جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آموزه دینی «انتظار»، از مؤلفه‌ها و باورهایی است که اکسیر حیات بخش و از عوامل نجات بخش جوامع مسلمان از بی‌‌هویتی و پوچ‌‌گرایی و عامل تکامل و تعالی انسان‌‌ها می‌‌باشد؛ که متأسفانه این آموزه در ابعاد مختلف و با گسترش اندیشه پوچ گرایی، بی‌‌هویتی و ناامیدی مورد تهاجم قرار گرفته است. هدف پژوهش حاضر، شناسایی و تبیین شاخص‌‌های انتظار سازنده و مخرّب در نظام تربیتی اسلام است. این پژوهش به این سؤال پاسخ می‌‌دهد که شاخص‌های انتظار سازنده و انتظار مخرب در نظام تربیتی اسلام، با محوریت منظومه فکری مقام معظم رهبری چیست. در پژوهش پیش‌‌رو که از جمله پژوهش‌‌های ترکیبی است؛ از روش تحلیل محتوای کیفی، به منظور تجزیه و تحلیل منابع و برای سنجش پایایی داده‌‌ها از روش کمی ضریب پایایی هولستی بهره گرفته شده و با ضریب بالای 8/0 مورد تأیید قرار گرفته است. براساس یافته‌‌ها، انتظار سازنده با شاخص‌‌هایی از قبیل تحول‌‌گرایی، نشاط و پویایی و انتظار مخرب با شاخص‌‌هایی از قبیل انزوا طلبی، خرافه‌‌گرایی و خو گرفتن به وضع موجود شناخته می‌‌شوند.

در میان نظریه‌های مختلف «توسعه»، در جهان غرب، «توسعه دانش‌بنیان»، به مثابه آخرین دستاورد و رویکرد در موضوع توسعه شناخته می‌شود. در مقابل، جامعه عصر ظهور امام مهدی؟عج؟ نیز در جهان اسلام، به‌عنوان مقصد و هدف نهایی توسعه و پیشرفت مطرح است. نوشتار پیش‌‌رو، با روش توصیفی- تحلیلی و مقایسه‌ای، نخست می‌کوشد با نگاه انتقادی به بازخوانی توسعه دانش بنیان و تبیین ابعاد آن بپردازد و آن‌گاه با نسبت سنجی آن با توسعه جامعه عصر ظهور، ضمن تعیین و برجسته کردن مؤلفه‌های ضعف و کاستی‌های توسعه دانش بنیان، ضرورت توجه به توسعه جامعه عصر ظهور، به مثابه نسخه‌ای بدیل و جایگزین برای توسعه دانش بنیان را نمایان کند. دستاورد این پژوهش، گویای آن است که توسعه دانش‌بنیان، به‌رغم توانایی در فراهم کردن مراتبی از آسایش انسان، از پاسخگویی به همه نیازهای او ناکام بوده است و در مقابل، توسعه در عصر ظهور، تحت مدیریت منطق جامع معرفت و با بهره‌گیری از همه منابع معرفتی، به تأمین همگی نیازهای انسان در ابعاد گوناگون آن قادر است.

یکی از اوصاف مذکور در روایات برای عصر ظهور، «جمعیت عقول و کمال اندیشه انسان‌ها» است. در تفکر شیعی، این ویژگی، ارمغان حضور ظاهر امام قائم؟عج؟ در میان بندگان خدا است. امام معصوم، انسان کامل و مظهر تام اسما و صفات الاهی است. از این رو، جمعیت عقل و کمال اندیشه انسان‌ها، نه تنها تحقق هدایت تشریعی و بلوغ معرفتی انسان با تعلّم از نفس متعالی انسان کامل است؛ که یکی از ابعاد ظهور حق و تحقق جامعه توحیدی به تبع ظهور آخرین ذخیره الاهی و مظهر تام توحید، یعنی امام معصوم قائم؟عج؟ می‌باشد. نوشتار حاضر، مبتنی بر روایات، ویژگی یادشده را با عطف توجه به آموزه انسان کامل در عرفان شیعی، به روش تبیینی _ تحلیلی، بررسی کرده است.

ایده‌های بنیان‌گذاران انقلاب اسلامی و نسبت این ایده با گفتمان مهدویت، می‌تواند در تسهیل و جهت‌دهی الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و رسیدن به حاکمیت اکمل اسلامی راهگشا باشد. این پژوهش، با هدف واکاوی اندیشه‌های استاد مطهری در حوزه تربیت مهدوی صورت گرفته است. با توجه به دسترسی به آثار ایشان در قالب 108 کتاب، متون کتاب‌ها به روش کیفی واکاوی و مفاهیم و مضامین مرتبط با تربیت مهدوی استخراج گردید. با اتکا به روش اترید-استرلینگ، به منظور اکتشاف شبکه مضامین تربیت مهدوی، مضمون‌ها در قالب 130 مضمون اصلی دسته‌بندی گردیدند. در گام بعدی، با بسط معنایی و ارتباط مفهومی مضمون‌ها، شبکه مضامین تربیت مهدوی ذیل 9 مضمون سازمان‌دهنده صورت‌بندی شدند: بعد شناختی، ارزشی، سیاسی، تحول‌گرایی و اصلاح شرایط، اعتدال و صلح‌طلبی، ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی، رفتاری و اجتماعی، امید و انتظار سازنده و بعد اخلاقی و معنوی. با توجه به وسعت آثار ایشان و عمق مفهومی هر کدام از مولفه‌های استخراج‌شده، روش نوشته پیش‌‌رو چنین است که هر کدام از این مولفه‌ها به صورت مستقل از لحاظ کاربردی‌سازی مورد بررسی قرار گرفته و شیوه‌های مناسب عملیاتی برای تحقق آن‌‌ها در زندگی شهروندان فراهم تا از این‌طریق در زمینه‌سازی ظهور گامی اساسی برداشته شود.

مهم‌‌ترین ویژگی‌‌ آموزه انتظار، پویایی و هدفمند کردن جامعه موعود باور و تلاش به منظور زمینه‌‌سازی ظهور است. از این‌‌رو، انتظار به دوگونه قابل ترسیم است: «انتظار مقاومتی» با ویژگی حضور اجتماعی و سیاسی جهادی منتظران و نقش آفرینی در جامعه و تشکیل حاکمیتی برگرفته از آموزه‌‌های دینی و تحت اشراف فقیه جامع الشرایط؛ و «انتظار واپس‌‌گرا» با انگاره خانه نشینی و تنها نظاره بر وضعیت نابسمان جامعه. شهید حاج قاسم سلیمانی، نمونه انسانی رشد ‌‌یافته از انتظار مقاومتی است که با تمسک به مبانی برگرفته از مکتب امامین انقلاب، مبانی نظری و فواید عینی این نوع انتظار را عرضه کرده است. در این نوشتار، تلاش‌‌گردیده است در جهت پاسخ به این پرسش که «کدام مبانی انتظار مقاومتی فقیه محور در سیره و سخنان شهید حاج قاسم سلیمانی بازتاب داشته است»؛ مطالبی تنظیم گردد. پژوهش پیش‌رو، با روش پژوهشی تلفیقی و نوع داده‌‌پردازی توصیفی تحلیلی، به پیشینه‌‌ای از تقابل با انتظار ‌‌مقاومتی در میان جریان‌‌های انحرافی اشاره‌‌ کرده و پس از بیان دیدگاه شهیدحاج قاسم سلیمانی درباره انتظار مقاومتی فقیهانه، به دلایل آن پرداخته است.

«بررسی‌جریان‌های انحرافی مهدویت»، از جمله پرسمان‌‌های فربه و اندیشه خیز در عرصه مطالعاتی مهدویت است. با وجود رویکرد فراگیر به مسئله انحرافات در زمینه مهدویت، کاوش‌‌ها در مورد زمینه‌های‌گرایش به این جریان‌ها اندک است. بررسی‌های این مقاله، مقدمه‌ای است برای پاسخ دادن به این پرسش که زمینه‌‌های روانشناسی پذیرش ادعای مدعیان دروغین مهدویت کدام هستند. شناخت این زمینه‌‌ها و تلاش برای رفع خلاء‌‌های موجود بستر ساز، از جمله ضرورت‌‌های پرداختن به این مقوله‌ است. همچنین می‌توان از پیامدهای منفی‌ بر شمار اعتقادی، مانند فرقه‌گرایی، هدردادن ظرفیت‌های جامعه شیعی و تخریب اندیشه نجات‌گرایانه مهدویت جلو‌گیری کرد. نوشتار پیش‌‌رو، با روش توصیفی-تحلیلی با استناد به منابع مکتوب، منتشر شده و غیر مکتوب نظیر فایل‌‌های صوتی، تصویری و پرونده‌‌های قضایی برخی از مدعیان دروغین مهدوی؛ در صدد بازنمود برخی از زمینه‌‌های روان شناسی مؤثر بر ادعای دروغین مهدویت است. نتایج تحلیل و ترکیب داده‌های جمع‌آوری شده نشان می‌دهد که برخی از زمینه‌‌ها در میان مریدان موجود است، مانند «ضعف عزت نفس»، «ساده انگاری» و «انگیزه پیشرفت مریدان» «قدرت طلبی» و «اختلال شخصیت». برخی از مریدان، بر ایجاد بسترهای جذب مدعیان تاثیرگذار است؛ و این‌ها افزون بر عواملی است مانند «ارتباط گیری موثر و شخصیت کاریزماتیک مدعی». که خود، بر این فرایند مرید و مریدپروی بسیار مؤثر است.

«مسیحانمایی» چون کابوسی موعودباوری را تهدید می‌کند. نهاد دین همواره خود را با تهدید پیدایش جریان‌های مدّعی مسیحا روبه‌رو دیده و معمولا از آن به عنوان جریان‌های انحرافی و بدعت‌آمیز یاد شده است. با ورود به دنیای جدید، جریان‌های مسیحانما به دلیل تأثیری که صورت‌بندی‌های اجتماعی داشتند، به موضوع مورد علاقه اندیشمندان علوم انسانی و به‌‌ویژه جامعه‌‌شناسان تبدیل شدند. این مقاله کوشیده است با رجوع به ادبیاتی که شماری از جامعه‌شناسان در این زمینه تولید کرده‌اند، نشان دهد که از دیدگاه آنان، مهم‌ترین دلایل پیدایش مسیحانمایان چیست. رویکرد این مقاله کیفی و اکتشافی است و با تحلیل محتوای عرفی نظریه‌های ارائه شده، به نظم‌دهی عوامل پیدایش مسیحاهای دروغین از منظر اندیشمندان پرداخته است. بر اساس آنچه در نتیجه‌گیری آمده است، این عوامل را می‌‌توان در سه دسته‌ «عوامل تعیین کننده»، «اثرگذار» و «شتاب‌دهنده» بخش‌بندی کرد. در این تحقیق، بی‌سامانی اجتماع به مثابه عامل تعیین‌کننده معرفی شده است و نیز ناکارآمدی سیستم، نارضایتی عمومی، فقدان دولت، بی‌سامانی توده، محقق نشدن آرمان‌های جمعی، گذار ارزشی، افتراق ارزشی، و چالش‌های فراگیر به عنوان عوامل اثرگذار معرفی شده‌اند.

«مهدویت»، از باورهای ‌اسلامی است که در روایات پیامبر؟صل؟ ریشه دارد. بیش‌‌تر اهل‌سنت بر این باورند که مهدی مژده داده شده در روایات متواتر،‌ هنوز به دنیا نیامده است و فرد مشخصی نیست؛ بلکه هرکسی از نسل پیامبر؟صل؟ و از فرزندان حضرت زهرا؟عها؟ که بتواند به عدالت قیام کند، می‌تواند مصداق مهدی باشد. بر این رویکرد، «مهدویت نوعی» اطلاق می‌‌گردد. این‌دسته، ابعاد دیگری از مسئله مهدویت را در کلام پیامبر؟صل؟، نادیده گرفته‌اند؛ مانند لزوم وجود حجت زنده بر زمین در هر زمان و وجوب معرفت و شناخت مصداق عینی امام زمان؟عج؟ که مصداق آن در سخنان پیامبر؟صل؟ به عنوان نهمین فرزند از نسل امام حسین؟ع؟ بیان گردیده است. این پژوهش‌، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی و نقد رویکرد «مهدویت نوعی» در اهل‌سنت معاصر، پرداخته و نشان می‌دهد که ادعاها و دلایل آنان براساس مبانی مورد پذیرش خودشان، مخدوش می‌باشد و رویکردشان، بیش‌‌تر بر تعصبات مذهبی استوار است تا تحقیقی علمی.

یکی از کارآمدترین حوزه‌های تأثیرگذار بر نظام آموزشی و تعلیم جوامع شیعی، بهره‌مندی از «آموزه انتظار»، به‌عنوان یکی از آموزه‌های اعتقادی و اصل بنیادین است که می‌تواند بر هدایت و رشد جامعه علمی تأثیرگذار باشد. ازجمله کارکردهای اخلاقی آموزه انتظار در فضای تعلیم و تعلم، سه مؤلفه شناختی، گرایشی و کارکردی، عقل‌مداری، محبت و عدالت‌محوری است. با توجه به این‌که از طرفی این عناصر سه‌گانه در متن ظهور و انتظار مطلوب نهفته و از سویی نظام‌های آموزشی مترقی و متعالی، وامدار این سه حوزه مهم اخلاقی‌اند؛ تحلیل کارکردهای این سه مؤلفه به‌عنوان اهداف تعلیمی و آموزشی می‌تواند نظام آموزشی را پویا، توانمند و تربیت‌محور و اهداف جامعه اسلامی را در مقام علم و عمل محقق کند. در این مقاله سعی شده است مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی و با الگوگیری از وضعیت مطلوب نظام آموزشی حکومت مهدوی، وضعیت موجود نظام آموزشی، در بهترین نحو سامان یابد و متناسب با اهداف هریک از حوزه‌های شناختی، گرایشی و کارکردی، بیش‌ترین استفاده و همخوانی با جامعه هدف رقم خورد. مهم‌ترین دستاورد چنین بازنگری، محقق کردن هدف متعالی تزکیه و تربیت الاهی است که نتیجه نهایی آن، سعادت و قرب الاهی است.

توقیعات منسوب به امام عصر؟عج؟، همه به دورۀ غیبت صغرا متعلق هستند. در این میان، دو یا سه توقیع منسوب به شیخ مفید، با تاریخ‌های 410 و 412ق، در نسخه کتاب الاحتجاج منسوب به طبرسی، گزارش شده؛ که به عصر غیبت کبرا مربوط هستند. برخی از اندیشمندان، در انتساب و اعتبار آن‌‌ها، تشکیک کرده‌اند. از سوی دیگر، تحقیقات جدید نشان می‌دهند که این توقیعات از امام زمان؟عج؟ و برای شیخ مفید نیستند. با توجه به عدم انتساب و اعتبار توقیعات منسوب به شیخ مفید به امام عصر؟عج؟؛ این سؤال به وجود می‌آید که اگر این توقیعات موجود در کتاب احتجاج، از امام زمان؟عج؟ و برای شیخ مفید نیستند؛ برای چه کسانی هستند؟ چگونه می‌توان این نامه‌ها را به شخص دیگری استناد داد؟ یا چه دلایلی و قرائنی وجود دارند که نشان دهند، این توقیعات به شخص بخصوصی متعلق هستند؟ پژوهش حاضر، با ذکر مقدماتی، به شواهدی می‌پردازد که نشان می‌دهد این توقیعات، به احتمال بسیار قوی، نامه‌های رد و بدل شده میان ناصر کبیر اطروش و ابن‌نعمان، حاکم ساریه طبرستان، هستند؛ که به واقعه فتنه حسن بن قاسم، و کمک‌ رسانی لیلی بن نعمان به بازگشت ناصر للحق به حکومت مربوط هستند.