم يا توليد نظريه‌ها اذعان کرده است.

روايات فراواني از امامان معصوم عليهم السلام در بيان مسائل فقهي با استناد به آيات شريف قرآن در منابع حديثي، فقهي و تاريخي بيان شده است. در اين نوشته مي‌کوشيم با روش توصيفي ـ تحليلي، به تبيين احاديث بيانگر استنادهاي فقهي اهل‌‌بيت عليهم السلام به قرآن کريم بپردازيم و اين واقعيت را بنمايانيم که آن بزرگواران با بيان برخي نکات فقهي مستند به قرآن، علاوه بر تبيين برخي احکام الهي در حوزة فقه قرآني، کوشيدند به ديگران بياموزند که استفاده از قواعد کلي و اصول اجتهادي متخذ از قرآن، و روش‌هاي استنباط از کلام وحي، براي کشف احکام شرعي ضروري است و راه‌هاي ديگر که متکي به مباني قرآني و سنت نبوي نيست، راه انحراف است.

ديدگاه روبين به مدلول «دخان مبين» در آية 10 سورة دخان و نظر وي در مورد برداشت برخي از مفسران از اين عبارت، تصريح دارد که مفسران، به‌رغم اخروي بودن مدلول آن، به‌منظور تمجيد از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله وسلم و با اهداف جدلي و بر اساس ايده‌هاي خود دربارة ايشان، مدلولي دنيوي براي آن بيان کرده‌اند تا برخلاف تصوير قرآني پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم، تصويري پساقرآني از ايشان ترسيم كنند و آن حضرت را در مکه نيز داراي قدرت‌هاي خاص براي مقابله با مشرکان نشان دهند. اين نوشتار در پي آن است که به روش تحليلي‌انتقادي تطابق اين ديدگاه با قرائن و مستندات تفسيري را بررسي نمايد. بررسي مستندات روبين، و ساير مستنداتي که او مطرح نکرده است و نيز توجه به ظرفيت زبان قرآن و چندسطحي بودن مداليل و امکان تعدد مصاديق عبارات آن، نشان مي‌دهد که اولاً زمينة دلالت اين عبارت بر مدلول دنيوي نيز وجود دارد و ثانياً قرائن و شواهدي از سنخ قرائن مورد استناد روبين داريم که بر مدلول دنيوي نيز صحه مي‌گذارند. پس نه اتهام روبين به مفسران مسلمان قابل دفاع است و نه مدلول دنيوي پيشنهادي برخي از آنها بي‌پايه است.

بدن انسان تأثيرات مختلفي بر نفس او مي‌گذارد. اين تأثيرات گاهي بر حرکت نفس در مسير تعالي و رشد تأثير مي‌گذارد. ازاين‌رو بررسي اين تأثيرات در جهت برنامه‌ريزي فردي و اجتماعي براي کمال بشريت، امري حياتي محسوب مي‌شود. به‌خصوص بررسي اين مسئله از منظر کتاب آسماني اسلام اهميت ويژه‌اي دارد. اين مقاله آيات قرآن را با همين رويکرد و با روش تفسير موضوعي مورد مطالعه قرار داده و نشان داده است که ويژگي‌ها و عملکرد بدن و نيز روابط بدن با خارج، چه نقشي را در جهت تقويت و کمال نفس ايفا مي‌کند. بررسي آيات نشان مي‌دهد امور يادشده از جهت فراهم کردن زمينه براي ابتلائات، تنبهات، وارد شدن در دايره تکاليف، مقدميت در عبادات و امثال آن، تأثيرات چشمگيري در رشد نفساني انسان دارند.

يکي از مسائلي که از ديرباز اذهان بسياري را متوجه خود ساخته، فلسفة زندگي دنيوي انسان است. آگاهي از چراييِ اين زندگي، ضمن جهت‌دهي رفتار آدمي در برابر نعمت‌ها و سختي‌هاي دنيا، زمينة‌ استفاده درست از زندگي دنيوي را براي رسيدن به سعادت او فراهم مي‌سازد. اين مقاله بر آن است، پاسخ اين پرسش را به روش تفسير موضوعي از قرآن کريم به‌دست آورد. گردآوري اطلاعات در اين تحقيق، کتابخانه‌اي و روشِ پردازش و حل مسئله، توصيفي ـ تحليلي است. براي يافتن پاسخ، پس از اشاره به هدف نهايي آفرينش انسان، مقدمات، شرايط و ظرفِ تحقق آن بررسي مي‌شود. آزمايش، بندگي و تقوا مقدمات دستيابي به هدفِ آفرينش انسان‌اند و تحقق آنها در عالَمي بايد که از محدوديت، تزاحم، تغيير، پرده‌پوشي و تکليف برخوردار باشد. اين شرايط، تنها در دنيا وجود دارد؛ زندگي دنيوي زمينه‌ساز شکوفايي استعدادهاي دروني انسان و کسب تدريجي کمالات، جهت زندگيِ سعادتمندانه اخروي است.

ازآنجاکه متنيتِ يک متن، وابسته به انسجام معنايي و وجود رابطة منطقي ميان جمله‌هاي آن است، پژوهش پيش رو در پي‌ انسجام‌سنجي آية 104 سورة آل‌عمران با آيات در سياق آن برآمده است. اين آيه يکي از آيات‌ اجتماعي چالش‌برانگيز قرآن است که مفسران و فقيهان در برداشت از آن، ديدگاه‌هاي گوناگوني ارائه داده‌اند؛ روي‌هم‌رفته مي‌توان آراي ايشان در تبيين دلالت اين آية شريفه را در سه دستة کلي جاي داد: 1. وجوب انحصاري امر به معروف و نهي از منکر بر گروهي معين؛ 2. وجوب انحصاري بر گروهي نامعين؛ 3. وجوب همگاني بر افراد جامعه. اين جستار نشان‌ مي‌دهد كه برداشت اول و دوم (ديدگاه مشهور)، افزون بر برخي کاستي‎ها، در تبيين انسجام ‌معنايي اين آيه نيز دچار سستي است؛ از سويي بر برداشت سوم (ديدگاه غيرمشهور) هم انتقاد‌هايي وارد است؛ ولي اين نوشتار به شيوة توصيفي ‌ـ تحليلي با فرايندشناسي ساختار زباني «تجريد» و واکاوي مفهوم «امت»، نشان مي‌دهد كه مي‌توان به چالش‌هاي آن پاسخ‎هاي متقني داد و تفسيري منسجم از متن نمايان کرد. در مجموع به‌دست مي‌آيد كه بر پاية اينکه مصداق کلان معروف، «حفظ اتحاد جامعة اسلامي» و مهم‌ترين مصداق منکر، «تضعيف نظام اسلامي است»، اين آيه‌ـ که خطاب به اهل ايمان در برابر فتنه‌گر‌ي‌هاي تفرقه‌افکنان است‌ـ هماهنگي کاملي با دستور «اعتصام همگاني به ريسمان الهي» (آل‌عمران:103) دارد. اين آيه با مبالغه تجريديه، از همة مؤمنان مي‌خواهد كه با نهايت اتحاد، از وحدت جامعه اسلامي خويش در برابر اختلاف‌افکني‌هاي دشمنان پاسداري کنند.

واژه «نعمت» و مشتقاتش در 81 آيه از قرآن کريم آمده است. در بسياري از اين آيات مي‌توان از راه سياق و ساير قراين به ‌معناي نعمت پي برد؛ ولي اگر اين واژه در آيه‌اي مطلق ذکر شده باشد، عموم قرآن‌پژوهان با اجراي قاعده اصالة‌الاطلاق، نعمت را به همة نعمت‌هاي مادي و معنوي معنا مي‌کنند. علامه طباطبايي برخلاف نظر مشهور، نظريه‌اي بديع دارد. او معتقد است كه هر جا در قرآن لفظ نعمت به صورت مطلق ذکر شده باشد، مراد از آن ولايت است. در اين پژوهه، اولاً نظريه علامه طباطبايي تبيين شده، نوآوري ايشان اثبات مي‌شود؛ ثانياً با روش تحليلي‌ـ توصيفي، مباني دستيابي علامه به اين نظريه ـ که يکي تحليل کارکردي «نعمت» در قاموس قرآن و ديگري تحليل معناي نعمت با روش تفسير قرآن‌به‌قرآن است‌ـ بررسي مي‌گردد؛ ثالثاً با کشف و تحليل اين مباني و در نهايت، تطبيق نظريه بر همه آيات مشتمل بر لفظ نعمت، به صحت‌ آن اذعان مي‌شود. اين نتايج مي‌تواند نقش مؤثري در فهم و تفسير صحيح کاربردهاي نعمت در قرآن داشته باشد.

يکي از مفاهيم قرآني که جايگاه ويژه‌اي در ميان مفاهيم ناظر بر روابط اجتماعي ميان مسلمانان در جامعه اسلامي دارد، مفهوم «قرض حسن» است. ترکيب وصفي «قرضاً حسناً» شش بار، و با فعل آن از باب اِفعال مجموعاً دوازده بار در قرآن مجيد آمده است. مقاله حاضر درصدد است با روش تحليلي، به واکاوي اين مفهوم در فرهنگ عرب و قرآن بپردازد و رابطه اين مفهوم قرآني را با تلقي عمومي و ديدگاه مفسران از آن ارزيابي کند. حاصل پژوهش آن است که «قرض حسن» از نظر مفهوم، انواع تعامل نيک با ديگران را شامل مي‌شود، و «قرض حسن به خدا» هر نوع عمل خداپسندانه را دربر مي‌‌گيرد؛ اما در بافت قرآن مجيد صرفاً درباره خدا به‌کار رفته است و در همه موارد کاربردش، مؤمنان با اين تعبير، به کمک‌هاي مالي به پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم به‌منظور دفاع از دين و جامعه اسلامي يا گسترش دين در زمين يا اطاعت از پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم سفارش و تشويق شده‌اند. در روايات اهل‌بيت عليهم السلام نيز اين مفهوم قرآني به تقديم مال به امامان معصوم عليهم السلام با همان دو هدف يادشده تفسير شده است، که در عصر غيبت قابل تعميم به کمک‌هاي مالي به فقيهان جامع‌الشرايط يا حاکم مشروع (ولي فقيه) به منظور تحقق همان دو هدف است.