جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش مفهوم بنیادین عدالت، در تفکر هر اندیشمند سیاسى در خور اهتمامى والاست؛ زیرا بررسى این مقوله، مى‏تواند ما را با زوایاى متعددى از آراى آنها آشنا سازد. در حقیقت، مفهوم کانونى عدالت، داراى اهمیتى کم نظیر در عرصه‏هاى نظرى و عملى سیاست و اجتماع بوده و از جامع‏ترین غایات دینى و سیاسى است. دانشمند و فیلسوف گرانمایه اسلامى؛ یعنى خواجه نصیر الدین طوسى هم، مباحث گسترده‏اى را به بررسى مفهوم عدالت اختصاص داده است. بنابراین، با توجه به اهمیت این اصل در اسلام و اندیشه‏هاى سیاسى، این مقاله قصد دارد ضمن تبیین نظریه‏هاى خواجه در این زمینه، به این موضوع نیز بپردازد که موضع این اندیشمند در قبال حکّام جائر و متغلب چگونه بوده و آیا خود کامگى و افزایش روز افزون آن در عصر ایشان، تئورى‏هاى عدالت او را از خود متأثر ساخته و او را به انفعال نظرى و عملى در این وادى کشانده است؟ و آیا اساسا خواجه، قائل به حق شورش و عصیان علیه حکام ستم پیشه و جائر بوده است یا خیر؟ این نوشتار، در پاسخ به این پرسش‏ها به رشته تحریر در آمده است.

علامه سید حیدر آملى، در شمار اندک فیلسوفان و اندیشمندان مشهورى است که شرح زندگى علمى سیاسى خویش و تفصیل آثار و تألیفات و ترتیب زمانى نگارش آنها را خود، به قلم آورده است. وى در سال 720 ه. ق در آمل به دنیا آمد و مدت سى سال تحصیلات خویش در منقول و معقول را در شهرهاى آمل، خراسان، استرآباد و در نهایت اصفهان، ادامه داد. وى بعد از باز گشت از اصفهان مى‏گوید: زمانى که از اصفهان به آمل باز گشتم، به خدمت پادشاه عادل فخرالدوله، فرزند ملک سعید مرحوم شاه کیخسرو در آمدم. او مرا به کرامت و جلالت اختصاص داد و مرا از نزدیکترین یاران و از ندیمان خویش قرار داد. سپس از اخص خواص و در نهایت، از بزرگترین نواب(و وزیران) او شدم. سید در سن سى سالگى دستخوش بحران معنوى مى‏شود و با کناره‏گیرى از مناصب دربار حاکم طبرستان، خرقه درویشى بر تن و ابتدا به جوار الهى هجرت رفته و در مجاورت مکه معظمه و مدینه منوره سکنى مى‏گیرند. تصمیم به اقامت دارد؛ اما کسالت و مرضى که بر او عارض مى‏شود، وى را وادار به هجرت به سوى عتبات عالیات در عراق کرده و مدت سى سال در آنجا رحل اقامت مى‏افکند و آن طور که خود نگاشته است؛ تا سن 63 سالگى در نجف اشرف بوده در این مدت، حدود چهل رساله و کتاب عربى و فارسى را به نگارش در آورده است. چون تفصیل شرح حال خود نگاشته وى در مقدمه «نص النصوص» و «تفسیر المحیط الاعظم»آمده است به همین مختصر بسنده مى‏شود.

امام خمینى(ره) شؤون پیامبر(ص) را در سه حوزه رسالت، سیاست و قضاوت مورد بحث قرار داده است.(1) به نظر حضرت امام هر یک از این حوزه‏ها ویژگیهاى خاص خود را داراست. پیامبر(ص) در مسند رسالت، مبلّغ وحى الهى بود و در ابلاغ وحى اجازه دخل و تصرف نداشت. در مسند قضاوت بر اساس مدارک و شواهد معتبر به قضاوت مى‏نشست و به عنوان حاکم اسلامى، با توجه به ویژگیها و لوازم سیاست، بر جامعه مسلمین حکومت مى‏کرد. امام خمینى براى هر یک از این شؤون، اختصاصاتى را به عنوان نمونه ذکر کرده‏اند. مثلاً در حوزه سیاست به قاعده «لاضرر و لاضرار فى الاسلام» اشاره کرده‏اند که حضرت ختمى مرتبت(ص) این قاعده را با توجه به شأن سیاسى خود در جامعه اسلامى بیان فرموده و به عنوان حاکم اسلامى دستور داده‏اند که افراد جامعه نباید به یکدیگر ضرر و زیان برسانند و یا یکدیگر را در تنگنا و مشقت قرار دهند.

در این قسمت، به مناسبت یکصدمین سال میلاد امام، خلاصه‏اى از زندگى طلبه ـ دانشجوى آزاده، جناب آقاى مهدى قاسمى و نیز سرگذشت نامه‏اى که وى در زمان اسارت از اردوگاههاى عراق براى حضرت امام ارسال نموده و نیز پاسخ معظم له را به وى، تقدیم خوانندگان محترم مى‏کنیم.

تفکر شیعه و معتزله با تکیه بر حسن و قبح عقلى مى ‏توانند در یک جامعه سیاسى دینى، منجر به آزادى سیاسى معنوى شهروندان گردند. برخلاف اندیشه اشاعره، اخباریه و همه جبرگرایان بالطبع باید احکام صادره از حاکمان جامعه را به عنوان اخلاق اجتماعى لازم الاتباع بپذیرند. در اندیشه عقل گراى شیعه، حاکمان نیز مجبورند آنچه را که انسان‏هاى عاقل بدان حکم کرده‏ اند، گردن نهند. بالاخص با لحاظ اندیشه اعتزالى جبارى، شهروندان به صورت فعال مى‏توانند در شکل‏ گیرى اخلاق سیاسى اجتماعى دخالت نمایند. آنها مى‏توانند مسؤولان سیاسى خود را در صورتى که برخلاف ارزش‏هاى مشترک پذیرفته شده رفتار نمایند، مورد اعتراض و نقد قرار دهند. بنابراین، قرائت معتزله جبارى از عقل عملى، بیشتر از قرائت شیعى، زمینه ساز آزادى سیاسى / معنوى در جامعه مى‏باشد. دلیل آن، این است که در وهله اول، قرائت ایشان، عقل را همگانى دانسته و بهره بردارى از عقل را با قیدهاى ویژه از دسترسى همه انسان‏هاى عاقل ـ آن طور که در تفکر شیعى تصویر شد ـ دورنبرده است. قبلاً اثبات شد که مدرکات عقلى با قرائت معتزلى از آن، حکم نیز مى‏باشد. انسان‏هاى عاقل با تکیه بر عقل‏هاى خود بعد از درک حسن یک کار یا قبح آن، دیگر منتظر استنباط حکم دیگرى از شارع نخواهد بود؛ بلکه حسن، همان واجب بودن و قبح، همان حرام بودن مى‏باشد. قاضى عبدالجبار حتى در شرعیات مى‏گفت: «حسن، از وجوب در واجبات شرعى جدا نیست و لذا نماز قبل از وقت نه حسن دارد و نه وجوب... و لذا فرقى ندارد که با لفظ حسن یا به لفظ وجوب، از احکام یاد کرد»

صدر الدین محمد شیرازى، مشهور به صدر المتألهین و ملا صدرا، در سال 979 هـ. ق. در شیراز متولد شد. وى تنها پسر ابراهیم شیرازى بود. ابراهیم مدتها منصب امارت داشت و از چهره‏هاى قدرتمند سیاسى و اجتماعى شهرش به شمار مى‏رفت. صدر الدین، پس از تکمیل تحصیلات مقدماتى، رهسپار کاشان شد(1) و پس از مدتى تلمذ در کاشان، در حدود سال 995 هـ. ق. براى تکمیل تحصیلات عازم اصفهان گردید. در اصفهان نزد شیخ بهایى به تحصیل علوم نقلى و در محضر میرداماد به کسب علوم عقلى پرداخت. ملا صدرا به دلایلى چند؛ از جمله راضى نبودن به تحصیلات رسمى مرسوم، از زندگى در اصفهان سرباز زد و بین هفت تا پانزده سال (بنابر اختلاف اقوال) در روستاى کهک، از توابع شهرستان قم کنج عزلت گزید و به تهذیب نفس پرداخت تا همچنان که خود در مقدمه کتاب اسفار مى‏گوید، به شهود عالم معقول نائل آمد. پس از آنکه به کمال صورى و معنوى دست یافت، بار دیگر به زندگى دنیوى بازگشت. این سیر مطابق چهار سفرى است که وى در آغاز کتاب اسفار به توضیح آنها پرداخته و کتاب عظیم خویش در حکمت متعالیه را بر آن اساس سامان داده است.

زندگى امیرالمؤمنین حضرت على علیه‏السلام از ابعاد مختلف قابل مطالعه و بررسى است. یکى از این ابعاد، زندگى و سیره سیاسى ایشان به ویژه دوران پنج ساله حکومت آن حضرت است. دوره کوتاه خلافت امام على یکى از نقاط عطف در تاریخ اسلام و از درخشان‏ترین دوران تاریخ بشر است، که در آن والاترین ارزش‏ها و فضیلت‏هاى انسانى به دست مردى الهى به ظهور رسیده، مانند عدالت خواهى، مساوات، زهد و ساده زیستى، سازش ناپذیرى با دشمنان، شجاعت و دلاورى در عرصه جنگ و جهاد، مبارزه با گروه‏هاى بیعت شکن (ناکثین) و فرقه ستم پیشه (قاسطین) و دسته منحرف از راه حق (مارقین).

پاکستان، کشورى است باجمعیتى حدود صد و چهل میلیون نفر و تقریبا 800000 کیلومتر مربع مساحت در جنوب شرق ایران که در سال 1947 میلادى استقلال خود را از هند به دست آورده و به عنوان یک کشور مستقل، رسما بر روى نقشه سیاسى جهان ظاهر گردید. استقلال پاکستان پس از یک دوره مبارزه و مذاکرات سخت و طولانى با دو حریف قدرتمند؛ آن یعنى «هندوها» و «انگلیسى‏ها» به دست آمد. سازماندهى نهضت استقلال خواهانه مسلمانان هند را حزب «مسلم لیگ» که قوى‏ترین تشکل سیاسى مسلمانان شبه قاره در نیمه اول قرن 20 به شمار مى‏آمد بر عهده داشت. «مسلم لیگ» در بیست و هفتمین نشست خود که از 22 تا 24 مارس 1940 در لاهور برگزار شد مسأله تشکیل دولت مستقل پاکستان؛ شامل ایالات و مناطق (اکثریت) مسلمان نشین را رسما به تصویب رسانید.

بخشى از دانش و بینش ژرف امام خمینى(ره) که برگرفته از معارف قرآن و علوم اهل بیت علیهم السلام است، در کتابهاى برجاى مانده او متجلى است. این کتابها که عمدتا با عباراتى سهل و ممتنع به رشته تحریر درآمده‏اند در مجموع به دنبال هدف خاصى هستند. گویا همانگونه که روح کلى حاکم بر کتاب تنبیه الامه مرحوم نائینى (1355 هـ.ق ـ 1277 هـ.ق) دفاع از اصل توحید و مبارزه با شرک عملى یعنى استبداد است و غصب شدن حق الهى و مردمى را از سوى مستبدین به هیچ وجهى برنمى‏تابد، و سفارش اکید بر باز پس گرفتن حق خدا و حق مردم از مستبدین دارد، روح کلى حاکم بر کتابهاى امام خمینى این است که نه تنها باید حق خدا و مردم را از ظالمان پس گرفت، بلکه باید حق امام معصوم(ع) را نیز از چنگ غاصبان به در آورد. از دیدگاه امام خمینى در صورتى از حق خدا و امام(ع) و مردم در زمان غیبت امام زمان(عج) رفع ید مى‏شود که حاکمیت به دست شخصى قرار گیرد که هم خداوند و هم امام معصوم(ع) و هم مردم او را به حاکمیت قبول داشته باشند و این شخص کسى جز فقیه عادلى که مقبولیت مردمى دارد نخواهد بود.