جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از پدیده های تاثیرگذار در تاریخ ایران پس از اسلام، ورود گروه های اجتماعی، از خارج از قلمرو این سرزمین در قالب قبیله و چادرنشینی است. این امر، نخست به شکل مهاجرت قبایل عرب مسلمان، که برای جهاد به ایران می آمدند، تحقق یافت. اما پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان و سقوط نظام سیاسی- اداری ساسانی، نبود دولت مرکزی در قرون نخستین اسلامی در ایران و فروپاشی مرزهای سیاسی کشور، راه را برای ورود دیگر قبایل از سرزمین های همسایه، به ویژه قبایل ترک آسیای میانه، فراهم نمود. ورود عناصر اخیر، تاثیری عمیق بر مقدرات تاریخ اجتماعی ایران پس از اسلام برجای نهاد، یکی از مهمترین دوران ورود این قبایل به ایران، دوران سلجوقی است. در این مقاله تلاش شده است تا نقش قبایل مهاجر آسیای میانه در رویدادهای نواحی شرقی ایران در نیمه پایانی فرمانروائی سلجوقیان، با تاکید بر دوره پادشاهی سلطان سنجر، مورد بررسی قرار گیرد.

رقابت عمده شرکت نفت ایران و انگلیس با شرکت نفت شل، در سال های 1909-1918 م.، بر سر دو موضوع مهم استوار بود؛ یکی از این موارد، تغییر سوخت کشتی های نیروی دریایی انگلیس از زغال سنگ به نفت و تامین این سوخت از منابع نفتی شرکت نفت ایران و انگلیس، یا شرکت رویال داچ شل و موضوع دیگر، رقابت این دو شرکت در به دست آوردن سهام شرکت نفت ترکیه بوده است. با توجه به حمایت های دولت انگلیس از شرکت نفت ایران و انگلیس که کاملا یک شرکت انگلیسی بود، در هر دو مورد فوق، شرکت نفت ایران و انگلیس نسبت به شرکت رویال داچ شل موفقیت بیشتری به دست آورد. این نوشتار بر آن است تا با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، به بررسی رقابت های میان دو شرکت ایران و انگلیس و شرکت رویال داچ شل، در سال های 1918-1908 م. بپردازد و نقش دولت انگلیس را در این رقابت ها مورد بررسی قرار دهد.

«ظفرنامه»، اثر «حمداله مستوفی»، مورخ و جغرافی نویس مشهور ایرانی دوره مغول، کتابی منظوم در تاریخ ایران بعد از اسلام، تا سال 735 هجری است. با همه اهمیتی که این کتاب در مطالعات تاریخی دوره مغول دارد، هنوز به طور شایسته مورد توجه واقع نشده و در سایه اثر سترگ تاریخی دوره مغول؛ یعنی «جامع التواریخ» قرار داشته است. به عبارت دیگر، به دلیل اینکه منبع اصلی نویسنده در تنظیم بخش تاریخ مغول، کتاب «جامع التواریخ» بوده، در تحقیقات مرتبط با این دوره، از این کتاب کمتر استفاده می شود. از این رو، مهمترین پرسشی که پیرامون اهمیت جایگاه «ظفرنامه» در تحقیقات تاریخی پیش می آید، این است که مندرجات این منظومه تاریخی، نسبت به روایات موجود در «جامع التواریخ»، چه تفاوت هایی داشته و دارای چه مزیت های تاریخی است؟ در این مقاله، در پاسخ به این پرسش که آیا «ظفرنامه»، نسخه بدل «جامع التواریخ» است، بخشی از کتاب «حمداله مستوفی»، که روایات مربوط به «کیفیت تصرف چین در دوره مغول» را شامل می شود، به روش تطبیق اطلاعات مندرج در «ظفرنامه» و «جامع التواریخ» و به عنوان یک مساله تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است. هدف اصلی این مقاله، به دست دادن حداقل اطلاع از میزان تشابه و تفاوت روایت های دو کتاب مذکور در حادثه ذکر شده و ارایه الگویی برای دستیابی به پاسخی درخور، در مورد اهمیت جایگاه اصلی «ظفرنامه»، به عنوان یک منبع تاریخی در مطالعات دوره مغول است.

تمدن ایرانی حاصل تلاش و دستاوردهای اقوام مختلفی است که در آن میان اقوام پارسی با تاسیس امپراتوری هخامنشی نقش کلیدی ایفا نموده اند. متاسفانه در خصوص زمان و مسیر ورود این اقوام به فلات ایران، مراکز استقراری نخستین آنها، مواد فرهنگی مرتبط، و در کل در ارتباط با تاریخ و باستان شناسی آنها (قبل از تشکیل امپراتوری هخامنشی) اطلاعاتی اندک و در مواردی گمراه کننده وجود دارد. از جمله این اطلاعات نادرست که در منابع مختلف تاریخی و باستان شناسی دیده می شود، ارتباط اسامی پارشوا، پارسوا، پارسواش و پارسوماش به پارسی ها و برداشت ها و نظریه پردازی های نادرستی است که در این راستا صورت گرفته است. با توجه به مطالعات صورت گرفته، این نتیجه حاصل شده که به غیر از نام «پارسوماش» که برای اولین بار در کتیبه های سناخریب آشوری و سال 691 ق. م به آن اشاره می شود، سه نام دیگر در اصل به ایالتی به نام پارسوا (که در مواردی به صورت پارشوا، پارسواش و نیز پارسوماش ثبت شده) اشاره دارند که در سده های نخستین هزاره اول ق. م در غرب ایران واقع بوده و هیچ ارتباطی با اقوام پارسی نداشته است.

در قرن نوزدهم میلادی اختراع کشتی های بخار که توناژ بالاتری داشتند و همچنین افتتاح کانال سوئز که جایگزین راه جنوب افریقا شد، تغییرات مهمی در تجارت ایجاد کرد. بنادر ایران در جنوب که از طریق خلیج فارس به آب های آزاد دسترسی دارند نیز از این تحول بهره مند شدند. این تحقیق درصدد است تاثیر کانال سوئز را به طور غیرمستقیم و بر اساس افزایش رفت وآمد کشتی های بخار به بنادر ایران مورد بررسی قرار دهد. بهترین راه نشان دادن این تغییر بررسی آماری تعداد و توناژ کشتی های بخار است که به خلیج فارس آمده اند. مطالعه موردی این تحقیق متمرکز بر چهار بندر بوشهر، لنگه، بندر عباس و خرمشهر است.این تحقیق بر اساس روش کتابخانه ای و کیلیومتریک تهیه شده و در دو مرحله تنظیم شده است. نخست طرحی جهانی از تجارت میان شرق و غرب ارائه می شود سپس نقش کانال سوئز در افزایش تعداد و توناژ کشتی های بخار وارد شده به بنادر خلیج فارس در مقایسه با کشتی های بادبانی به تفکیک و سپس در قیاس با هم مورد بررسی قرار می گیرند. قواعد کیلیومتریک این تحقیق نیز در بخش پی نوشت منعکس شده است.

پس از رونق نگارش کتاب های جغرافیایی در سده های نخستین اسلامی، شاهد یک دوره رکود شگفت انگیز در این زمینه، در عصر صفویان هستیم. هر چند این رکود، از یک قرن قبل از صفویه آغاز می شود و تا یک قرن بعد از آنان هم ادامه می یابد؛ اما این شگفتی از آن رو بیشتر می شود که در همان دوران، اکتشافات جغرافیایی اروپاییان در جریان بود و دانش جغرافیا، تحولات مهمی را از سر می گذراند. در فقدان منابعی که بتوان دانش جغرافیایی ایرانیان آن دوره را بر اساس آنها ارزیابی کرد، یک افسانه قدیمی موسوم به «مهر و ماه»، که در اوایل عصر صفوی بازسازی شده، به گونه ای قابل توجه دربر دارنده درکی مشخص و منظم از جغرافیای عالم است. این افسانه، هر چند جنبه های عاشقانه، عارفانه، رمزی و عیاری دارد؛ اما از خلال آن، ترتیبی مشخص از جغرافیای شرق تا غرب دنیای قدیم را می توان مشاهده کرد؛ در حالی که هنوز خبری از کشف یک قاره جدید در آن دیده نمی شود.