جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه­ های فراوان دینی پیرامون اسمای حسنای الهی و تأکید بر احصای اسما و دعوت به تخلّق به اخلاق الله، موجب شد تا عارفان از صدر اول تاریخ عرفان اسلامی، سخن از بهره­های سلوکی سالکان از اسمای الهی به میان آورند. این اندیشه کم‌کم تکامل بیشتری یافته تا خود را در زبان عارفان، در قالب پیوندهای سه­گانه «تعلّق»، «تخلّق» و «تحقّق» به اسماء‌الله نشان داد. ابن‌عربی و پیروان او در ترویج این اندیشه نقش اساسی داشته­اند. در مکتب ابن‌عربی هرکدام از سالکان در مراحلی از تخلق و یا تحقق به هر اسم، عبد آن اسم نیز نامیده می­شود. این دست از سالکان، مطابق برخی نظریات، در سفر دوم از اسفار اربعه، به فنای صفاتی و اسمائی راه یافته و از تجلیات و عطایای اسمایی بهره­مند خواهند بود. نوشتار پیش­رو بر آن است تا با بررسی دیدگاه مکتب ابن‌عربی پیرامون بهره ­­های سلوکی از اسمای الهی، پنجره­ای به‌سوی مبحث مهم اسماء‌الله در حوزه عرفان عملی برای محققان باز کند.

متناقض­ نما به عنوان یکی از ویژگی­ های بارز کلام عطار، برآمده از تجربیات و مکاشفات عمیق درونی اوست که در پی فر تر رفتن او از دنیای مادی و مواجه با حقایق برتر به‌دست می­ آید. گستره عرفان عطار بسیاری از حقایقی را که ما آن­ها را در تضاد هم می­بینیم درکنار هم تعریف می­کند و زبان عرفان که گویای ناب ترین لحظات عارف است در پی خصلت­ متناقض ­نمای تجربه عرفانی، پارادوکسیکال می‌شود. به این ترتیب ﺗﺄمل در ژرفای این تقابل ­ها و تناقض ­ها و روابط دو سویه آنان، ما را به حقیقت عرفان عملی عطار نزدیک­تر می­کند. براساس پژوهش حاضر که ده متناقض ­نمای عرفانی ازجمله تقابل­های «غم و شادی»، «درد و درمان»، « حیرت و یقین» و... بررسی شده است روابط طرفین تقابل در هشت گروه تقسیم می‌شود. اَشکال این پارادوکس­ها به صورت­ های: حضور هم‌زمان دوطرف تقابل در شخصیت انسان کامل، عین هم شدن طرفین، حرکت دایره­وار سویه ­های متناقض ­نما، رابطه طولی(لازم و ملزوم)آنان، تحول معنایی یکی از طرفین و برتری آن بر طرف دیگر، تضاد طرفین، گذر از هر دو طرف برای درک حقیقت عرفان، یکسانی طرفین در نظر عارف، قابل ملاحظه است.

پیوند تصوف و تشیع، یکی از ویژگی‌های توسعه تشیع در سده‌های هشتم و نهم بود که مصادیق ادبی تأثیر تصوف در فرهنگ تشیع این دوره کمتر بررسی شده است. در این جستار، برای مشاهده این کیفیت، یک متن حماسی از سده نهم- دهم (شاهنامه اسدی) انتخاب شده است. پیوند دو عامل عرفان و مذهب در این اثر حماسی، متن را به نمونه گذار ژانر حماسه ملی به حماسه دینی تبدیل کرده است و از آن با عنوان «حماسه ملی- دینی» می‌توان یاد کرد. این جستار به پیوند آرای شیعی و صوفیانه در این متن، به‌ویژه نمودهای نظریه نور محمدی(ص) در این اثر، و تحلیل کیفیت این تعامل و نشان‌دار کردن متن برای تعیین زمان سرایش آن پرداخته و درنهایت، سطوح ایدئولوژیک و سبک اندیشگی این متن حماسی برمبنای رویکرد سبک‌شناختی، تحلیل شده است

ترسیم مسیر سلوک معنوی دغدغه بزرگ عارفان مسلمان بوده و بخش بزرگی از ادبیات عرفانی به آن اختصاص یافته است. اما آنچه مغفول مانده سهم بزرگ غزالی در این عرصه است. این نوشته تأملی است انتقادی در طرح غزالی در احیاءالعلوم. در تحلیل این طرح تلاش شده است تا کلمات خود غزالی در نوشته‌هایش مبنای توضیح باشد و هدف سلوک و هر یک از مراحل سیر تصویر شود. در نقد طرح غزالی تأکیدی خاص بر ارزیابی مستندات قرآنی و روایی غزالی بوده و تحلیل­های ارائه شده از واژه­ها و تعابیر قرآنی نیز نقد شده است. نتایج این تحقیق ترسیم دقیق مراحل سلوک در کتاب احیاء العلوم الدین غزالی است و بررسی نقادانه هدف سلوک و ساختار طرح او.

تقابل­های دوگانه، یکی از بنیادها و مفاهیم اساسی در نقد ساختارگرایی و نظریات زبان­ شناسی و نشانه­شناسی است. این روش می ­کوشد تقابل­ ها را در محور جانشینی بیابد و با یافتن تقابل­های بنیادین به بافت­های کلان برسد و از طریق رسیدن به بافت­ های کلان، اندیشه­ ها و تئوری­ های اصلی را تشخیص دهد. عطار یکی از بزرگ‌ترین عارفان شاعر است که احوال و اندیشه­ های ویژه خود را دارد؛ درنتیجه زبان عرفانی او نیز نشانه ­های خاصی را دارا است. یافتن این نشانه­ ها در زبان عرفانی عطار به شناخت مشرب عرفانیِ او یاری می­ رساند. با کاربست تقابل­ های دوگانه می‌توان این نشانه ­ها و نشانه ­های متقابل آن­ها را که در زبان عرفانی عطار غایب هستند، یافت و زبان عرفانی او و درنتیجه احوال و اندیشه­هایش را دقیق ­تر شناخت. این پژوهش با مطالعه آثار عطار کوشیده است تقابل­هایی که به وسیله آن­ها می­توان بافت‌های عرفانی را در زبان عطار مشخص کرد، بیابد و با یافتن آن تقابل­ها، گفتمان‌های عرفانی عطار را تشخیص دهد و از این طریق مشرب عرفانی او را روشن­تر نماید. در پایان پس از بررسی تقاب ل­ها نشان­ می­دهد که عطار در گفتمان­های عشق، سکر و فراق به‌سرمی­ برد و در راه سلوک، جذبه را از جهد برتر می­داند.

در این مقاله به طرح برهان فنی آقا محمدرضا قمشه‌ای در اثبات حقیقت لابشرط مقسمی پرداخته‌ و نشان داده‌ام که چگونه این برهان با دو تقریر معروف از جمله تقریرهای گوناگون برهان صدیقین خویشاوندی دارد، بلکه با دو تقریر از برهان صدیقین به دفاع از ایدۀ بنیادین برهان آقا محمدرضا قمشه‌ای پرداخته‌ و با مدد جستن از اصول و تصریحات ملاصدرا، به نقدهای احتمالی و ازجمله نقد استاد جوادی آملی، پاسخ داده‌ام. آقا محمدرضا قمشه‌ای از نظر در طبیعت وجود، ضرورت ازلی آن را نتیجه گرفته‌ و افزوده‌اند که قید بشرط لا، نقشی در این ضرورت ندارد، چراکه مفهوم وجود از طبیعت وجود بدون هرگونه ملاحظۀ غیر، اعم از حیث تعلیلی و حیث تقیدی انتزاع و حمل می‌شود. لذا وجود لابشرط مقسمی، حضرت حق است و نه وجود بشرط لا که در آن ملاحظۀ غیر مطرح می‌شود. باید آگاه بود که به‌مقتضای اصالت وجود مفهوم وجود دارای فرد است و مؤخر از اثبات نحوۀ خاصی از وجود نیست. از این مطلب در اثبات طبیعت وجود در خارج استفاده شده است که مفهومی بنیادین در اثبات آقا محمدرضا قمشه‌ای می‌باشد.

نظریه اسفار اربعه عرفانی یکی از جامع‌ترین تقریرات صورت گرفته از سلوک عملی است. هرکدام از این چهار سیر دارای تأثیراتی عملی و بعضاً خودآگاه و ناخودآگاه در زندگی سالک است. این تأثیرات موجب انگیزش‌ها و هیجاناتی در ذهن و عمل سالک است که براساس فلسفه پدیدارشناسی در مراحل مختلف احوال و اقوال او قابل شناسایی است. یکی از مهم‌ترین تأثیرات و پدیدارهای این اسفار، انواع مختلف سکوت و انزوا از خلق و در مقابل آن گفتن و خروشیدن در خلق، در سیری دیگر است که می‌بایست براساس نشانه­یابی آن­ها در زندگی سالک، تمایز داده شوند. مولوی یکی از بهترین نمونه عرفایی است که در سلوک خود هم دچار سکوت و خاموشی و هم دچار هیجانات روحی سرایش و گفتار بوده است. این جستار در پی تبیین علل و ارتباط این نوع از متناقض­نمایی سکوت و گفتار در احوال او براساس پدیدارشناسی اصول اسفار اربعه است.

عقل و شهود، دو قوّه و یا دو راه رسیدن به حقایق در عالَم هستند که یکی اساس فلسفه، و دیگری اساس عرفان را شکل می‎دهد. حال، پرسش اینجاست که آیا می‎توان از مقوله شهود در فلسفه و یا از مقوله عقل، در عرفان بهره برد و آیا می‎توان مکاشفات را عقلی‎سازی کرد، و یا نه، عقل و شهود دو مقوله جدا از هم هستند که راهی در گسترۀ همدیگر ندارند. نگارنده بر این باور است که افزون‌بر اینکه، عقل و شهود در تبیین حقایق هستی لازم و ملزوم هم هستند، هر یک بدون دیگری در تفسیر و تبیین حقایق هستی و فراسوی آن کامل نخواهند بود. حال با توجه به این دیدگاه، این مقاله در پی آن است، با استناد به منابع فلسفی و عرفانی به «تبیین عقلی‌ مکاشفات عرفانی» بپردازد. ازاین‌رو، نخست اصل نظریه بیان می‌شود و سپس نمای کلی و چگونگی ارتباط «عقل و شهود» تبیین، و در ادامه موضوع اصلی این مقاله که «تبیین عقلی مکاشفات عرفانی» است، تفسیر و تحلیل خواهد شد.

گفتمانِ تصوف اسلامی، نگرشی است که در بستر دین صورت‌بندی شده ‌است. این گفتمان، در اواخر سده دوم هجری مفصل‌بندی شده است، اما ریشه‌های آن را باید در سطح پیش از حیات گفتمانیش جست‌وجو‌کرد. بنابراین برای بررسی روند تکوین و هژمونی‌ شدن این نظام فکری، شیوه درست این است که رخداد تصوف، در ارتباط با عناصر دیگر و در آن عصر بررسی شود. گنجینه تفسیری تصوف اسلامی، جریان آرام و فراخی بود که از میان رویکردهایی چون فقاهت، کلام، فلسفه و...گذر‌ کرد و درست زمانی در قامت یک صورت‌بندی مطرح شد که ایده‌های کلان و خردی بر پیکره جامعه سیطره داشتند. عقل‌گراییِ افراطی، جدل‌های فقهی، مناقشات فلسفی و نزاع‌های سیاسی و اجتماعی بر غالب سطوح جامعه سایه افکنده ‌بودند. در این فضای پر از کشمکش، صاحب‌نظران عرصه تصوف با بررسی و شناخت خلأها و دال‌های تهیِ گفتمان حاکم، به مدد منطق تفاوت، گزاره‌های غایب را برجسته‌تر‌کردند و با استمداد از شیوه تأویل، فقر گزاره‌های گفتمانی را ترمیم‌ نمودند و انسجام گفتمان‌های دیگر را متزلزل ‌کردند و موجب فرادستی نگرش خود‌ شدند. از میان نظریه‌ها و روش‌های موجود، رویکرد گفتمان‌ساز لاکلاو و موفه با توجه به مبانی و اصول آن، برای بررسی روند تکوین و تطور گفتمان روشی کارآمد است، در این جستار به‌کار گرفته شده است.

تبیین چگونگی وحدت وجود، همواره یکی از چالش ­بر­انگیزترین مباحث حوزۀ عرفان بوده است. ازآنجایی‌که پیچیدگی این موضوع ریشه در ناکارآمدی گزاره ­های زبانی در تشریح عوالم ورای عالم شهادت دارد، ابن‌عربی به‌عنوان بنیان‌گذار نظریۀ وحدت وجود و به‌تبع آن بیدل دهلوی، برای تشریح این­گونه تجارب عرفانی، از تمثیل­های مختلفی بهره جسته­اند. در این مقاله ابتدا دربارۀ وحدت وجود، تجلی و پیشینۀ این نظریه در میان اقوام و مذاهب مختلف و نیز عرفای اسلامیِ پیش از ابن‌عربی توضیحاتی بیان شده است و در مرحلۀ بعد، درباره کمیت و کیفیتِ بهره‌گیری بیدل از تمثیل­ های وحدت وجودی ابن‌عربی، در کتاب چهار عنصر بحث کرده­ایم. و درنهایت به این نتیجه رسیده­ ایم که بیدل نیز همانند ابن‌عربی بر این عقیده است که وجود حقیقی از نظر ذات و اطلاق واحد، و از نظر اسما و صفات و اطوار تجلی، متکثر است و بر این مبنا از اکثر تمثیل ­هایی که ابن‌عربی برای تبیین این نظریه بهره جسته، او نیز استفاده کرده است.