جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هر انسانی که اندک شناختی از خود و اطراف خود پیدا کند با این پرسش روبه‌رو می‌شود که آیا مرگ پایان وجود و همۀ امیال و آرزوهای ماست؟ و اگر این‌طور نیست، زندگی یا زندگی‎های بعدی ما چگونه خواهند بود؟ این پرسش قدمتی به اندازۀ زندگی بشر داشته و اعتقاد به جاودانگی در تفسیر انسان از زندگی و معناداری یا بی‌معنا بودن آن نقش مهمی ایفا می‌کند. امّا برخی فیلسوفان شبهاتی را در باب معنادار بودن جاودانگی انسان مطرح کرده‌اند. مقالۀ حاضر با روشی تحلیلی‌ـ‌توصیفی به نقد و بررسی نسبت جاودانگی و معنای زندگی از دیدگاه برنارد ویلیامز پرداخته است. برنارد ویلیامز از منظر فلسفۀ اخلاق و با رویکردی عمل‌گرایانه استدلال می‌کند که چون یک زندگی جاودانه، نامطلوب است، تمنّا و طلب جاودانگی نیز معقول و موجّه نیست. ازاین‌رو ویلیامز نه‌تنها جاودانگی را برای معناداری زندگی غیرضروری می‌داند، بلکه از نظر وی، جاودانگی برای معنای زندگی مضرّ نیز هست و مرگ، درواقع آن چیزی است که به زندگی معنا می‌بخشد. نقدهای مختلفی که بر این دیدگاه وارد شده به نفی ناسازگاری جاودانگی و معنای ‌زندگی پرداخته و نشان می‌دهد ادلّۀ برنارد ویلیامز در ردّ هر نوع از جاودانگی صحیح و معتبر نبوده و از اتقان لازم برخوردار نیست.

از جمله مباحثی که نقش مؤثّر و سازنده‌ای در تأثیر و کارآمدی گفتگوهای ادیان، خصوصاً اسلام و مسیحیّت و چگونگی ارتباط پیروان این‌دو دین می‌تواند داشته باشد، تبیین جایگاه نجات و رستگاری و سرنوشت پیروان این‌دو دین و به تعبیری بحث «شمول‌گرایی نجات» است که با بررسی و آسیب‌شناسی گفتگوها و ارتباطات صورت گرفته بین ادیان مختلف مخصوصاً اسلام و مسیحیّت، یکی از این آسیب‌ها، نگاه و رویکرد «حقّ و باطل» بودن طرفین گفتگو به یکدیگر است که در این مقاله با روش تحلیلی، تطبیقی به دنبال تبیین مبانی مشترک اعتقادی و دینی اسلام و مسیحیّت هستیم. با توجه به متون دینی و علل و شرایطی خاصّ، پیروان هر دو دین می‌توانند اهل نجات و رستگاری باشند در نتیجه، متفکّران هردو دین با رویکردی متفاوت، که مبنی بر پذیرش صادقانه یکدیگر و پرهیز از نگاه حقّ و باطل است، در گفتگوها شرکت کرده و می‌توانند از منافع مشترک گفتگوها -که تقویت صلح و ثبات و عدالت جهانی است- بهرمند شوند. استاد مطهّری از غیر مسلمانانی که به دین حقّ زمان (اسلام) دست نیافته و معرفت پیدا نکرده‌اند، چنان‌چه این عدم دستیابی و معرفت، به‌دلیل تقصیر و کوتاهی و عناد یا تعصّب آنها نبوده و فطرتاً در برابر حقّ تسلیم باشند، باتوجه به خداپرستی و صدق نیّت و اعمال نیک و اخلاقی خود می‌توانند اهل نجات باشند که از آنها به «مسلمانان فطری» تعبیر کرده‌اند. در دین مسیحیّت کارل رانر از متکلّمان معاصر مسیحیّت کاتولیک با طرح نظریة «شمول‌گرایی نجات» و بازخوانی و تعریف جدیدی از مفهوم «فیض جاودان الهی» در درون انسآنها، غیرمسیحیانی را که به این فیض الهی و ندای درونی و وجدانی خود پاسخ داده و به خدا ایمان داشته باشند و اعمال اخلاقی نیک انجام دهند «مسیحیان گم‌نام» نامیده است و می‌توانند نجات یابند.

در این مقاله، نقد شریعتی بر جامعه‌شناسی دین دورکیم واکاوی شده است. این واکاوی نشان می‌دهد هر نظریه‌ای باید مورد بحث و نقد قرار گیرد و شریعتی نشان داده است که نظریة دورکیمی یکی از مهم‌ترین سرچشمه‌های جامعوی کردن مقولة دین است (که توانسته نحله‌های گوناگون ضدّ مذهبی را تقویت کند) و در این قالب، مسئلة «احساس دینی» در تاریخ بشر -که در ادبیات دینی از آن با مفهوم «فطرت» یاد می‌گردد- را نفی و مسخ کند و شریعتی با تفکیک بین «احساس دینی» و «روح اجتماعی» این نظریه را نقض کرده است؛ ثانیاً این رویکرد تئوریک شریعتی به ‌عنوان یک «چشم‌انداز کلاسیک» باید در جهان مطرح شود و این، به‌خودی‌خود، می‌تواند ایجاد سنّت مطالعات دینی در چهارچوب جامعه‌شناسی مبتنی بر رویکرد ایرانی با قرائت شریعتی را به منصة ظهور برساند. روش مطالعه در این مقاله، روش تجزیه و تحلیل متون است.

بررسی اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی، بخشی از مباحث فلسفۀ دین معاصر را به خود اختصاص داده است. در این مقاله، نخست به سابقۀ تاریخی این مباحث اشاره می‌شود و پس از آن، ازطریق اشاره به چالش تبیین‌های علمی از تجارب دینی و عرفانی، لزوم چرخش عقل‌گرایانه ‌ـ‌ هستی‌شناسانه به منظور بررسی اعتبار معرفت‌شناختی ادراکات عرفانی نشان داده می‌شود. درادامه، طی سه بخش، دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در سه حوزۀ «جایگاه درک عرفانی در معرفت‌شناسی دینی»، «هستی‌شناسی ادراک و اعتبار» و «معیار اعتبار درک عرفانی و سیر انفسی» تقریر می‌شود. درنهایت، بر مبنای دیدگاه‌های علّامه طباطبایی در این سه حوزه، دفاع عقل‌گرایانه ـ هستی‌شناسانۀ وی از اعتبار معرفت‌شناختی درک عرفانی از طریق سیر انفسی، صورت‌بندی می‌شود.

سرمدیت به معنای ‌‌«حیات نامحدود مستمرّ فرازمانی» در الهیات فلسفی کلاسیک، یکی از اوصافی است که خداوند به آن متصف می­گردد؛ لکن برخی فیلسوفان به دلیل عدم انسجامی که در آن به نظر می­رسد، از این تعبیر فاصله گرفته­اند و قید «فرازمانی» را نامعقول دانسته­اند. سویین­برن نیز از این قید اجتناب نموده و معتقد است اگر سرمدیت خداوند به نحو فرازمانی تعبیر گردد، مستلزم تالی­های فاسدی نظیر عدم امکان ارتباط خداوند با زمان، ناسازگاری با متن مقدس، هم زمانی پدیده­های زمانی متقدم و متأخر، ناسازگاری با مقوله­های دینی مانند عفو و بخشش، مجازات و پاداش می­گردد. سویین­برن جهت انسجام خداباوری کلاسیک از سرمدیت فرازمانی به سرمدیت زمانمند گذر می‌کند. با بررسی دلایل وی، می­توان گفت: نخست آنکه سویین­برن بیش از حد به ظاهر متن مقدس توجه نموده است و به عنوان متن­گرا ظاهر شده است. در باب ارتباط خداوند فرازمان با زمان نیز می­توان راه­حل­هایی دیگری مانند؛ جعلِ وجود زمانمند (رویکرد صدرایی) اندیشید. در باب هم­زمانی پدیده­های زمانی مختلف نیز می­توان گفت پدیده­های زمانی حقیقت­شان به نحو بسیط در نزد خداوند حاضر است، نه وجود فیزیکی­شان؛ لذا حضور آن­ها نزد خداوند منجر به هم­زمانی پدیده­های متفاوت نمی­گردد. همچنین نقدهای سویین­برن بر استدلال­های طرفداران فرازمانی­بودن خداوند موجه به نظر نمی­رسد. در نتیجه، باید گفت سرمدیت زمانمند سویین­برن، تقریر موجهی جهت تبیین سرمدیت خداوند به نظر نمی­رسد.

در نوشتار حاضر دیدگاه استاد مطهری، فیلسوف و متکلم مسلمان ایرانی و کارل یاسپرس، فیلسوف اگزیستانسیالیست آلمانی در باب «ایمان» را مورد بررسی قرار داده و تلاش می‌کنیم به اهم نکاتی که در این دو دیدگاه قابل مطالعه تطبیقی هستند، بپردازیم. بدین منظور ابتدا با روش توصیفی، اسنادی به گردآوری و تحلیل دیدگاه هریک از دو اندیشمند در باب مقوله ایمان پرداختیم و در این راستا تلاش کردیم در مطالعه‌ای تطبیقی، آراء ایشان را در ذیل محورهای متناظر گرد آوریم. در نهایت نقاط اشتراک و افتراق را برشمردیم. هردو متفکر بر ضرورت ایمان تأکید می‌کنند. ایمان استاد مطهری، ایمان وحیانی مشتمل بر دو رکن «شناخت» و «تسلیم» است. عقل در کسب این ایمان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. مطهری، عمل را داخل در مفهوم ایمان نمی‌داند، اما به لحاظ وجودی، به رابطه وثیقی میان این دو قائل است.ایمان دارای مراتب بوده و حد اعلای آن یقین است. ایمان یاسپرس ایمان فلسفی است، چراکه او وحی مورد قبول ادیان را انکار می‌کند. ایمان از نظر یاسپرس، جزئی و تاریخی و از سنخ تجربه وجودی است . ایمان فلسفی گرچه غیرعقلانی نیست اما فاقد یقین و قطعیت است. عبادات و مناسک و نیایش‌های زبانی، در ایمان فلسفی هیچ جایی ندارند.

این مقاله این مسأله را مورد بازیابی و بررسی قرار داده که مبنای بحث شریعتی در گفتمان خویش از ‏تشیع چیست. دو مفهوم تشیع علوی و تشیع صفوی در نگاه شریعتی باید در قالب دیالکتیک نهضت و ‏نظام مفهومسازی گردد. او مفاهیم تشیع علوی و تشیع صفوی را معادل یا در قالب بحث جامعه شناختیِ ‏تبدیل حرکت به سازمان مفهومسازی می کند و از این روی می گوید تشیع دارای دو دوره کاملا منفک ‏و جدا از هم است؛ یکی دوره از قرن اول، که خود، تعبیری از اسلام حرکت است در برابر اسلام نظام ‏‏(تسنن) تا اوایل صفویه، دوره نهضت و حرکت شیعه است و دیگری از دوره صفویه تا امروز که دوره ‏تبدیل شدن شیعۀ حرکت است به شیعۀ نظام. او معتقد است میتوان قانون تبدیل حرکت به نظام که در ‏جامعه شناسی یک قاعده شناخته شده است را بر سیر تطورات تشیع سوار نمود و از آن برای فهم انحطاط ‏جامعه ایران بهره برد.انحطاط جامعه ایرانی در قالب تحولات فرمیک تشیع، موضوعی ‏است که شریعتی آن را طرح میکند و به زعم خویش با برساختن مفهوم تشیع علوی و بازگشت به تشیع ‏علوی میتوان راه های عبور از انحطاط را به مثابه یک نقشه راه ترسیم نمود.

بر اساس دیدگاه ویتگنشتاین دوم، بررسی معناداری و فهم باورها، به نظام «بیان معنا» یا محاسبات معناشناختی مربوط می‌شود. هر نظام زبان‌شناختی به‌مثابه یک «بازی زبانی» که برگرفته از نحوه‌ای از زندگی است، روش و قاعده‌ای برای بیان معنا و فهم آن ایجاد کرده است». این رویکرد، الگوی «قاعده‌مندی» را برای فهم و توجیه باورهای مختلف معرفی می‌کند، به نحوی که ما معناداری یک باور را بر اساس قواعد و تکنیک‌های کاربرد کلمات در آن بازی زبانی، تبیین و محاسبه می‌کنیم. اما ویتگنشتاین، فهم باورهای دینی بر اساس این الگو را غیرممکن دانسته و باورهای دینی را به‌مثابه یک «نگرش»، به‌دلیل برخورداری از وجه تصویری مبهم، متعلق فهم قاعده‌مند نمی‌داند. با این حال، با توجه به اینکه از نظر وی، تصاویر دارای وجه التفاتی هستند، نه تطبیقی، این مقاله درصدد است نشان دهد که با توجه به وجه «ارتباطی» فهم و نیز التفاتی بودنِ تصویر دینی، وجه ارجاعی معنای دینی، محتوای پدیداری جهان به‌مثابه امر وجودی یا اطلاعات بوده ولذا می‌توان با توجه به وجه ارتباطی فهم و معنا، «قاعده‌مندی» را الگویی برای بررسی معناداری و فهم باورهای دینی دانست.

این مقاله با مطالعۀ تاریخی، واژگانی و الهیاتی رساله‌های پولس و آنچه در اعمال رسولان دربارۀ وی آمده است، به بررسی مفهوم خدا در اندیشۀ او می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اعتقاد به خدای حقیقی، یگانه شالودۀ اندیشۀ پولس است. اما این خدای یکتا، خدای پدر نیز هست. یگانگی خدا بیانگر قدرت، بزرگی و بی‌همتاییِ و پدر بودنش، نشانۀ خیرخواهی، محبت و حسن‌نیت اوست. به‌گفته پولس «برای ما یک خدا وجود دارد، خدای پدر». این خدا، ضمن برخورداری از همۀ صفات کمالی بیان‌شده در ادیان توحیدی، خالق و نجات‌بخش نیز هست؛ زیرا «همه‌چیز از او، توسط او و برای او به‌وجود آمده‌اند». بااین‌حال، مسیح وسیله و عامل او در آفرینش و نجات است؛ البته این به‌معنی غیر فعال بودن خدا نیست، مسیح همه‌چیز خود را از خدا دارد. خلقت و مشیت به‌دست خدا است. پولس جز در یک مورد (بند 5/ فصل 9/ نامه به رومیان) که به قرائت‌ و تفسیر جانب‌دارانه و به‌یقین سست برمی‌گردد، میان خدا و عیسی‌مسیح تفاوت اساسی قائل شده و از مسیح هرگز تعبیر به خدا نمی‌کند.

بحث از مفهوم خدا با بررسی صفات خدا و نسبت آن با ذات و وجود خداوند به‌دست می‌آید. هریک از فلاسفۀ پیش از افلوطین، بنا بر مبانی خود این مسئله را بررسی کرده‌اند. پرسش ما این است که مفهوم خدا در انئادها و اثولوجیا چگونه تبیین می‌شوند؟ چقدر با هم هم‌پوشانی دارند؟ و چه تفاوتی دارند؟ آیا می‌توان آن‌دو را یکی دانست و یک تبیین برای هردو ارائه داد؟ مفهوم خدا در انئادها و اثولوجیا یکی نیست؛ گاه با هم در یک راستا هستند و گاه در تضاد و تقابلند. کتاب اثولوجیا در مسئلۀ «خدا» رویکردی ارسطویی دارد و از وجود، علیت و فعل محض سخن می‌گوید اما در انئادها، خدا «واحد» و «فراوجود» است. ذکر تمثیل‌های خورشید، آتش و نور در انئادها بیشتر یادآور افلاطون و متأثر از اوست. در این مقاله باید ابتدا بدانیم مراد از «وجود» در انئادها و اثولوجیا چیست؟ سپس، شاخصه‌های دیگر خداوند در انئادها و اثولوجیا را بررسی می‌کنیم تا به فهمی مناسب از مسئلۀ خدا و همچنین، مفهوم خدا در اندیشۀ افلوطین برسیم.