جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

المجازات النبویه تألیف سید رضی رحمه الله(م406ق) عالم بزرگ شیعه، تنها اثر مستقل شیعی در شرح مجازات روایی پیامبر اکرم(ع)است که در آن، به شرح بیش از 360 روایت مشتمل بر مجاز پرداخته شده است و شناخت جوانب گوناگون آن می‌تواند بخشی از جایگاه رفیع مؤلف و ارزش علمی آن را نشان دهد. سید رضی رحمه الله در المجازات النبویه به اختصار و بدون باب‌بندی، ابتدا به ذکر روایات و در صورت لزوم تبیین واژگان، ذکر نقل‌های متفاوت و بررسی سندی و متنی پرداخته، و به دنبال آن، موضع مجاز را روشن کرده و در مواردی، به توضیح مجازهای قرآنی مشترک با مجاز روایت مورد بحث، اهتمام کرده‌ است؛ چنان‌که گاه پاره‌ای از شبهات کلامی را به مناسبت مطرح می‌کند و به آن‌ها پاسخ می‌گوید. او در مواردی، همچنین به مباحثی غیرمرتبط با بیان مجاز و وجه آن، اشاره می‌کند و گاه نیز به یادکرد استادان و منابع مورد استفادۀ خود در تدوین المجازات النبویه می‌پردازد.

سرزمین دیرپا و گستردۀ آسیای میانه، دیری نپایید که به دست سپاهیان مسلمان گشوده و اسلام، باور مردم آن سامان شد. این گام نهادنِ آن آیین جدید در آنجا، تنها یک رخداد نظامی نبود؛ باورمندان آسیای میانه به دین اسلام، چونان دیگر مسلمانان در دیگر سرزمین‌ها، کوشیدند بهرۀ شایستۀ خود را هم در برخورداری از آموزه‌های این دین و هم در پراکندن آن آموزه‌ها و حامل‌های آن- قرآن و حدیث- بیابند و بازتاب دهند. همین جاست که با تکیه بر گزارش‌های سمعانی، محدث پرکار و خستگی‌ناپذیر اهل سنت در کتاب نامدارش، الانساب، به پدیدۀ شگفتی‌آورِ فراوانی محدثان آسیای میانه برمی‌خوریم. ناگفته پیداست چنین پدیده‌ای، رخدادی ساده و ریشه‌دار در یک عامل تک‌بعدی و برخاسته از بستری دور از پیچیدگی و ساده‌انگارانه نبوده و زمینه‌ای چندگانه و چندگونه داشته است. ما در این نوشته می‌کوشیم پدیدۀ فراوانی محدثان آسیای میانه را از منظر کندوکاوهای علم رجال و دوربودن جغرافیایی مردم آن سامان از شهرهای پیشوایان علم حدیث که به کار نقد و پالایش- جرح و تعدیل- راویان می‌پرداختند، بررسی کنیم و نشان دهیم ناشناخته ماندن محدثان آسیای میانه و در امان بودنشان از تیغ علم رجال که بر خوش‌چهره ماندنشان نزد تودۀ مسلمانان این سرزمین و رواج روایاتشان در هر کوی و برزن و مسجد و محراب و منبر می‌انجامید، یکی از خاستگاه‌های آن فراوانی پیش‌گفته است.

یکی از ویژگی‌های معجم رجال الحدیث‌، مقایسۀ اسناد روایات متحد ‌المضمون یا قریب ‌المضمون در راستای شناسایی تحریف‌های راه‌یافته به اسناد است. ایشان موارد اختلاف کتب اربعه در سند‌گزاری را با عنوان «اختلاف الکتب» و «اختلاف ‌النسخ» مطرح کرده و چه بسیار موارد صحت، تحریف و سقط را در حلقه‌های سند، عبارات و عناوین آن شناسانده است. در نوشتار حاضر، با گردآوری و ارزیابی نمونه‌های متعدد از داوری‌های آیت‌الله خویی در بخش‌های «اختلاف الکتب» و «اختلاف ‌النسخ» روشن شده است که ایشان همواره تصحیح اسناد را با بهره‌گیری از دانش ‌طبقات و اسناد کتب کافی، وسائل‌ الشیعه و وافی و به بیان دیگر، فراوانی نسخ نتیجه گرفته است.

بدون تردید، نهج البلاغه پس از قرآن کریم، گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است که از همان قرن چهارم تاکنون در دوره‌های مختلف اسلامی، مورد توجه شیفتگان به آن قرار گرفته است. تکمله‌نویسی یا مستدرک‌نویسی نیز از جمله تلاش‌هایی بود که نسبت به این کتاب، در دوره‌های مختلف صورت پذیرفته است. اگرچه نمونه‌هایی این نوع آثار قدمت دیرینی را دنبال می‌کند، عنوان مستدرک نهج البلاغه را برای اولین بار، شیخ‌هادی بن عباس کاشف الغطا در کتابی تحت عنوان مستدرک نهج البلاغه؛ مجموع مختار من کلام مولانا امیرالمؤمنین علی(ع) مروی فی غیر النهج، جار علی منواله، مرتب علی ابواب الثلاثه و ضمیمه: مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، در یک مجلد تدوین و منتشر کرد. وی در این اثر کوشیده است تا از کیان نهج البلاغه در مقابل شبهات عصر خویش مبنی بر عدم صحت انتساب آن به امام علی(ع) و گردآورندۀ آن یعنی سیدرضی دفاع کند. مؤلف درصدد اثبات این حقیقت است که قبل از سید رضی نیز می‌توان ردپای نهج البلاغه را حتی با سند کامل در این آثار پی‌جویی کرد و این بهترین و محکم‌ترین دلیل برای نفی عقیدۀ عدم صحت انتساب نهج البلاغه به حضرت امیر(ع) است. جستار پیش‌ رو سعی نموده پدیدۀ مستدرک‌نویسی را بازخوانی کند تا از رهیافت آن به سنجشی از کتاب مستدرک نهج البلاغه کاشف الغطا دست یابد و در ادامه، با تمرکز در روش‌شناسی اثر، مزیت‌های آن از جمله «دقت‌های فقه الحدیثی»، «گونه‌های استناد و ارجاع» و «تأملی در منابع و ماخذ»، کتاب مستدرک نهج البلاغه را مورد کاوش قرار دهد.

این مقاله به بررسی تحلیلی کتاب احمد بن علی بن عباس نجاشی، از رجالیان معروف شیعه پرداخته و با توجه به قرائنی اثبات می‌کند که فهرست اسماء مؤلفی الشیعه، نه در زمان حیات مؤلف آن؛ که سال‌ها پس از فوت او از طریق فرزندش، علی بن احمد بن عباس نجاشی با اجازه به یکی از شاگردانِ معمرِ ابن‌ نجاشیِ پدر، ابوالصمصام مروزی، به جامعه علمی آن زمان تقدیم شده است. از جمله دلایلی که به روش مقایسه‌ای و تحلیلی، نشان می‌دهد ابن‌ِ نجاشیِ پسر، پس از وفات پدر در حد توان علمی خود، مسوده‌های پدر را تنظیم و تدوین کرده، عبارت است از: جملۀ دعایی «أطال الله بقاه و أدام علوّه و نعماه» در سه قسمت از نسخۀ اصلی کتاب، موارد الحاق و اصلاح در برخی از ترجمه‌ها، آوردن ترجمه‌های متعدد از یک فرد، به ‌صورت با فاصله یا بی‌فاصله، به‌گونه‌ای که دو یا سه نفر به‌نظر می‌آیند، درحالی که این‌طور نیست.

احادیث متعددی که بر تفکیک بین شخص گوینده و گفتارش تاکید می کنند، بیان کننده فهم اصل سخن و ارزیابی آن بدون توجه به گوینده است. در مقابل این احادیث، روایات دیگری وجود دارد که به توجه به گوینده و شناخت دقیق او دلالت می کند؛ به این معنا که هر سخنی را از هر کسی نپذیریم. نویسنده در این مقاله می کوشد به بررسی این دو دسته احادیث پرداخته و آن را در سه حوزه مختلف، تقسیم و تحلیل و استنتاج کند. نتیجه این بررسی آن است که هر گروه از این احادیث بر بعد خاصی تاکید دارند که از مجموع آنها می توان به سه بعد اشاره کرد: 1. بعد معرفت شناختی 2. بعد روان شناختی 3. بعد رفتارشناختی

چگونگی رابطۀ بین حدیث و عرفان، همواره یکی از محورهای قابل بررسی حدیث‌پژوهان بوده است. با اینکه عارفان در مقام فهم آموزه‌های دینی، به‌ویژه در حوزۀ تفسیر قرآن، بر کشف و شهود تکیه می‌کنند، کسانی از آنان به حدیث به عنوان یک منبع شناخت در تبیین آموزه‌های عرفانی توجه خاصی داشته وآن را در آثار خود به کار برده‌اند. نجم‌الدین رازی به‌خصوص با عنایت به مبانی عرفانی ویژۀ خود در مقایسه با برخی عارفان دیگر، با چنین نگاهی به سراغ حدیث رفته و از آن در کتاب مرصاد العباد استفاده کرده است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، رویکرد حدیثی نجم‌الدین رازی را در کتاب مرصاد العباد به‌ویژه از منظر نقل به معنا مورد واکاوی قرار داده است. نوع مواجهۀ نجم‌الدین رازی مؤید این نکته است که وی در تبیین تعالیم عرفانی، به حدیث به مثابه یک منبع معرفتی نگاه کرده و چنین رویکردی را می‌توان برگرفته از پیوند عرفان وشریعت در منظومۀ فکری عارفی مانند نجم‌الدین رازی دانست. صرف‌نظر از اندک احادیث مورد اسناد او که فاقد اعتبار و حجیت است، بیشتر احادیث این کتاب در متون حدیثی معتبر در نزد فریقین یافت می‌شود. تکیه بر نقل به معنا در کاربست احادیث در مرصاد العباد و توجیه آموزه‌های عرفانی براساس احادیث، مورد اهتمام این نویسندۀ عارف بوده است.

گرچه میرداماد شهرتش را بیشتر مدیون نگاشته‌هایی پیرامون حکمت و فلسفه است، لکن در زمینه‌های متعدد، از جمله علوم نقلی نیز دارای آثاری متعدد و شایستۀ بررسی است. کتاب التعلیقه علی اصول الکافی وی با توجه به نام کتاب و مقدمۀ آن، گویی قرار بود شرح احادیث کتاب سترگ کافی باشد، اما در ادامه متوجه شد بررسی اسناد روایات بر بررسی متون، مقدم است؛ بدین رو تصمیم گرفت ابتدا در مجموعه‏ای موسوم به الرواشح السماویه، دیدگاه‌های خود را در مصطلحات حدیث و مباحث مهم رجالی بیان نماید که در مواردی دیدگاهی خلاف مشهور گذشتگان نیز مطرح می‌کند. این تحقیق با توصیف و تحلیل دیدگاه‌های میرداماد، براساس روش تطبیقی ـ مقایسه‌ای با سایر عالمان حدیثی متقدم شیعه به دستاوردهایی نائل گشته است؛ توثیق ابراهیم بن هاشم قمی و صحیح انگاشتن مرویات وی، تعریف دقیق اصطلاح قوی که از منظر عالمان متقدم دارای معنای موسّعی بوده اما میرداماد آن را تضییق کرده، عدم تمایز بین حدیث مستفیض و مشهور، جعل اصطلاح تخریج و تخرّج و ضبط متفاوت حدیث معضل را از جمله این موارد می‌توان برشمرد. همچنین تقسیم‌بندی‌های بدیع و دقت‌های لغوی وی از دیگر نوآوری‌های میرداماد در مباحث درایه‌ای است.

در میراث عظیم اهل‌ بیت ذخیره‌ای ارزشمند تعبیه شده است. نام این ذخیرۀ معنوی، زیارت است که شیفتگان ماورای محیط طبیعت تلاش دارند با ایجاد ارتباط با نقطه‌ای محوری در ولایت الهی، بدان دست یابند. در این ارتباط، افزون بر اتصال قلبی، تلفظ به واژه‌هایی که شایستۀ مقام و منزلت مزور است، نیز لازم است. بی‌تردید یکی از مهم‌ترین و جامع‌ترین متونی که توانسته است این بار گران را بر دوش کشد، زیارت جامعۀ کبیرۀ مروی از امام هادی است؛ زیارتی که محتوای عمیق و دقیق عقیدتی، سیاسی، اخلاقی و معرفتی را در خود جای داده و زائر را به مرتفع‌ترین قله‌های معارف در عرصۀ امام‌شناسی رهنمون می‌کند. متن بلیغ، فصیح و قدسی که منابع متعدد روایی شیعه از عیون شیخ صدوق در قرن چهارم تا مصباح مشکینی در قرن پانزدهم به نقل آن پرداخته‌اند و در کتب ادعیه در کنار قرآن، در بسیاری از منازل شیعیان به مناسبت‌ها قرائت می‌شود. لیکن در این میان، برخی چون محدث نوری مدعی حذف بعضی از فقرات متن اصلی زیارت شده است. در این نوشتار، با بررسی متن زیارت جامعه به ادعای حذف یا به تعبیر درست‌تر، تحریف متن زیارت جامعه پاسخ داده شده و نتیجه‌گیری می‌شود که از متن مشهور زیارت جامعۀ کبیره چیزی کاسته نشده و آن متن بدون تغییر و تصحیف و کاهش است.

صاحبان منابع مهم رجالی و دیگر علمای بزرگ رجال در مواضع متعددی در جرح و تعدیلِ برخی از رجال حدیث، اتفاق نظر ندارند، بلکه اختلاف‌هایی جدی دارند. برای حل این اختلاف‌ها لازم است که ملاک‌هایی برای ترجیح اقوال رجالیون در مواضع اختلاف آن‌ها در جرح و تعدیل یافت. بحث از این ملاک‌ها و تحلیل آن‌ها، هدف اصلی مقالۀ حاضر است. برخی ازملاک‌های بزرگان رجال در این زمینه عبارت‌اند از: رجوع به شخصیت رجالی، کیفیت قول جارح و معدِّل، نحوۀ دسترسی جارح و معدِّل به احوال راوی، تقدیم قول جارح، جمع بین قول جارح و معدِّل(قول به تفصیل)، تقدیم قول معدِّل. نگارندگان در مقالۀ حاضر می‌کوشند تا با بررسی سابقه و مبانی این ملاک‌ها و نیز بررسی مواردی از آن‌ها، دربارۀ چند تن از رجال حدیث مورد اختلاف، نشان دهند که مبنای اصلی وضع ملاک‌های مذکور «زیادتی علم» است و بر این مبنا نمی‌توان یکی از این ملاک‌ها را در همۀ موارد اختلاف در جرح و تعدیل روات جاری دانست؛ حتی در برخی موارد، مبنای «زیادت در علم و بیشتر بودن اطلاع» باعث می‌شود که این قاعده‌ها در جهت عکس اعمال شود.