جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از والاترین شئون انسانی، خلافت الهی است که در مباحث معرفتی عارفان ازجمله امام خمینی مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. امام خمینی خلافت را از ضروریات وجودی می‌دانند که ذات غیبی بدون آن پرده از جمال و جلال و اوصاف خود نمی‌گشاید. برای شناخت خلیفه و خصوصیات او باید به شناخت مستخلف‌عنه پرداخت تا از باب اتحاد ظاهر و مظهر به شناخت خلیفه نایل شد. این همان هدفی است که ایشان در کتاب مصباح الهدایه به آن پرداخته‌اند. از خصوصیات خلیفه دووجهی بودن اوست. خلیفه با چهره یلی‌الحقی رو به عالم بالا دارد و با چهره یدالخلقی به عالم مادون مرتبط است. چهره یلی الحقی او ولایت نام دارد و آن وجه که رو به عالم مادون و خلق است، نبوت و رسالت نام دارد. براین‌اساس، خلافت در صقع ربوبی و صقع خلقیسریان دارد و مظهر اول وآخر و ظاهر و باطن می‌گردد و خلیفه براساس اندیشه امام خمینی آیینه تمام‌نمای حق است. روش این مقاله توصیفی- تحلیلی است.

معرفت یکی از اصطلاحات پربسامد و پرکاربرد در متون عرفان و تصوف است؛ برای پی بردن به اهمیّت این اصطلاح در مبانی عرفان و تصوّف هرکدام از عرفا طبق مشرب فکری و اعتقادی خود، تعریفی از معرفت ارائه داده و به بررسی مفاهیم مرتبط با آن ازجمله عقل، ایمان، محبّت، آفرینش، وجود، تجلّی، کشف و شهود و ... پرداختهاند. در این جستار، متون عرفان و تصوّف فارسی مورد بررسی قرار گرفته و هر کجا آیهای از قرآن با اصطلاح معرفت تفسیر یا تأویل شده، استخراج گردیده است. عرفا با تبیینی که از بحث معرفت ارائه داده و با تسلّطی که بر معنا و مفهوم آیه‌های قرآن داشتهاند؛ مابهازایِ تأویلی یا مفهومی بسیاری از واژگان قرآن را معرفت و مفاهیم مرتبط با آن دانستهاند؛ شجره طیبه، ملوک، حق، امانت، سدره المنتهی، لوح محفوظ، ام الکتاب، رحمت، سکینه، تقوی، نور و... ازجمله واژ های قرآنی هستند که مصداق مفهومی آنها با معرفت یکی دانسته شده و آیه برطبق این اصطلاح تفسیر شده است. این ساز و کار هم به تفهیم هرچه بیشتر بحث معرفت کمک کرده و هم زمینه ای را برای آشنایی با تفسیر عرفانی واژگان قرآنی فراهم آورده است. زبان فارسی نیز با فصاحت و بلاغت خود، در این رسایی و رسانندگی نقش بسزایی داشته است.

جایگاه رفیع ابن­سینا در فلسفه نباید ما را از توجه به جنبه­های عرفانی اندیشه او بازدارد. نگاه عرفانی ابن­سینا از مرزهای تفکر مشائی فراتر رفته و بر فیلسوفان بزرگی چون شیخ اشراق و صدرالمتألهین اثرگذارده است. او دو طرح سلوکی در کتاب اشارات ارائه کرده و در هر یک از زاویه­ای به مراحل تعالی معنوی نگریسته است. در این مقاله، از طرح اول گفت‌وگو کرده­ایم که از منظر روانشناختی سیر تحول روحی سالک را ترسیم کرده و از ظهور انوار عالم غیب، اتصال به عالم الهی و سیر کمالی سالک در مواجهه با فضای روحانی سخن گفته است. این مقاله، تلاش دارد تا افزون‌بر تحلیل نگاهی نقادانه به حاصل کار داشته و با تکیه بر تراث وحیانی، قوت و ضعف طرح بلند ابن‌سینا را نمایان کند.

ولایت واژه‌ای است که در آثار بسیاری از صوفیه از آن سخن به میان آمده است؛ بااین‌همه پژوهش در آثار سلطان ‌محمد گنابادی ملقب به سلطان‌ علیشاه، عارف امامی قرن سیزدهم و چهاردهم نشان می‌دهد که او در آثار خویش به تقریر معانی جدیدی از ولایت در حوزه عرفان و تصوف پرداخته است. به اعتقاد وی لفظ ولایت که در احادیث مروی از پیامبر اسلام و امامان شیعه ـ علیهم السلام ـ فراوان به‌کار رفته است به یکی از سه معنای ذیل است: 1. بیعت مصطلح نزد صوفیه و دست دادنی که در میان ایشان متداول است؛ 2. صورت ملکوتی امامان ـ علیهم السلام ـ در قلب سالک که از آن در آیات و روایات به ایمان، سکینه و معرفت به نورانیت تعبیر شده است؛ 3. حالت ناشی‌از ظهور صورت مزبور که عبارت از تسلیم و انقیاد دربرابر امامان مزبور (اولوالامر) و عبودیت دربرابر خداوند است.

مصیبت­نامه عطار نیشابوری در جهت تبیین آموزه­های عرفانی و با هدف اتصال به ذات الهی، برپایۀ رمزهایی بنا شده است که گاه ازسوی پیر طریقت و گاه از زبان مستقیم خود عطار رمزگشایی می­شوند. در نظریۀ عطار همۀ کائنات آسمان و زمین حامل رمزهای متعالی هستند که می­توان آن‌ها را در سه دسته طبقه‌بندی کرد: دستۀ اول رمزهای طبیعی­اند که شامل جماد، نبات، حیوان و حتی کائنات آن جهانی می­باشند. در این دسته آفتاب و دریا به عنوان رمز جان الهی از متعالی­ترین رمزها محسوب می­شوند. دستۀ دوم رمزهای انسانی هستند که پیامبران در مقام راهبران حقیقیِ طریقت، سالک را برای فنای کلّی به محضر اکمل کاملان یعنی مقام پیامبر خاتم(ص) راهبری می­کنند. دستۀ سوم رمزهای معنوی­اند که در درون انسان پنهان‌اند و درعین‌حال که سویۀ بیرونی ندارند، حامل معانی رمزی می­باشند. در این مقاله سعی می­شود که با بررسی گسترۀ رمزهای مصیبت­نامه در سه سطح یاد شده، مفاهیم عرفانی نویی را در حوزۀ نظریات عرفانی عطار بازنمود و برخی مراحل طریقت را در پس رمزهای سه‌گانه تبیین کرد.

در میان آثار ادبی فارسی، متونی با افق­های وسیع انسانی– جهانی نگاشته شده‌اند که مایه‌وری و مانایی آن­ها مرهون تناسب، تلازم، اتحاد و درهم‌تنیدگی صورت و معنا با یکدیگر است. این آمیختگی، درعین‌حال در آثار ادبی برجسته عرفانی مهیاترین زمینه تأویل و رمزکاوی به‌شمار می‌آیند و به سبب عطش مخاطبان هر دوره به نویابی، از ظرفیت­هایی فراوان برای بازخوانش برخوردارند. با در نظر گرفتن چنین وجه ماهیتی ادبیات عرفانی است که می‌توان از رهگذر معرفت‌شناختی، به حل برخی از بحران­های فکری انسان معاصر چشم دوخت. ازجمله چالش­هایی که انسان معاصر به آن گرفتار شده، تلقی «نفی تناسب» از هستی اعم از دنیایی که در آن زیست می‌کند و جهان انسانی که انسانیت انسان به آن وابسته است. این جستار به شیوه توصیفی - تحلیلی بر پایه رهیافت­های هرمنوتیکی کوشیده است به شناخت راهکارهای حل بحران بی­تناسبی رواج یافته در دنیای جدید از خلال متون عرفانی (از قرن ششم تا قرن هشتم هجری) بپردازد.

تأویل از جمله علوم مهم در فهم معنای باطنی آیات قرآن و احادیث است. ازجمله عارفانی که به این موضوع توجه ویژه نشان داده، جامی است. تأویلات جامی از آیات قرآن و احادث نبوی، بسیار قابل توجه است. وی در توضیحِ معانی باطنی آیات و روایات از ژرف­ترین اندیشه­­های عرفان نظری، سود برده است. نمود این مسئله در تأویلات قرآنی او شامل: تأویل جنت به ذات، ارض به حقایق اعیان، سماوات به اسما و صفات و نجم به انوار منعکسه از حقیقت محمدی است. وفور اصطلاحات مربوط به عرفان نظری، نشان‌دهنده تسلط جامی بر این علم ژرف و عمیق است. جامی در تأویل احادیث نبوی نیز از خود نبوغ و ابتکاری ویژه نشان داده است. در پژوهش حاضر، همه آثار منظوم و منثور جامی مورد بررسی قرار گرفته و پس از احصا و بررسی دقیق تأویلات عرفانی او- با رویکردی ویژه به عرفان نظری- به مقایسه و سنجش تأویل­های قرآنی او با چند تفسیر مهم عرفانی پیش از جامی و همچنین مقایسه تأویلات او از احادیث نبوی با چند متن مهم عرفانی ادبیات فارسی پرداخته شده است. سپس تشابهات و تفاوت‌های این متون بررسی شده است.

نجم الدین رازی از عرفای مشهور سده ششم و ابتدای سده هفتم هجری است که آثار متعددی در حوزه عرفان اسلامی تألیف کرده است. او در مهم‌ترین اثرش مرصادالعباد از ابتدا و انتهای آفرینش و آغاز سلوک و نهایت سیر و مقصد و مقصود عاشق و معشوق خبر می‌دهد. در عرفان رازی، حق تعالی که زیبای مطلق است اسما و صفات خود را در کائنات متجلی کرده تا هر ذره‌ای به‌اندازه استعداد خویش به کمال نایل شود، اما این انسان است که با بهره‌مندی از آیینه «دل»- که جایگاه جمیع اسما و صفات زیبای حق تعالی است- زیبایی‌های او را به تمام و کمال بازتاب می‌دهد.

این مقاله به بررسی ساختار و عناصر روایت­های روزبهان در کتاب کشف‌الاسرار می­پردازد. درون­مایۀ اصلی این گزارش­ها شرح مکاشفه­ها و دیدارهای روزبهان با خداست که ساختاری حکایت‌گونه دارند و در الگوی داستان­های فراواقعی روایت می­شوند. در این پژوهش افزون‌بر بررسی سابقۀ موضوع «رؤیت» و «شطح» به خاستگاه ناخودآگاه (کهن الگویی) این روایت­ها و عناصر موجود در روایت­ها که متناسب با خاستگاه آن­هاست پرداخته می­شود؛ عناصری چون: ابهام زمانی و مکانی، وجود راوی اَبرقهرمان، داشتن الگوی سفر و جست‌وجو، وجود راهنما، استفاده از نماد، گنگی زبان و تصاویر، توجّه به عنصر جمال و زیبایی که همگی با حالات ناآگاهی و ضمیر ناخودآگاه راوی تناسب دارند. همچنین در این روایت­ها سیر تحول و دگردیسی واژگان از حالت حماسی، ادبی و زمینی به واژگان عرفانی و آسمانی به‌خوبی با نمونه­ها نشان داده می­شود.

رویکرد شگرف حکما و عرفای مسلمان به نور و رنگ، معانی لطیف و مفاهیم ظریفی از این عناصر هنری ارائه نمود که در آثار شگفت و متعالی هنرمندان ایرانی ـ اسلامی به کمال ظهور یافت. در این میان تأکید قرآن بر تمایز میان نور و نار و نیز بازتاب کامل این معنا در ذوق و عقل و تخیل‌ حکما و عرفای مسلمان، دست‌مایه‌ای عمیق در دست هنرمندان مسلمان نهاد که در آثار خود معانی لطیف، روحانی و آسمانی را با رنگ‌های شفاف، براق، نرم و مواج (با توجه به سبکی و روانی آن‌ها و مهم‌تر فقدان بُعد در نور) و مفاهیم غیر لطیف را با رنگ‌هایی غلیظ و شدید به تصویر کشند. این مقاله با روش تحلیلی ـ تفسیری‌ ابتدا به بررسی تمایز میان نور و نار در قرآن ‌‌و سپس در آرای حکما و عرفایی چون شیخ اشراق و علاء‌الدوله سمنانی (با تأکید بر رساله نوریه او) پرداخته و آن‌گاه بازتاب این معنا را در برخی از مهم‌ترین نگاره‌های تاریخ نگارگری اسلامی (به‌ویژه شعله فروزان اطراف سر معصومین علیهم‌السلام)‌ و نیز نگاره‌هایی که آتش در آن‌ها حضور دارد، مورد توجه قرار می‌دهد. فرض بر این است که بنا به نوع کارکرد آتش، رنگ‌ها جلوه نوری و ناری یافته‌اند.