جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از ویژگی‌های معجم رجال الحدیث‌، مقایسۀ اسناد روایات متحد ‌المضمون یا قریب ‌المضمون در راستای شناسایی تحریف‌های راه‌یافته به اسناد است. ایشان موارد اختلاف کتب اربعه در سند‌گزاری را با عنوان «اختلاف الکتب» و «اختلاف ‌النسخ» مطرح کرده و چه بسیار موارد صحت، تحریف و سقط را در حلقه‌های سند، عبارات و عناوین آن شناسانده است. در نوشتار حاضر، با گردآوری و ارزیابی نمونه‌های متعدد از داوری‌های آیت‌الله خویی در بخش‌های «اختلاف الکتب» و «اختلاف ‌النسخ» روشن شده است که ایشان همواره تصحیح اسناد را با بهره‌گیری از دانش ‌طبقات و اسناد کتب کافی، وسائل‌ الشیعه و وافی و به بیان دیگر، فراوانی نسخ نتیجه گرفته است.

المجازات النبویه تألیف سید رضی رحمه الله(م406ق) عالم بزرگ شیعه، تنها اثر مستقل شیعی در شرح مجازات روایی پیامبر اکرم(ع)است که در آن، به شرح بیش از 360 روایت مشتمل بر مجاز پرداخته شده است و شناخت جوانب گوناگون آن می‌تواند بخشی از جایگاه رفیع مؤلف و ارزش علمی آن را نشان دهد. سید رضی رحمه الله در المجازات النبویه به اختصار و بدون باب‌بندی، ابتدا به ذکر روایات و در صورت لزوم تبیین واژگان، ذکر نقل‌های متفاوت و بررسی سندی و متنی پرداخته، و به دنبال آن، موضع مجاز را روشن کرده و در مواردی، به توضیح مجازهای قرآنی مشترک با مجاز روایت مورد بحث، اهتمام کرده‌ است؛ چنان‌که گاه پاره‌ای از شبهات کلامی را به مناسبت مطرح می‌کند و به آن‌ها پاسخ می‌گوید. او در مواردی، همچنین به مباحثی غیرمرتبط با بیان مجاز و وجه آن، اشاره می‌کند و گاه نیز به یادکرد استادان و منابع مورد استفادۀ خود در تدوین المجازات النبویه می‌پردازد.

بدون تردید، نهج البلاغه پس از قرآن کریم، گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است که از همان قرن چهارم تاکنون در دوره‌های مختلف اسلامی، مورد توجه شیفتگان به آن قرار گرفته است. تکمله‌نویسی یا مستدرک‌نویسی نیز از جمله تلاش‌هایی بود که نسبت به این کتاب، در دوره‌های مختلف صورت پذیرفته است. اگرچه نمونه‌هایی این نوع آثار قدمت دیرینی را دنبال می‌کند، عنوان مستدرک نهج البلاغه را برای اولین بار، شیخ‌هادی بن عباس کاشف الغطا در کتابی تحت عنوان مستدرک نهج البلاغه؛ مجموع مختار من کلام مولانا امیرالمؤمنین علی(ع) مروی فی غیر النهج، جار علی منواله، مرتب علی ابواب الثلاثه و ضمیمه: مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، در یک مجلد تدوین و منتشر کرد. وی در این اثر کوشیده است تا از کیان نهج البلاغه در مقابل شبهات عصر خویش مبنی بر عدم صحت انتساب آن به امام علی(ع) و گردآورندۀ آن یعنی سیدرضی دفاع کند. مؤلف درصدد اثبات این حقیقت است که قبل از سید رضی نیز می‌توان ردپای نهج البلاغه را حتی با سند کامل در این آثار پی‌جویی کرد و این بهترین و محکم‌ترین دلیل برای نفی عقیدۀ عدم صحت انتساب نهج البلاغه به حضرت امیر(ع) است. جستار پیش‌ رو سعی نموده پدیدۀ مستدرک‌نویسی را بازخوانی کند تا از رهیافت آن به سنجشی از کتاب مستدرک نهج البلاغه کاشف الغطا دست یابد و در ادامه، با تمرکز در روش‌شناسی اثر، مزیت‌های آن از جمله «دقت‌های فقه الحدیثی»، «گونه‌های استناد و ارجاع» و «تأملی در منابع و ماخذ»، کتاب مستدرک نهج البلاغه را مورد کاوش قرار دهد.

سرزمین دیرپا و گستردۀ آسیای میانه، دیری نپایید که به دست سپاهیان مسلمان گشوده و اسلام، باور مردم آن سامان شد. این گام نهادنِ آن آیین جدید در آنجا، تنها یک رخداد نظامی نبود؛ باورمندان آسیای میانه به دین اسلام، چونان دیگر مسلمانان در دیگر سرزمین‌ها، کوشیدند بهرۀ شایستۀ خود را هم در برخورداری از آموزه‌های این دین و هم در پراکندن آن آموزه‌ها و حامل‌های آن- قرآن و حدیث- بیابند و بازتاب دهند. همین جاست که با تکیه بر گزارش‌های سمعانی، محدث پرکار و خستگی‌ناپذیر اهل سنت در کتاب نامدارش، الانساب، به پدیدۀ شگفتی‌آورِ فراوانی محدثان آسیای میانه برمی‌خوریم. ناگفته پیداست چنین پدیده‌ای، رخدادی ساده و ریشه‌دار در یک عامل تک‌بعدی و برخاسته از بستری دور از پیچیدگی و ساده‌انگارانه نبوده و زمینه‌ای چندگانه و چندگونه داشته است. ما در این نوشته می‌کوشیم پدیدۀ فراوانی محدثان آسیای میانه را از منظر کندوکاوهای علم رجال و دوربودن جغرافیایی مردم آن سامان از شهرهای پیشوایان علم حدیث که به کار نقد و پالایش- جرح و تعدیل- راویان می‌پرداختند، بررسی کنیم و نشان دهیم ناشناخته ماندن محدثان آسیای میانه و در امان بودنشان از تیغ علم رجال که بر خوش‌چهره ماندنشان نزد تودۀ مسلمانان این سرزمین و رواج روایاتشان در هر کوی و برزن و مسجد و محراب و منبر می‌انجامید، یکی از خاستگاه‌های آن فراوانی پیش‌گفته است.

احادیث متعددی که بر تفکیک بین شخص گوینده و گفتارش تاکید می کنند، بیان کننده فهم اصل سخن و ارزیابی آن بدون توجه به گوینده است. در مقابل این احادیث، روایات دیگری وجود دارد که به توجه به گوینده و شناخت دقیق او دلالت می کند؛ به این معنا که هر سخنی را از هر کسی نپذیریم. نویسنده در این مقاله می کوشد به بررسی این دو دسته احادیث پرداخته و آن را در سه حوزه مختلف، تقسیم و تحلیل و استنتاج کند. نتیجه این بررسی آن است که هر گروه از این احادیث بر بعد خاصی تاکید دارند که از مجموع آنها می توان به سه بعد اشاره کرد: 1. بعد معرفت شناختی 2. بعد روان شناختی 3. بعد رفتارشناختی

در دین مبین اسلام، تعلیم و تعلم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در قرن دوم، هم زمان با عصر امام صادق(ع) به دلیل مساعد بودن شرایط، زمینۀ نشر و گسترش معارف دینی فراهم شد و حضرت توانست افراد زیادی را در زمینه‌های گوناگون علمی از جمله علم کلام تربیت کند که به دفاع از معارف الهی بپردازند. هشام بن حکم از جمله این افراد است. هشام در پرتو تعالیم و آموزه‌های اسلامی که از مکتب امام صادق(ع) کسب کرده بود، چنان اوج گرفت که سرآمد دانشمندان و متکلمان عصر خویش شد. طبق اخبار اهل سنت، هشام قائل به تجسیم بوده و به روایاتی استناد می‌کنند که در منابع شیعه نیز وجود دارد. اطلاع از چند و چون این اخبار و بررسی میزان صحت و سقم و نیز مقصود اصلی از این اخبار، دغدغۀ این پژوهش است که سعی کرده با تشکیل خانوادۀ حدیث، سیمای درخشان هشام را از انتساب به این تهمت‌ها منزه کند.

محمد بن بحر الرهنی الشیبانی یکی از راویان صاحب تألیف است. روایات او در آثار و کتب شیخ صدوق‡ انعکاس یافته است. احادیث رهنی در سه کتاب علل الشرایع، من لا یحضره الفقیه و کمال‌الدین و تمام‌النعمه یافت می‌شود که در چند روایت، شیخ صدوق بدون واسطه از محمد بن بحر نقل می‌کند، اما این راوی از سوی برخی رجالیان شیعه متهم به غلو شده، درحالی‌که این اتهام توسط برخی دیگر همچون نجاشی، از او رفع گردیده است. با توجه به تعارض آرای رجالیان دربارۀ وی، در این مجال، ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف رجالیان، از طریق بررسی دقیق اقوال رجال‌شناسان دربارۀ او و واکاوی مضمون و محتوای روایاتش، به تبرئۀ او از این اتهام دست می‌یابیم. نقل روایات رهنی توسط شیخ صدوق با توجه به مبانی سخت‌گیرانۀ وی در علم رجال، به‌خصوص در مسئلۀ غلو، مهر تأییدی بر تبرئۀ وی از اتهام غلو دانسته شده است. با توجه به ذومراتب شناخته شدن غلو و موضع‌گیری متفاوت رجالیان در برابر این جریان، در به کارگیری اصطلاحات غلو و تفویض از جانب رجال‌نویسان، با تسامح مواجهیم که در مورد محمد بن بحر نیز رخ داده است؛ به نظر می‌رسد این امر سبب تشکیک در غالی بودن وی از سوی برخی دیگر از رجال‌شناسان شده است.

در برخی منابع حدیثی شیعه، احادیثی به چشم می‌خورد که براساس آن بهشت دارای درجاتی به تعداد آیه‌های قرآناست و به قاری قرآن گفته می‌شود: «بخوان و بالا برو.» حدیثی از امام موسی ‌بن جعفرR نقل شده که: «... هر کدام از دوستان و شیعیان ما که از دنیا برود، اگر قرآن را به نیکی نداند، در قبر به او آموزش داده می‌شود...» به فرض صحت صدور این روایت و روایات مرتبط با درجات بهشت و ترفیع درجات قاری قرآن در قیامت، می‌توان گفت مسلمانان در قیامت به دو گروه تقسیم شده‌اند: افرادی که در دنیا قرآن را به خوبی یاد گرفته، خوانده و دستورات آن را به کار بسته‌اند؛ این گروه زمینۀ صعود در درجات بهشت را برای خود در دنیا فراهم کرده‌اند و گروهی از مسلمانان که تمام توانشان را در این زمینه صرف نموده، ولی به دلایلی ازجمله کوتاهی عمر، نبود امکانات، نداشتن استعداد کافی و... نتوانسته‌اند قرآن را فراگرفته و به دستورات آن عمل کنند، در قبر به آن‌ها آموزش داده می‌شود. براساس این روایت به خاطر محروم نشدن این گروه از درجات بالاتر در بهشت در عالم برزخ امکان تعلیم و آموزش برای این افراد فراهم است تا به معارف ناب قرآنی دست یابند، سپس به آن‌ها گفته می‌شود با خواندن قرآن به درجات بالاتر صعود کنند.

بحث دربارۀ ‌خاندان‌های رجالی و روایی از نکات مهم در حوزۀ علم رجال است؛ بیوتاتی که همواره در نشر و انتقال احادیث و مبانی دینی بیشترین تأثیر را داشتند. به همین سبب، در طول تاریخ علم رجال برخی از محققان آن چون نجاشی، بخشی از فعالیت خود را به بررسی آنان اختصاص دادند. در میان این دانشمندان رجالی، سید بحرالعلوم با بررسی مهم‌ترین این ‌خاندان‌ها در قسمتی از کتاب رجالی‌اش، به گونه‌ای به اهمیت بحث اشاره کرده و سعی در ایجاد نسبت این بیوتات با علم رجال دارد. با توجه به اهمیت بحث بیوتات و ‌خاندان‌های رجالی، نگارندگان این مقاله ضمن ارائۀ تعریف لغوی از بیت و روش تراجم بیوتات و ‌خاندان‌ها، روش سید بحرالعلوم در بیوتات‌نویسی را بررسی کرده و با مطالعۀ ‌خاندان‌های روایی موجود در الرجال آن بزرگوار، سعی در روشن شدن نسبت و ارتباط این بیوتات با علم رجال دارد. به عبارت دیگر، به دنبال این است تا مشخص شود علامه بحرالعلوم در این بخش از کار رجالی‌اش، چه تعداد ارتباط رجالی را شکل داده است.

اکثر دانشمندان شیعه معتقدند که ائمهR علم خویش را از طریق منابعی کسب کرده‌اند؛ لذا علم ایشان امری ذاتی و استقلالی نیست بلکه جنبۀ افاضی دارد. در روایات شیعه و سنی، دربارۀ تعدد این منابع، به تفصیل سخن گفته شده که برخی مانند الهام و تحدیث صرفاً جنبۀ ملکوتی دارند و بعضی دیگر از منابع مانند جفر و جامعه، علاوه بر بُعد ملکوتی، به نحو ظاهری و مکتوب نیز وجود دارند. در این مقاله، با تأمل در روایات، نتیجه گرفته شده که دو کتاب جفر و جامعه، مستقل از یکدیگرند؛ بخش عمده‌ای از کتاب جفر شامل علوم غیبی و اخبار گذشته و آینده و منایا و بلایا و علم حروف و اعداد(علم جفر) و کتاب جامعه که به نام کتاب علی خوانده شده، بخش‌های وسیعی از تمام احکام شرعی و اخلاقیات را دربردارد. مهم‌ترین ویژگی این دو کتاب این است که هیچ‌گاه کهنه نمی‌شوند و درنتیجه، تمام نیازهای مردم را تا روز قیامت دربردارند. این مطلب نشان می‌دهد که کلمات این صحیفه‌ها مانند قرآن کریم، دارای مراتب و بطون نامتناهی بوده و از تجلیات اسماء الهی‌اند.