جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«وضعیت ایدئولوژیکی و دینی جامعه جهانی در آینده و فرجام تاریخ بشری»؛ از مسایل مهمی است که توجه پژوهش‎گران حوزه‎های مختلف سیاسی، اجتماعی و دینی را به خود جلب کرده است. آنان بر اساس مبانی مکتبی و دینی در این زمینه اظهار نظر کرده‌اند. از دیدگاه پژوهشگران مسلمان، وضعیت دینی جهان در فرجام تاریخ، صبغه اسلامی دارد. از منظر شیعه امامیه، آیین اسلام بر اساس تفسیر و تبیین امام علی؟ع؟ و دیگر امامان اهل بیت؟عهم؟ بر جهان حاکم خواهد شد. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که با وجود مکاتب و ادیان متعدد در جهان، غلبه و یگانگی آیین اسلام چگونه تحقق خواهد یافت. روش تحقیق، کتابخانه‌‌ای و توصیفی- تحلیلی با نگاه جامع به روایات و تحلیل آن است.

کتاب کنونی سُلَیْم بْن قِیْس، کتابی است حدیثی با موضوعات تاریخی _ اعتقادی، که گفته‌اند اولین کتاب شیعه است، و روایات متعددی در زمینه امام زمان؟ع؟ و پیشگویى پیامبر؟صل؟ از عدالت ایشان و همچنین، پیشگویى درباره سفیانى، نفس زکیه و یاران حضرت مهدى؟عج؟، مقام امام زمان؟عج؟ در بهشت، و زندگى در دولت امام زمان؟عج؟، در آن وجود دارد. از سوی دیگر، همواره دیدگاه‌های مخالفی درباره اصالت متن کتاب سلیم، ابراز شده است، تاجایی که برخی آن‌ را ساختگی دانسته‌اند. یکی از راه‌های شناخت اصالت و اعتبار کتاب سلیم، بررسی نسبت این کتاب با منابع نخستین است؛ که از جمله مهم‌ترین دسته‌ منابع نخستین شیعی را آثار شیخ مفید(م۴۱۳ق) می‌توان نام برد. در پژوهش حاضر، با روش کتابخانه‌ای به بررسی آثار شیخ مفید و نسبت آن آثار با کتاب کنونی سلیم پرداخته است. نتیجه این که شیخ مفید، یا کتاب‌های کنونی منسوب به سلیم را ندیده است (و این کتاب‌ها، ساخته و پرداخته پس از دوران شیخ مفید هستند)؛ یا این‌که، اساساً وی این کتاب‌ها را معتبر نمی‌دانسته است.

«تحقق حکومت اهل بیت؟عهم؟» و زندگی کردن در سایه‌سار آن، از مهم‌ترین آرزوهای شیعیان بوده است. از این‌رو، از ائمه؟عهم؟ در مورد زمان آن سوال می‌کردند. غالب روایاتی که در این زمینه وارد شده‌اند، از عدم تعیین زمان مشخص خبر می‌دهند؛ ولی برخی روایات، دو زمان سال 70 و 140 هجری را برای این مهم، عنوان کرده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها روایت مندرج در «کافی» به شمار می‌آید. پژوهه حاضر، این روایات را مورد بررسی و تحلیل قرار داده و ضمن بیان اعتبار سندی روایت مورد نظر، و احصای روایات هم خانواده آن، روشن می‌سازد که سال‌های تعیین شده، نه به عنوان بیان صرف گشایش در امور زندگی است و نه برای بیان زمان حکومت مهدی موعود؟عج؟؛ بلکه مراد، زمان تحقق حکومت اهل بیت؟عهم؟ توسط امامی از ائمه؟عهم؟ است که قرار بود در این دو سال محقق شود؛ ولی به دلیل موانعی که پیش آمد، زمانش به تاخیر افتاد؛ به گونه­ای که بعد آن، زمانی برای این مهم معین نشده است.

یکی از شخصیّت­هایی که در آغاز غیبت امام زمان؟عج؟، تضعیف اعتقادی و تردید نسبت به پذیرش امام حَی در جامعه شیعه را موجب شد، «جعفر بن علی»، ملقب به «کذّاب» است. جعفر به دلیل موقعیت خانوادگی و اجتماعی خود، زمینه ساز انحراف و تحیر در بین شیعیان شد. این نوشتار از طریق جمع­آوری اطلاعات کتابخانه­­ای، با روش توصیفی-تحلیلی، مبتنی بر منابع تاریخی و روایی ساماندهی شده است. سؤال اصلی، چیستی شخصیت جعفر بن علی و تاثیر وی بر آغاز غیبت است. نتایج دلالت دارند که جعفر بن علی در دو بخش «عقیده» و «عمل»، دارای انحرافات چندی بوده است. بررسی تحلیلی - تاریخی شخصیت جعفر بن علی و گستردگی منابع پژوهش پیش­رو، به یافته­های جدید در این نوشتار منجر شده است. علاوه بر آن، تاثیر جعفر بر جامعه شیعی در دوران آغازین غیبت در این مقاله، از مباحث کم‌تر پرداخته شده در بحث از شخصیت جعفر است.

تحقیقات شیعه شناسی خاورشناسان، عموماً با اغراض و انگیزه­های گوناگونی به سامان رسیده‌اند. برخی از آنان نگاهی پدیدار شناسانه و برخی دیگر نگاهی مغرضانه به مطالعات شیعی، به ویژه رویکردهای منجی­گرایانه شیعه داشته­اند. آنچه در این نوشتار بدان پرداخته شده است، تحلیل و نقد «غیبت» و «رجعت»، به عنوان یکی از ویژگی­های دکترین شیعه در اندیشه­های برنارد لوئیس است. تاکنون تحقیق کاملی در زمینه غیبت و رجعت در شیعه از دیدگاه لوئیس صورت نپذیرفته است. روش به‌کار رفته در این مقاله، تحلیلی – انتقادی، براساس منابع مکتوب و گرایش‌های سیاسی برنارد لوئیس است. شخصیت لوئیس و سیر پیدایش و نیز تطور غیبت و رجعت در شیعه (به عنوان دو راهبرد اساسی شیعه در اندیشه لوئیس)، از منظر روش شناسی و تحلیل محتوا مورد بررسی قرار گرفته که این نکته در اندیشه لوئیس مستعد نقدهای فراوانی است.

رهیافت تاریخیِ «تحلیل گفتمان»، یکی از روش­های جدید و کارآمد در مطالعه احادیث امامیه است. در این روش که بر پایه نظریه «آوای متعارض باختین» استوار است؛ از طریق بافت­شناسی اعتقادی جامعه در زمانه پژواک احادیث و خوانش گفتمان رقیب، گفتمان نهفته در دل روایات واکاوی می­گردد. در این پژوهه برآنیم تا بر پایه این الگوی روشی، احادیث حسن بن محبوب (149–224ق) در زمینه آموزه مهدویت را گفتمان شناسی تحلیلی کنیم. وی از اصحاب امام کاظم، امام رضا و امام جواد؟عهما؟ بوده و یکی از اصحاب اجماع امامیه در عصر خویش به شمار آمده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ابن محبوب احادیث مهدویت خود را در رویارویی با چهار گفتمان رقیبی بازتاب داده است که این گفتمان‌ها در صدد ترویج پنداره­های ناصوابی درباره تبارشناسی موعود، تعیین مهدی؟عج؟، غیبت قائم و قیام منجی، در بافت فکری و اعتقادی جامعه آن دوران بودند.

از جمله آیات قرآن که بر ضرورت حجّت زنده در هر زمان دلالت دارند، آیات مربوط به شاهدان و گواهان اعمال هستند. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این مسئله است که حیات امام مهدی؟ع؟ با توجه به آیات شهادت، چگونه قابل اثبات است. بر اساس یافته‌‌های پژوهش، خدای سبحان، در همه زمان‌‌ها و در همه امت‌‌ها، فرد ویژه‌ای را از میان امت بر اعمال آنان شاهد قرار می‌‌دهد تا در روز قیامت، در دادگاه الاهی، در مورد عملکرد امّت شهادت دهد. این سنت الاهی در امت خاتم نیز جریان دارند، لذا وجود شاهد در هر عصر و زمانی، از جمله زمان حاضر ضرورت دارد. چنین فردی باید از مقام عصمت و مشاهده ملکوت اعمال، برخوردار باشد. این مقاله به روش توصیفی -تحلیلی انجام شده و در تجزیه و تحلیل آیات قرآن کریم از روش تفسیر قرآن به قرآن، بهره گرفته است.

کتاب «حلیۀ‌الابرار» پیرامون سیره معصومان؟عهم؟ به قلم محدث قرن11 و12 امامیه، سید هاشم بحرانی است. این کتاب به دلیل شباهت فراوان به کتاب «بحارالانوار»، در بخش تاریخ زندگانی ائمه، جایگاهی همانند آن کتاب را داراست. بخش پایانی کتاب در مجلد پنجم، حاوی روایات مهدویت است. با این‌که بحرانی در زمینه مهدویت سه کتاب مستقل نوشته است؛ حلیۀ‌الابرار جامعیت کم‌نظیری در موضوعات مختلف مهدویت داشته است. مطالعه مهدویت‌نگاری بحرانی موجب آگاهی بیش­تر از تفکرات مهدوی اخباریان در دوره صفویه -عصر احیای مجدد اخباری‌گری می‌شود و همچنین شناسایی ویژگی‌های حدیث‌گرایی بحرینی‌ها را در پی‌دارد. همچنین بحث از وجود روایات فراوان مهدوی در منابع عامه، آشنایی با منابعی که فعلا مفقود می‌باشند، ولی نویسنده از آن‌ها نام برده و چگونگی تاثیر شرایط سیاسی دوره صفویه بر مهدویت‌نگاری شیعه، از دیگر جهات اهمیت است. بررسی همراه با توجه به سند و متن روایات کتاب، گویای رویکرد اخباری‌گریِ حداکثری بحرانی در انتقال مطالب کتابش است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، با بهره‌گیری از رویکردهای تاریخی، رجالی و حدیثی همراه است.

«فطرت»، مبداء مشترک ارزش­های انسانی در نوع بشر ومایه تعالی جامعه است. اما این که آیا فطریات نوع انسان بر زمینه سازی ظهور نیز مؤثراست یا نه؛ با تحلیل دیدگاه‌های استاد مطهری در قالب دو قیاس منطقی، قابل تبیین است. حاصل قیاس اوّل آن است که فطرت سالم در کنار اختیار، بشر را به سوی ویژگی­های جامعه مهدوی هدایت می­کند و براساس قیاس دوم، همین فطرت، به عنوان یکی از مصادیق «حق»، در منطق قرآن هنگام تضاد حقّ و باطل، همواره اصیل و غالب و باقی خواهد بود و این امر درآیات وسنت­های الاهی نیز مشهود است. فطرت و احکام آن، گرچه گاه از مسیر درست منحرف شود؛ اما اصیل و ماندنی است و در زمینه‌سازی تحقق جامعه جهانی مهدوی نقش مثبتی خواهد داشت. مقاله حاضر به شکل کتابخانه­ای گرد آوری و به روش توصیفی- تحلیلی بیان شده است.

بی‌گمان یکی از کارکردهای «دعا برای سلامت امام زمان؟عج؟» را باید در نفعی که به دعاکننده می‌رسد، جست‌وجو کرد؛ اما آیا می‌توان آن را عاملی معنوی در دفع یا رفع بیماری آن ‌حضرت دانست؟ نوشتار حاضر، ضمن پذیرش نقش نخست دعا، از گذر اثبات امکان وقوع بیماری از راه قانون اسباب و مسببات و وجود مصلحت در بیماری و پرداختن به موانع بیماری، اعم از این‌که آن را «محال وقوعی» کند یا نه؛ در قالب اصولی، مانند ویژگی‌ها و به طور خاص علم لدنی حداکثری و عصمت امام از منفرات و همچنین تضمین حفظ امام از سوی خداوند و عاملیت اسباب معنوی؛ «وجه مقدمی» دعا برای سلامتی امام زمان؟عج؟ را تبیین کرده و به این نتیجه رسیده است که خداوند، حضرتش را برای نجات انسان‌ها حفظ می‌کند؛ اما تحقق این وعده الاهی بدون اسباب نیست. «دعای علی‌البدل»، به عنوان سببی معنوی از اسباب حفظ امام به شمار می‌‌آید.