جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«آینده اخلاقی جهان»، همواره مورد توجه مکاتب بشری و الاهی بوده است. اهمیت مسائل اخلاقی در آینده، به ویژه مطلق یا نسبی بودن آن­ها، از لحاظ مداخله مستقیمی است که در تنظیم باور، گرایش و رفتارهای اخلاقی بشر در زمان حال دارد. هدف این پژوهش، واکاوی این مسئله است که کشش آینده برای اخلاق مطلق و نسبی به چه میزان است و جهان آینده، در کدام بستر وجودی و معرفتی، جهان اخلاقی خواهد بود. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و از طریق تبیین دو مؤلفه مهم «حتمی یا محتمل بودن آینده» و «تکامل بشر» به وضعیت اخلاقی جوامع در آینده پرداخته شده و نظریات آینده­پژوهان مطرح شده و کارآیی یا تناقض آن­ها با معیارهای دینی مورد سنجش قرار گرفته است. یافته­های پژوهش حاکی است از منظر دینی، آینده جهان، «آینده‌ای اخلاق محور» خواهد بود و این رویکرد، از طریق قطعیت پدیده ظهور و عملکرد جهان شمول ولی­عصر؟عج؟ محقق می­گردد. با در نظر گرفتن دو شاخصه مذکور، مواجهه اخلاقی بشر در آینده، با وعدۀ نهایی دین برای برقراری حکومت واحد جهانی همسو خواهد شد.

واژه «قائم» یکی از پرکاربردترین واژگانی است که در روایات مهدوی منعکس شده که پس از ائمه یازده گانه، تنها مصداق آن بر امام عصر4 قابل تطبیق است؛ اما در دوران معاصر، جریان «احمد اسماعیل بصری» با استناد به نصوص روایی، با تفسیری خاص به دو قائم معتقد است: قائمی قبل از ظهور و قائمی پس از ظهور. احمد اسماعیل بصری – به زعم خود - به عنوان قائم قبل از ظهور، به دستور امام عصر4 خود را مجری اوامر امام می‌پندارد! نوشتار پیش­رو که با روش توصیفی- تحلیلی به سامان رسیده است؛ ضمن پرداختن به استنادات آنان، عمدترین دلایل آن‌ها را با محوریت نام، ذریه و حیات امام به نقد کشیده است. استناد به روایات ضعیف، تقطیع برخی روایات، تعارض دلایل آنان با اصول پذیرفته شده از جانب این فرقه، از جمله نقدهای «روشی» است. از منظر «محتوایی» می­توان به عدم پردازش به روایات مشابه دیگر، تاویل گرایی و ذوق گرایی بی ضابطه در براشت از روایات، اشاره کرد.

بیش از ۱۵۰ سال است که مستشرقان به تحقیق و پژوهش و اعلام دیدگاه در زمینه مهدویت و موضوعات مربوط پرداخته‌اند. این تحقیقات که با گذر زمان با فراز و فرود و ویژگی‌های خاص هر دوره همراه بوده است؛ تا زمان معاصر ادامه دارد. تحقیق پیش­رو که با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه بررسی و تحلیل دیدگاه‌های بیش از ۲۰۰ مستشرق دو سده اخیر در یک رساله دانشگاهی تنظیم شده؛ درصدد احصا و معرفی مهم‌ترین اشکالات و آسیب‌‌های تحقیقات مستشرقان در عرصه مهدویت‌پژوهی، به ویژه در دوره معاصر است. براساس نتایج این پژوهش، نگاه یکسویه یا مبتنی بر پیش‌فرض‌ها، پایه‌ریزی ناصحیح سامانه فکری، استفاده غیرصحیح از منابع اسلامی و شیعی، اتخاذ رویکردها و روش‌های نامناسب با موضوع و در نهایت، کلی‌نگری یا جزئی‌نگری ناهمگون و بدون لحاظ اولویت‌ها در عرصه‌های مختلف مبانی، منابع، رویکرد یا گزینش موضوعات؛ اصلی‌ترین نقایص و آسیب‌های مستشرقان فعال و صاحب دیدگاه در موضوع مهدویت شمرده شده است.

یکی از گزارش‌‌ها در بحث انحصار ائمه در عدد دوازده و غیبت امام دوازدهم؛ گزارشی است از «اصبغ بن نباته»، مبتنی بر دیدار وی با حضرت علی؟ع؟ و بیان وجود امام مهدی؟عج؟ و رخداد غیبت برای امام دوازدهم. دو عبارت از این روایت: «من ظهر الحادی عشر من ولدی» و «کم تکون الحیرة، ستة ایام أو ستة أشهر أو ست سنین»؛ خاستگاه این نوشتاراست. مطابق عبارت نخست، برخی از مدعیان دروغین وجود فرزندی برای حضرت مهدی؟عج؟، به عنوان امام سیزدهم را مطرح کرده‌اند که با آموزه دوازده نفر بودن ائمه؟عهم؟ در تعارض است و بنابر عبارت دوم، مدت زمان غیبت حضرت مهدی؟عج؟ در زمان غیبت صغرا یا کبرا حدود شش روز، یا شش ماه، یا شش سال عنوان شده که این برداشت با دوره زمانی غیبت - اعم از غیبت صغرا و غیبت کبرا - ناسازگاری دارد. روش این پژوهش، توصیفی_تحلیلی و با بهره‌‌گیری از منابع کتابخانه‌‌ای است که نگاه جامعی از نظر سند و خانواده حدیثی به این روایت دارد.

رسیدن به «تمدن اسلامی»، به عنوان هدف متعالی جامعه اسلامی، با مقوله «مهدویت» نسبت مستقیمی دارد و مبانی معرفتی مهدویت نیز به مثابة «ستاره راهنما»، از طریق ترسیم آینده‌ای دست یافتنی، راهنمای جوامع اسلامی به سوی جامعه‌ای کمال یافته و برخوردار از تمدن آرمانی است. «انتظار انقلابی» که پس از پیروزی انقلاب اسلامی مطرح گردید، تاسیس تمدن جدید اسلامی را با هدف زمینه‌سازی برای ظهور حضرت حجت؟عج؟به عنوان هدف خود قرار داده است. پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا به گونه‌شناسی علمی انواع «انتظارفعال» (مناسکی، نظامی و انقلابی) و پس از آن، به تبیین منظومه فکری حضرت آیت الله خامنه‌ای؟مد؟ درباره انتظار فعال انقلابی و ارتباط آن با تمدن‌سازی پرداخته و در نهایت تلاش کرده است با محور قراردادن «انسان منتظِر»، الگویی مفهومی را بر اساس طی مراحل «انسان‌سازی»، «جامعه‌سازی دینی» و «امت‌سازی» به منظور تحقق «تمدن جدید اسلامی» ترسیم و معرفی کند.

«یورگن مولتمان»، الاهی‌دانِ پروتستان آلمانی، برای حل مشکلات الاهیات مسیحی در دوره مدرن، «الاهیات امید» را مطرح کرد. «الاهیات امید»، انسان را واجد نقشی فعال در زمینه‌سازی تحقّق ملکوت در آخرالزمان می‌‌داند. این الاهیات با توجه به تاکیدی که بر جنبه عمل(پراکسیس) داشت، در زمینه شکل‌‌گیری الاهیات سیاسی، همانند الاهیات‌ رهایی‌بخش در آمریکای لاتین موثر واقع شد. مسئله این است که امکان کاربست الاهیات امید مولتمان، به ‌‌عنوان صورت و قالب برای تبیین آموزه مهدویت در دوره مدرن، مورد بررسی قرار بگیرد. این تحقیق، با روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌‌ای به سامان رسیده است. به نظر می‌‌رسد با نگاهی گفتمانی به الاهیات امید، در آموزه مهدویت شیعی و انتظار موعود نیز بتوان بر جنبه عمل بیش از جنبه اعتقادی و نظری تاکید کرد؛ همان‌‌گونه که نهضت امام خمینی؟رح؟، انتظار را به گفتمانی تاثیرگذار تبدیل کرد و موجب برپایی نظام جمهوری اسلامی ایران شد.

بررسی و نقد دیدگاه‌های عثمان الخمیس در زمینه رویکرد رفتاری امام مهدی؟عج؟ در آثار مکتوبش، که به تفاوت مهدی شیعیان با مهدی مسلمانان و مهدی هراسی منتج شده، موضوعی است که این نوشتار به آن خواهد پرداخت. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای سامان یافته است و به نحوه بهره‌گیری یکی از نظریه پردازان وهابی از روایات در حوزه مهدویت می‌‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهند وی با استفاده گزینشی و تقطیع روایات از منابع شیعی، در تلاش است که اثبات کند مهدی شیعیان با مهدی مسلمانان متفاوت است و از مهدی شیعیان چهره‌ای خشن، غیر رحمانی به تصویر می‌کشد. این نوشتار با بر شمردن شیوه وی و نقد تحلیل مطالب طرح شده، روشن خواهد کرد که شیعیان رویکرد و آموزه‌‌های رفتاری حضرت مهدی؟عج؟ را بر رویکرد رفتاری رسول خدا و سنت ایشان مبتنی می‌دانند و تصویر ارائه شده توسط عثمان الخمیس از مهدی شیعیان با توجه به رویکرد رفتاری حضرت مهدی؟عج؟ قابل قبول نیست و مردود است.

ظرفیت‌‌های موجود در آموزه‌‌های مهدویت، به منظور ایجاد تمدن اسلامی می‌‌تواند کارآمد و موثر باشد. جریان‌‌های انحرافی با ترفندهای مختلف، درصدد تغییر تدریجی و تحریف آموزه‌‌های آن، در نفوذ از بستر خودِ آموزه‌‌های مهدویت هستند؛ گاهی از طریق علمی- فرهنگی، مانند جعل و ایجاد انحراف در آموزه‌‌های ولایی و گاهی از طریق اجتماعی، مانند ایجاد اغتشاش و درگیری به نام تشیع و مهدویت. در این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی و با بهره گیری از نتایج تحقیقات کتابخانه‌‌ای و میدانی در موضوع فرقه‌‌های انحرافی؛ برخی از راهکارهای مشترک و موثر نفوذ به صورت نموداری بررسی شده‌اند. برخی از نتایج تحقیق در مورد عواقب راهکارهای نفوذ جریان‌‌های انحرافی عبارتند از: نفوذ با ابزار گوناگون روانشناسانه و جامعه‌‌شناسانه و ایجاد تحولات شخصیتی در آنان و استخدام افراد با ماموریت‌‌های به‌ظاهر مهدوی، به‌منظور تحقق اهداف کلان انحرافی، ایجاد ناامیدی و شکاف‌‌های اجتماعی، تبدیل عدالت طلبی به ظلم و خشونت و انحصار طلبی و نفی مولفه‌‌های وحدت بخش نیابت و ولایت برای رسیدن به اهداف فرقه‌‌ای.

آموزه «مهدویت» از برجسته‌‌ترین اندیشه‌‌هایی است که در نگرش ایجابی و سلبی فرقه‌های اسلامی جای گرفته است. پس از غیبت صغرا، فقدان امام حاضر و طرح سوال‌‌های تردید برانگیز درباره امام غایب و انگاره‌‌های نوپدید علیه نظرگاه امامیه؛ سبب شد که اندیشمندان امامی، نظیر شیخ طوسی در صدد پاسخ‌‌گویی به شبهات برآیند. تحقیق فراپیش با روش توصیفی- تحلیلی، شیوه شیخ طوسی را در پاسخ به شبهات مهدویت در کتاب «الغیبه»، بررسی کرده است. واکاوی روش شیخ، افزون بر ارائه الگوهای متناسب با عصر حاضر در عرصه پاسخ به شبهات مهدویت؛ به فراهم کردن زمینه‌‌های جدید در تعمیق پژوهش‌‌های مهدوی کمک می‌‌کند. بر اساس یافته‌‌های پژوهش، رویکرد شیخ طوسی در پاسخ‌‌گویی به شبهات فرقه‌‌های مختلف، علاوه بر کاربست روایات؛ از اجماع، دلایل عقلی، دانش رجال و درایه و اصول بهره گرفته است. در شبهات مفروض نیز افزون بر دلایل عقلی، از تاریخ و آیات قرآن و روایات استفاده کرده است.

بر اساس ادله عقلی و نقلی، زمین هیچ‎گاه از حجت معصوم الاهی خالی نخواهد بود. حجت‌های معصوم خداوند پس از پیامبر اکرم؟صل؟، امامان دوازده‎گانه اهل بیت؟عهم؟ هستند که اولین آنان حضرت علی؟ع؟ و آخرینشان حضرت مهدی؟عج؟ است. این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی، به این سوال پاسخ می­دهد که چه کسانی در عصر رجعت تا قیامت حاکمان روی زمین هستند. آن حضرت پس از ظهور، حکومت عدل جهانی مهدوی را تشکیل خواهد داد و پس از آن حضرت، امامان دیگر رجعت می‌کنند و به ترتیب جامعه بشری و حکومت جهانی مهدوی را تا قیامت رهبری خواهند کرد. از سوی دیگر، در شماری از روایات از زمامداران مهدوی سخن به میان آمده است که در عصر رجعت زمام امور حکومت مهدوی را در دست خواهند داشت. در مورد این دو دسته روایات، دیدگاه‎های مختلفی مطرح شده است. دیدگاه برگزیده این است که امامت و رهبری زمامداران مزبور «نیابی» است؛ اما امامت امامان معصوم در عصر رجعت «اصالی» است.