جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن غضائری رجال‌شناس بزرگ قرن پنجم که معاصر با رجال‌شناسان بزرگی همچون نجاشی و شیخ طوسی بوده و علاوه بر هم‌درسی با ایشان در مجلس درس پدر، سمت استادی بر نجاشی را نیز داشته است، به‌واسطۀ تألیف کتاب الضعفا و جرح برخی از رجال مشهور به وثاقت، غالباً نامش قرین با جرح شتابزده و به‌دور از انصاف شده است. منتقدان وی دیدگاه خاص وی در موضوع غلو را در اتهام راویان به غلو و جعل حدیث دخیل دانسته‌اند. این مقاله سعی دارد با واکاوی اندیشۀ ابن غضائری در موضوع غلو و تتبع در گزارش‌های مربوط به کتاب الثقات و الممدوحین وی، همچنین از رهگذر رجالی که از سوی ابن غضائری توثیق شده‌اند، افزون بر کشف ملاک‌های وی در توثیق، به تصحیح چنین نگاهی به او بپردازد.

احادیث گنجینۀ بسیار ارزشمندی از معارف دینی به‌شمار می‌آیند و این معارف می‌تواند در همۀ عرصه‌های زندگی بشر، گرهگشا باشند. احادیث اجتماعی بخش وسیعی از این احادیث محسوب می‌شوند که به رابطۀ انسان‌ها با یکدیگر ناظر می‌باشند و از سوی دیگر این احادیث در قالب اخباری و انشایی با مباحث جامعه‌شناسی به‌عنوان یک علم شاخص در علوم انسانی ارتباط پیدا می‌کند. سؤال اساسی در این مقاله آن است که با چه روش‌هایی می‌توان از احادیث اجتماعی، محتوایی جامعه‌شناختی برداشت نمود؟ این پژوهش که به‌نوعی میان‌رشته‌ای تلقی می‌شود با روش اجتهادی و تحلیلی و توصیفی، تلاش کرده انواع روش‌های مناسب و معهود جامعه‌شناسی را در برداشت از احادیث اجتماعی به یاری بطلبد. نتایجی که از این پژوهش به‌دست آمده، عبارت است از تعریف جامع از احادیث اجتماعی، و اینکه با روش تجربی، روش استنطاقی، روش کارکردی، روش تحلیل محتوا، روش شهید صدر، روش کشف قوانین اجتماعی، روش نظام‌وارگی، روش حکیمی ـ اجتهادی، روش آینده‌پژوهی و روش اندیشه‌شناسی می‌توان از احادیث اجتماعی، برداشت جامعه‌شناختی داشت.

یکی از موضوعات شایان توجه در حوزۀ پژوهش‏های حدیثی و فقهی، توجه به «سبب ورود حدیث» یا به‌عبارتی، «شأن صدور حدیث» است. سبب ورود حدیث، کارکردها و فواید متعددی دارد که یکی از مهم‌ترین فواید مترتّب بر آن، فهم کلام معصومR و درنتیجه، تبیین قواعد فقهی مأخوذ از روایات است. با مراجعه به کتب فقهی نوشته‌شده در زمینۀ قواعد فقهی و احصای این قواعد و با استخراج منابع روایی و حدیثی آن‌ها، می‏توان به سبب ورود آن‌ها دست یافت. دستیابی به سبب ورود احادیثِ مورداستناد قواعد فقهی، راه را برای فهم صحیح‏تر و تبیین دقیق‏تر برخی قواعد فقهی می‏گشاید.

با توجه به اهمیت وثیقه المدینه به‌عنوان اولین قرارداد اجتماعی مکتوب از سوی مسلمانان و ارتباط مفاد آن با جنبه‌های مختلف زندگی، بسیاری از پژوهشگران مسلمان و مستشرقان با گرایش‌های مختلف به مطالعۀ آن پرداخته‌اند. در عین حال برخی از مناقشات مسشرقان با محتوای وثیقه و شواهد تاریخی سازگار نیست. بیشترین مناقشات در خصوص آن، به تاریخ‌گذاری وثیقه، حضور قبایل سه‌گانۀ یهود در آن و جایگاه پیامبر2 و قدرت اجرایی او در به‌کارگیری مفاد وثیقه مربوط می‌شود. بیشتر مستشرقان تلاش می‌کنند ارتباط نداشتن یهود با رسول خدا2 را به هر شکل و صورتی اثبات کنند تا جنگ پیامبر2 با آن‌ها را جنگی تجاوزگرانه گزارش کنند. در این پژوهش، تلاش شده است ضمن بیان مهم‌ترین دیدگاه‌ها دربارۀ صحیفه، برحسب مسائل مطرح‌شده مانند اعتبار صحیفه، تاریخ‌گذاری صحیفه، حضور قبایل یهودی در صحیفه و جایگاه پیامبر2 و اصطلاح امت به مناقشات مطرح‌شده دربارۀ این سند حدیثی پاسخ داده شود.

به دلالت آیۀ 82 سورۀ نمل، یکی از وقایعی که در آخرالزمان روی خواهد داد، اخراج «دابه» از زمین خواهد بود. بنای قرآن در بیان خصوصیات دابه، اجمال بوده است، لذا با استفاده از آیات قرآن نمی‌توان مصداق دابه را تشخیص داد. به همین دلیل، تنها منبعی که می‌تواند مصداق دابه را روشن کند، روایات حضرات معصومینk است. روایات شیعه و اهل سنت در این زمینه تفاوت زیادی دارند. عموم روایات شیعه، امیرالمؤمنینR را مصداق دابه معرفی کرده‌اند و عموم مفسران شیعه نیز با قبول این روایات، تطبیق دابه بر حضرت ایشان را قبول کرده‌اند، درحالی‌که در اکثر روایات اهل سنت، دابه یک موجود عجیب و غریب و خارق‌العاده و با خصوصیات غیرقابل باور معرفی شده است. باتوجه‌به تواتر معنوی روایات شیعه و قراین دال بر صحت این روایات، تردیدی در تطبیق دابه بر امیرالمؤمنینR وجود ندارد و برخلاف تصور معدودی از معاصران در اهانت بودن چنین تطبیقی، این آیه در صدد بیان یکی از فضایل امیرالمؤمنینR است.

در جوامع حدیثی و تفاسیر شیعی و کتب معاجم قرائات، روایات متعددی وجود دارد که قرائتی را به ائمۀ شیعهk به‌ویژه امام صادقR منسوب می‌کند. بیشتر این روایات برگرفته از کتاب القرائات سیّاری است. سیّاری معاصر امام‌هادیR از کاتبان طاهری و در خدمت دربار عباسی است. وی در کتب رجال، به‌شدت تضعیف شده، بااین‌حال روایات وی به‌صورت گسترده در تفاسیر راه یافته است. در این پژوهش با استفاده از روش تطبیق قرائات سبع و قرائات تفسیری صحابه با قرائات منسوب به اهل‌بیتR، و همچنین تحلیل زمینه‌های تاریخی صدور این روایات، تلاش شده است علت جعل این روایات و نسبت این قرائات به اهل‌بیتk کشف شود. روایات قرائات منسوب به اهل‌بیتk، با قرائت کسائی و قرائت ابن‌عباس بیشترین انطباق را دارد. کسائی، قاری دربار عباسی در سدۀ دوم هجری است و خلفای عباسی طبق قرائت وی قرآن را قرائت می‌کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد سیّاری با جعل این روایات، در مقام مشروعیت بخشیدن به قرائت خلفای عباسی بوده است.

خطاب ها و متون دینی، به ویژه روایات، یکدست نیستند. آن ها متفاوت و متنوع اند. از دیرباز، فقیهان در مقام شمارش گونه های خطاب، به خطاب های فقهی، قضایی، حکومتی، بیانی و جِبِلّی و فطرری اشراره کرده اند. خطاب های فقهی اصولاً در موقعیت تشریع و قانون گذاری صادر مری شروند و معمرولاً قابر برای ح یک مورد و مسئلۀ خراص اسرت.  تعمیم اند. خطاب های قضایی، تصمیمات خاص معصوم و برای مدیریت یک وضعیت یا مسرئله  خطاب های حکومتی برخاسته از موقعیت حکومتی معصوم است. خطاب بیانی متضمن نکته ای اخلاقی، تربیتی، اجتماعی و ماننرد آن اسرت و اصرولاً در موقعیرت به عنوان بشر و فرد انسانی  قانون گذاری نیست. خطاب های جِبِلّی صرفاً ناظر به بیان تمای معصوم است. تفاوت میان این گونه خطاب ها گرچه در مقام استنباط احکام فقهی فرعی مرورد توجره ف قیهران قرار گرفته اند، از چشم انداز نقشی که می توانند در ح تعارض نصوص ایفا کنند بررسی نشده اند. این مقاله با مروری بر گونه شناسی خطاب های دینی و برشمردن مصادیقی از آن ها بر اهمیت نقش تفکیک و تمییز این خطاب ها از یکدیگر در ح تعارض میان نصوص تأکید کرده است. ح تعارض با تکیه برر گونه شناسی خطاب در موارد زیادی، به شناسایی احکام ثابت و متغیر هم کمک مری کنرد و فقیره را از جمع های تبرعی و غیرعرفی میان روایات که ارزش و اعتباری ندارند، بی نیاز می نماید.

در میان دانشمندان اسلامی بحث های زیادی پیرامون خلق افعال انسان در گرفته اسه د در ریایها شیع ب صراح ب اثبا خلق تقدیری افعال انسان ی نفی خلق تکوینی آن پرداخت شهد اسه د بها توج ب معنای لغوی کلمۀ تقدیر، س معنا را می توان برای خلق تقدیری در نظهر گرفه ا ایل، معنهای اصطلاحی آن یعنی تقدیر اعمال انسان در علم الهی، در این معنا افعال انسان بدان سبب که در علهم ازلی خدا مشخص بود، مخلوق خدا ب شمار می ریندد دیم، معنای لغوی تقدیرد ازآن ری ک خلق نیه در اصل ب معنای تقدیر اس ، اضافۀ تقدیر ب خلق از باب تأکید بر معنای لغوی خلق اس ؛ ایهن معنها در را خلهق تقه دیری  قرآن مورد تأکید قرار گرفت ی اکثر مفسران خلق پرند توسط حضهر عیسهی می دانندد سوم، تقدیر ب معنای قدرتمند ساختن؛ بدین معنا ک افعال انسهان از آن حیهث که توسهط قدرتی ک خدا ب انسان اعطا کرد ب یجود می آید، مخلوق خدا ب شمار مهی ریدد بها در نظهر گهرفتن معنای خلق تکوینی ی تقدیری، خلق مستقیم افعال انسان توسط خهدا مهردید ی خلهق ی رمسهتقیم آن تأیید می گرددد نظریا دانشمندان معاصر شیع ب دلیل اعتقاد ب خلق یرمستقیم افعال انسان، ب این ریایا ن دیک تر اس ی آراء اشاعر ی معت ل ی متقدمان شیع در تعارض با این ریایا قرار دادد

انتساب هر حدیثی به پیامبر2 مستلزم وجود سند برای آن حدیث است. در صورتی که هیچ سندی در متون روایی، برای آن حدیث یافت نشود، انتساب آن به پیامبر2 صحیح نیست. در علم الحدیث، روایاتی را که در هیچ‌یک از منابع کهن روایی فریقین یافت نشود، با عبارت «لا اصل له» یعنی روایات بی‌اساس یاد می‌کنند. عرفا و فلاسفه بدون توجه به این قاعدۀ مهم، انبوهی از روایات بی‌اساس را به پیامبر2 نسبت داده اند که پالایش این احادیث نیاز به تلاشی گسترده دارد. از جمله این احادیث بی‌اساس، عبارت «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» است که به‌عنوان حدیث نبوی توسط عرفا و فلاسفه در منابع متعدد عرفانی و فلسفی استفاده شده است. این عبارت در هیچ‌یک از منابع معتبر روایی شیعی و اهل سنّت نیامده است که عدم توجه محدّثان به این عبارت، حدیث بودن آن را خدشه‌دار می‌سازد.

نوشتار حاضر کوشیده است تا خصائص‌نویسی را به‌صورت کلی و خصائص نسایی را به‌طور ویژه از جهات مختلفی بازشناسی کند. حاصل مطالعۀ بخش نخست نشان می‌دهد خصائص‌نگاری به‌دلیل معنایی که از انحصار در یک فضیلت خاص افاده می‌کند، برای آن جایگاه متفاوتی از مناقب‌نویسی و فضایل‌نگاری تعریف می‌شود. بررسی موارد انجام‌شده در حیطۀ خصائص‌نگاری تشیع و تسنن، گواه روشنی است که چنین مسئله‌ای را کاملاً تایید می‌کند. بخش دوم مقاله، بازکاوی خصائص نسایی را از جهات گوناگونی از نظر گذرانیده است. اعتبار سندی خصائص و بررسی تطبیقی مضامین آن با برخی از جوامع مهم حدیثی اهل تسنن و اثبات برتری امام علیR بر خلفای اول و دوم و سوم با نظر به روایاتی که نسایی بی‌هیچ کاستنی و افزودنی گزارش می‌دهد، بخش‌هایی است که رهیافت خاص حدیثی خصائص به نمایش می‌گذارد.