جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم نظامی معنایی میان واژگان بنیان نهاده که در آن مفاهیم را بر اساس جهان‌بینی خود تبیین و ارزش‌گذاری می‌کند. روش معناشناسی ساختگرا راهی برای شناخت واژگان قرآنی در این نظام و بدون پیش‌فرض‌های دیگر است. «فرح» از مفاهیم قرآنی است که اگرچه در بعضی کاربردها ارزش مثبت دارد، اما در بیشتر موارد به نوعی مورد نکوهش قرار گرفته است. ازاین‌رو معنا کردن فرح به شادی، شبهة منکران قرآن را مبنی بر مخالفت او با شادی، با وجود مثبت بودن این مفهوم در علم روانشناسی، تقویت می‌کند. بر این اساس این جستار درصدد برآمد با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره‌گیری از معناشناسی ساختگرا، معنای فرح در قرآن و در پی آن سبب نکوهش غالبی آن را بیاید. این بررسی نشان می‌دهد که در قرآن مؤلفه‌های معنایی فرح، شامل فخر و سرور هستند و این واژه بر اساس برتری یا عدم برتری حقیقی عامل فخر در آن، و به عبارتی وجود یا عدم وجود مؤلفة حقیقی بودن به دو نوع پسندیده و ناپسند تقسیم می‌شود. قرآن کریم برای فرح ناپسند عوامل مختلفی از جمله نعمت‌های دنیا، فرار از جهاد و گرفتاری مؤمنان را برشمرده است. در مقابل، فضل و رحمت الهی که در قرآن تنها به نعمت‌های معنوی اطلاق می‌شود، تنها عامل فرح پسندیده بیان شده است.

نزاهت بیان به معنای پیراسته بودن واژگان از بدزبانی و سخن ناهنجار است که شنیدن آن باعث آزردگی خاطر مخاطب می‌شود. آنچه در بین علما و مفسران رایج است این است که خداوند والاترین محتوا را با الفاظی زیبا و جذاب در قرآن بیان کرده تا جایی که حتی در بیان ناگوارترین مطالب، در عین صراحت ورسایی با رعایت تمام موازین ادبی و اخلاقی، پیام خود را ارائه داده و از نزاهت دور نمانده است. اما شاهد آیاتی در قرآن هستیم که در ظاهر امر و مطابق با ادبیات عرب و فهم کاربران، در آن‌ها نزاهت رعایت نشده و در گام اول چنین به نظر می رسد که این مفردات قرآنی حاوی ‌نوعی توهین و تخریب است. مقاله حاضر با روش توصیفی و کتابخانه ابتدا نظر مخالفان عدم نزاهت بیانی و استدلالات آنها را بررسی و نقد می کند و سپس با گردآوری نظر مفسرانی که این الفاظ را دال بر تحقیر و توهین می دانند و نقد و بررسی دلایل آنها به این نتیجه می رسد که، با در نظر گرفتن تمام استدلالات و توجیهات مفسران و فارغ از پرداختن به ماهیت، صفات و ویژگیهای مخاطبان و استحقاق آنان برای چنین کاربری، و با توجه صرف به گوینده و کاربر این الفاظ یعنی خداوند متعال که مجمع اتم و اکمل صفات جلالیه و جمالیه است، چنین برداشت می شود که نفس چنین کاربری از جانب ذات اقدس الهی دلالت بر ترجیح و اولویت «صراحت بیان» در مقابل «نزاهت بیانی» است.

قرائات منسوب به ائمه (ع) در بسیاری موارد مشتمل بر زیاده‌ای نسبت به متن مصحف رسمی هستند. برخی ماهیت این قرائات را نه قرآنی، بلکه تفسیری شمرده‌اند. مواردی که نسبت به گونه‌ای تغییر در متن مصحفِ رسمی بیان‌ صریح‌تری دارند نیز گاه از اساس ردّ و گاه به‌گونه‌ای توجیه شده‌اند. در عین‌حال، فارغ از صحت یا عدم صحت انتساب این قرائات به ائمه (ع)، بررسی زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری آنها کمک زیادی به تحلیل ماهیتشان می‌کند؛ درنتیجه، مسألۀ این مقاله تحلیل تاریخی این قرائات است، بدین معنا که قصد دارد بافت تاریخی شکل‌گیری آنها را مورد بررسی قرار دهد. بدین منظور، به مطالعۀ موردی زیادۀ «آل‌ محمد» در قرائات منسوب به اهل بیت (ع) در آیۀ 33 آل‌عمران پرداخته و نشان داده است که این زیاده در فضایی که گروه‌های سیاسی مختلف برای انتساب مدلول به «آل» در دالّ مرکزی «آل‌ محمد» می‌کوشیدند، درصدد معرفی ذریۀ نبی اکرم (ص) به عنوان مصداق آل‌ محمدِ برگزیده و مصطفای الهی بوده است. عدم هماهنگی این زیاده با بافت متنی‌ای که در آن درج شده است، و هماهنگی زیادش با بافت موقعیتی رواجش از دیگر سو، مؤید ماهیت غیرقرآنی آن است.

تاریخ‌گذاری احادیث جعلی، اطلاعات با ارزشی درباره شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی سده‌های نخست جامعه اسلامی ارائه می‌دهد. نمونه‌ای از احادیث جعلی، روایات حاکی از دعای پیامبر (ص) برای شماتت‌شدگان توسط ایشان در منابع روایی اهل‌سنت است. در این پژوهش با تحلیل محتوا و با استفاده از شیوه‌های مختلف تاریخ‌گذاری، خاستگاه تاریخی و جغرافیایی جعل و نشر احادیث مذکور و دغدغه‌ها و چالش‌های فکری، سیاسی، اجتماعی جاعلان آنها نشان داده می‌شود. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه‌ای و بررسی داده‌ها به‌ شکل توصیفی ـ تحلیلی است. براساس نتایج حاصل احادیث فوق تا پایان قرن سوم در 16 منبع روایی اهل‌سنت ذکر شده‌اند و به احتمال زیاد در ابتدا توسط ابوهریره و عایشه و یا به‌نام آنها، قبل از سال 58 هجری، در راستای سیاست‌های بنی‌امیه جعل و در مدینه، شام ، عراق و بحرین، سپس در مکه، مصر، یمن و واسط نشر یافته است. در نسل‌های بعد برخی راویان، با تقلید از این احادیث و یا در قالبی جدید با همین مضمون، احادیثی ساخته و به صحابه‌ای چون جابر، سلمان، ابوسعید خدری، ابوالطفیل و انس که راوی احادیث ذمّ بنی‌امیه و مدح علی (ع) بودند، نسبت داده‌اند. مهم‌ترین هدف بنی‌امیه از جعل این احادیث، خنثی‌سازی تأثیر احادیث نبوی وارد در ذمّ آنها و تبرئه امویان بود.

"سیاق" از مهم ترین قرائن عقلائی فهم کلام و دستیابی به مراد گوینده محسوب می‌شود. در روش تفسیر قرآن به قرآن نیز توجه به "سیاق" آیه/آیات در کنار "بهره گیری از سایر آیات مرتبط با آیه مورد بحث" به عنوان قرینه‌ای برای تعیین مراد وحی مورد استناد قرار می‌گیرد. در عصر حاضر، کتاب "أضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن" تألیف محمدالأمین الشنقیطی از جمله تفاسیر مهم اهل سنت است که با روش تفسیری قرآن به قرآن نگاشته شده است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی درصدد دستیابی به فهم جایگاه "سیاق" در این تفسیر و در نزد مؤلف آن برآمده است که در نتیجه مطالعه پنج جزء قرآن کریم مشخص شد هر چند "سیاق" نقش نسبتا مؤثری را در مواردی از جمله بیان معنا و مراد از مفردات آیه، تبیین معنای کلی آیه، ارزیابی اقوال مفسران، بیان تقدیر و محذوف و... در این تفسیر ایفا کرده است؛ اما در مواردی نیز "سیاق" به عنوان قرینه‌ای نزدیک و درونی در ترجیح معنا نادیده انگاشته شده است. در این موارد مفسر ابتداء معانی ای را که عمدتا برگرفته از آیات هم مضمون در سوره های دیگر است، مورد توجه قرار می‌دهد و گاهی نیز معنای سیاقی آیه را جزء یکی از وجوه معانی ذکر می‌کند. این مطلب می رساند که از میان دو قرینه مؤثر فوق الذکر در کشف معنای آیه در روش تفسیر قرآن به قرآن، "استناد به سایر آیات"، نسبت به قرینه "سیاق" در این تفسیر اولویت داشته و ارجح است

از جمله مهم‌ترین راه‌هایی که امروزه در علم معناشناسی مورد توجه ادب‌پژوهان واقع شده، شناخت معنای واژگان از منظر هم‌نشینی است؛ زیرا با بررسی واژگان در سیاق آیات می‌توان به معنای دقیقی از واژه دست یافت. واژۀ «عذاب» دلالت بر عقوبتی می‌کند که نتیجه طبیعی عمل فرد است ولی اشاره‌ای به شدت عقوبت ندارد؛ امّا هم‌نشینی آن با اوصافی مانند: ألیم، شدید، مهین، نکر و غیره حالت و شدت آن را بیان می‌کند. هدف از پژوهش حاضر بررسی واژۀ «عذاب» با روش توصیفی- تحلیلی از طریق ارتباط هم‌نشینی است، تا تأثیر این اوصاف بر واژۀ عذاب و حد و مرز این واژه همراه اوصاف گوناگون مشخص شود و در پی آن هستیم به این سؤال پاسخ دهیم که آیا عذاب‌های مختلف مانند عذاب ألیم، نکر، صعد و غیره با همدیگر تفاوت دارند؟ بررسی واژۀ «عذاب» در کنار این اوصاف نشان می‌دهد که قرآن کریم برای بیان عذاب افراد اوصاف متعددی را بکار می‌برد به عنوان مثال عذاب ألیم نشان دهندۀ دردی است که به آخرین حد خود رسیده و بیشتر آیات آن مربوط به کافران است، عذاب شدید نشان دهندۀ عذابی سخت و محکم مانند زلزله‌ای که سخت است، عذاب مهین، عذابی خوار‌کننده و مخصوص گناهی است که رنگ استهزاء دارد و عذاب نُکر عذابی ناشناخته است؛ امّا در بین این اوصاف، «ألیم» پر‌بسامد‌ترین وصف عذاب در قرآن کریم و غالباً به ‌عنوان صفت عذاب آخرت آمده و اشاره به این دارد که این عذاب دردناک‌تر و کیفر کافران دائمى است.

عبارت های قابل توجهی از عالمان مسلمان حاکی است که از نگاه ایشان ، دلالت ظواهر قرآن بر مفادشان ، ظنی است. پاره ای از این عبارت ها ، مطلق است ولی بخشی از آن ها ، به مبحث عام و خاص و مسئلۀ تخصیص قرآن با خبر واحد اختصاص دارد. دربارۀ این سخن مشهور ، بحث منقحی به عمل نیامده و دلیل روشنی بر آن ارائه نشده ولی می توان از خلال مباحث ایشان ، به دلایل احتمالی آن پی برد. البته این دلایل ، قابل دفاع به نظر نمی رسند، چرا که بیشتر آن ها، حاصل بی توجهی به نقش و عملکرد لفظ در مقام محاوره و تقنین است. زیرا آن چه از لفظ در این دو مقام انتظار می رود، صرفاً افادۀ مراد استعمالی است و نه مراد جدی و بی تردید ظواهر قرآن، در این حد از افاده، مفید قطع هستند. پاره ای دیگر از این دلایل، سخنان مخدوش و قابل نقدی است که به اخباری ها نسبت داده شده. بلکه باید گفت شواهدی در دست است که نشان می دهد ، ظواهر قرآن ، از دلالت هایی قطعی و علم آور برخوردارند. آیاتی که مردم را به تحدّی با قرآن فرا می خوانند، آیات دعوت کننده به تدبر در قرآن و مفاد حدیث ثقلین، از مهم ترین این شواهد است.

کتاب مصباح‌الشریعه و مفتاح‌الحقیقه اول‌بار توسط سید بن طاووس در قرن هفتم معرفی‌شده است. نویسنده این کتاب و دوره زیست او هیچ‌گاه مشخص نبوده و به جهت آنکه تمام ابواب آن با قال الصادق (ع) آغاز می‌شود، در شمار آثار منسوب به امام صادق (ع) به‌حساب می‌آید. درستی یا نادرستی این انتساب همیشه موردبحث بوده و در مورد نویسنده کتاب نیز اقوال مختلفی بیان‌شده است. بررسی‌های مبتنی بر تحلیل محتوای کمی و کیفی کتاب نشان می‌دهد اکثر آنچه در این کتاب به‌عنوان حدیث یا نقل از غیر معصوم آمده دارای اصلی در کتاب‌های دیگر نیست و مصباح در نقل آن‌ها متفرد است. علاوه بر آن بسیاری ازآنچه که در مصباح آمده و در کتاب‌های دیگر نیز ذکرشده، دارای اختلاف در انتساب است. چرایی به وجود آمدن چنین پدیده‌ای تاکنون بسیار کم مورد تحلیل قرارگرفته است. پژوهش حاضر با روش اسنادی و تحلیل محتوای کمی و کیفی با دامنه منابع حدیثی، تاریخی،تفسیری و عرفانی شیعه و سنی، درصدد اثبات این فرضیه است که احتمال آنکه تمامی ابواب مصباح‌الشریعه توسط یک صوفی نگاشته شده یا املا شده باشد و سپس همه آن‌ها با قید «قال الصادق» به امام ششم منتسب شده باشد به‌هیچ‌روی منتفی نیست اتفاقی که در مورد آثاری همچون حقایق التفسیر سلمی واقع‌شده است.

بخش مهمی از ابعاد رسالت انبیاء در برخورد با مخاطب مخالف و تلاش در جهت اقناع و آگاهی بخشی به آنان در قالب شیوه‌های رفتاری و گفتاری در قرآن بازتاب وسیعی یافته است. حضرت ابراهیم از جمله پیامبران الهی بود که با شیوه استدلالی، کنش‌های گفتاری متنوعی برای اشاعه گفتمان توحیدی ـ که به لحاظ صورت و محتوا متفاوت از گفتمان دینی موجود( پرستش عناصر طبیعی و بت پرستی) در منطقه بین النهرین بود ـ و بستر سازی مناسب برای جلب مخاطب مخالف به کار برد. این مقاله با بهره گیری از طبقه بندی کنش‌های گفتاری سرل( اظهاری، ترغیبی، عاطفی، تعهدی و اعلامی) به نوع شناسی کنش‌های گفتاری حضرت ابراهیم در برخورد با مخالفان بر اساس پاره‌گفتارهای موجود در آیات قرآن پرداخته است. یافته پژوهش نشان می‌دهد کنش گفتاری اظهاری که در جهت معرفی و شرح گفتمان توحیدی با هدف اشاعه و تثبیت معنایی آن صورت گرفته بود، از بیشترین و کنش گفتاری اعلامی از کمترین بسامد برخوردار بوده است. به نظر می‌رسد مهمترین عامل موثر بر اغلبیت کنش گفتاری اظهاری، غلبه و هژمونیک شدن گفتمان تعدد خدایان در جامعه بوده که حضرت ابراهیم سعی داشت با استفاده از آن زمینه مناسب جهت برجسته سازی گفتمان توحید و به حاشیه راندن گفتمان غالب انجام دهد.

سنت الهی کیفر یکی از مهم ترین، سنت‌های الهی است که بر تعاقب عمل و جزا تأکید می کند و اصلی ترین محرک انسان برای پایبندی به قوانین شریعت است. این سنت بارها در قرآن کریم بازگو شده است؛ اما تنها نص مشترک در زمینه جاری شدن این سنت در میان بنی اسرائیل ، ماجرای سرپیچی آنان از فرمان جهاد برای ورود به سرزمین مقدس بوده، که در قرآن کریم (سوره مائده/20-26) و تورات ( سفر اعداد/ فصل13-14) شرح آن آمده است. تحلیل این سنت با روش تحلیل انتقادی گفتمان نشان دهنده کاربست یک عنصر از گفتمان یهودی و مفصل بندی جدید آن به عنوان دال کانونی در شکل دهی هویت دینی-اسلامی است. بازخوانی سنت الهی کیفر با تکیه بر آیات سوره مائده از طریق تحلیل متن ، کردار گفتمانی و کردار اجتماعی نشان می‌دهد که چگونه یک متن مقدس می تواند در بازتعریف مفاهیم دینی ، ساماندهی هویت سیاسی و اجتماعی مسلمانان ، غیریت سازی و هویت بخشی به گروه های خاص اسلامی نقش ایفا کند.