جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌‌ای، حاکمیت تشریعی خدا، ملازم با حکومت دینی به معنای اجراى تشریع خداوند در جامعه؛ از طریق ولیِّ ماذونِ از طرف خدا اعمال می‌شود. پژوهش حاضر، با هدف تحلیـل قرآنیِ توحید در حاکمیت، با استفاده از روش‌شناسی توصیفی - تحلیلی، با عنوان چگونگی اعمال توحید در حاکمیت در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌‌ای در عصر غیبت، با تأکیدی بر کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی» نگاشته شده است. مهم‌ترین دستاورد این پژوهش، آن است که توحید، را در عرصه زندگی عملی انسان‌‌ها تجلی می‌بخشد؛ به این صورت که تحقق عینی حق حاکمیت الاهی، با دو شرط «ابلاغ تشریع» به مردم و «اجرا»ی آن در جامعه امکان پذیر است که با اذن دادن به پیامبران و امامان و ولی فقیه، اعمال می‌‌شود. نوآوری پژوهش، نیز آن است که سعی شده است این مسئله را، در اندیشه قرآنی آیت‌الله خامنه‌‌اى، با تاکید بر عصر غیبت، مورد بررسی و اثبات قرار دهد.

یکی از مهم‌‌ترین متون حدیثی که به نقش «استغاثه» در واقع شدن فرج اهل بیت؟عهم؟ می‌پردازد، «روایت فضل بن ابی قره» از امام صادق؟ع؟ است. سیمای کلی این روایت، اموری مانند داستان بشارت تولد حضرت اسحاق، تعجب جناب ساره از این بشارت، وعده عذاب الاهی برای بنی‌اسرائیل به سبب سخن جناب ساره، استغاثه و گریه چهل روزه بنی‌اسرائیل بر اثر طولانی شدن عذاب و خلاصی ایشان به واسطه استغاثه و جریان نجات‌بخشی و فرج با استغاثه و زاری شیعیان است. پژوهش حاضر که با روش توصیفی _ تحلیلی و با مراجعه به منابع کتابخانه‌‌ای ساماندهی شده است؛ روایت فضل بن ابی قره را از نظر «فقه الحدیثی» تحلیل کرده و پس از ذکر منابع، آن را اعتبارسنجی کرده است. سپس محتوای روایت را در چهار محور «بشارت تولد حضرت اسحاق؟ع؟ در منابع اسلامی و عهدین»، «تعجب ساره از وعده الاهی»، « جریان عذاب فرعونی در بنی اسرائیل و چگونگی رفع عذاب از ایشان» و «نقش دعا و استغاثه در تعجیل فرج اهل بیت؟عهم؟» بررسی و سرانجام میزان انطباق این گزارش را با قرآن، تاریخ و متون دینی اهل کتاب تحلیل کرده است.

بی گمان جریان‌ها،‌ همچون حرکت‌هایی که در جامعه و بر پایه معیارهای ویژه‌ای شکل گرفته و تحولاتی را به همراه دارند؛ دارای بنیان‌هایی هستند که بررسی و تحلیل آن‌ها به تحلیل و نقد آن‌ها کمک شایانی می‌کند. از پدیده‌هایی که در نقل روایات مهدویت در مواردی به ایجاد و گسترش جریان‌های انحرافی منجر شده، وضع، «تحریف و تأویل» است. در این نوشتار، به بررسی نقش این سه در شکل‌‌گیری و استمرار جریان‌های انحرافی مهدویت در عصر حضور ائمه؟عهم؟ پرداخته شده است. در پژوهش پیش‌رو، پس از بازنمایی این عوامل در روایات مهدویت، راهکارهایی ناظر به روشنگری درباره وقایع ناگوار در تاریخ احادیث در عصر حضور ائمه؟عهم؟ و بررسی دگرگونی‌های انجام‌شده؛ به گونه‌ای مختصر به روش تاریخی ـ حدیثی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. اگرچه مشخص‌کردن میزان نقش این سه در پدیدآوردن و استمرار جریان‌های انحرافی کاری بس مشکل می‌نماید؛ بررسی‌ها گواه روشنی است بر این اصل بنیادین که بن‌مایه‌های انحراف را می‌توان در دگرگونی احادیث معصومان؟عهم؟ به نظاره نشست. بر پایه یافته‌های این پژوهش، در کنار عوامل اجتماعی، سیاسی و شخصیتی در پدیدآمدن و استمرار جریان‌های انحرافی؛ «وضع»، «تحریف» و «تأویل» در نقل روایات، نقشی کلیدی و بنیادین داشته‌اند.

«ولایت» و «امامت» کانون معارف شیعه است و آموزه مهدویت به دلیل اتصال و انتساب به امام حیّ و حاضر، همواره در کانون تلاش‌‌های علمی و عملی حوزه‌های علمیه جهان تشیع و بزرگان آن در طول تاریخ بوده است. حکمای حوزه در قرن چهاردهم شمسی، که خود در مرکز تحولات نظری و عینی بوده‌اند، سعی کرده‌اند با نظریه‌پردازی در مورد این آموزه گرانسنگ، ضمن پاسخگویی به شبهات و رفع نیازهای علمی، جامعه شیعه را سرپرستی و هدایت کنند. این پژوهش تلاش دارد با بررسی اندیشه‌‌های مهدوی حکمای حوزه علمیه قم، ضمن تحلیل مهم‌ترین نظریه‌‌ها و ابتکارات، سیر تطورات آن‌ها را بررسی و نقاط عطف آن را واکاوی کند. در این زمینه برجسته‌ترین آرای متکلمان و فیلسوفان حوزوی در موضوع مهدویت تحلیل شده و سپس سیر تطورات آن، خصوصاً در سه عرصه‌‌ای که در کانون توجهات و تأملات ایشان بوده؛ یعنی «اثبات وجود امام زمان؟عج؟»، «انتظار» و «آرمان‌‌شهر مهدوی» بررسی شده است.

تاریخ یکصد ساله، گواه این نکته است که حوزه علمیه قم از زمان تاسیس و احیا و با زعامت فقیهان بزرگی مانند آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آیت‌الله سید حسین بروجردی و به تبع آن، انقلاب اسلامی ایران به زعامت امام خمینی؛ در گسترش فرهنگ مهدوی و زدودن انگاره‌‌ها از این آموزه اصیل نقشی اساسی داشته است. این تلاش در قالب مناظرات، سخنرانی، بیانیه‌ها، مکتوبات و نماهنگ ارائه شده‌‌ است. این نوشتار تلاش دارد با روش توصیفی _تحلیلی و بهر‌‌ه‌‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و تاریخ شفاهی، به احصای مکتوبات مهدوی عرضه شده در حوزه علمیه قم و در موضوع نقد جریان‌های انحرافی، از دوران ورود آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی (1300شمسی) تا پایان سده (1400 شمسی) و تحلیل آن بپردازد. پس از تحلیل منابع مکتوب، به خلأها و آسیب‌‌های برخی از دوره‌ها و منابع پرداخته است تا بتوان با بهره‌‌گیری از گذشته، گامی موثر به‌منظور نشر مهدویت و مکتوبات مرتبط با آن در دوران معاصر برداشت.

همسو با مسئله امامت، مقوله «زمامداری اسلامی» به‌عنوان یکی از فلسفه‌‌های آن از سوی شیعیان، مطرح است که ذیل بحث «ولایت تشریعی» به آن پرداخته شده است. «ولایت تشریعی پس از پیامبر»، در امامان دوازده‌گانه تحقق یافته و تا پایان حیات امام حسن‌‌عسکری؟ع؟ بی‌هیچ مشکلی ادامه داشته است؛ اما با شروع امامت امام زمان؟عج؟ و غیبت آن حضرت، زمامداری ظاهری جامعه شیعی دچار چالش شد. این مقاله با روش کتابخانه‌ای در گردآوری مطالب و رویکرد توصیفی _ تحلیلی در پردازش داده‌ها؛ به خلاف دیدگاه کسانی امثال آقای عبدالکریم سروش و طرح مبحث «تشیع و چالش مردم‌‌سالاری»؛ ضمن اثبات امکان زمامداری در عصر غیبت، چگونگی تحقق آن را تبیین کرده و به این نتیجه رسیده است که در دوره‌‌ غیبت صغرا؛ مشکلی از لحاظ ولایت به معنای زمامداری امور برای شیعیان وجود ندارد؛ زیرا در غیبت صغرا، کم‌‌تر موضوعی پیدا می‌‌شد که حکم آن در روایات نیامده باشد و همچنین مردم با ارتباط با نایبان خاص، نیاز خود را برطرف می‌‌کردند و در دوره‌‌ غیبت کبرا نیز هرچند امکان ارتباط رسمی با امام وجود نداشته و ندارد؛ زمامداری امت در قالب نظریه ولایت فقیه استمرار دارد و توسط ولی‌فقیه جامع‌الشرایط این چالش مرتفع می‌‌گردد.

اندیشه «اخباری» بعد از شکل‌‌گیری تاکنون در میزان تأثیر بر اندیشه عالمان شیعی نوسان داشته است. به‌ظاهر، با مجاهدت عالمان اصولی، رویکرد اخباری از صحنه تفکر فقهی رخت بربسته است؛ اما واقعیت آن است که این جریان، هم به لحاظ بینشی و هم از نظر کنشی تأثیر خود را برجای گذاشته است. این نگره، در مسئله مهدویت، حضور و تأثیر خود را بر عالمان شیعی به شکل جدی نشان داده است. این تحقیق به تأثیر کنشی و رفتاری اندیشه اخباری بر حوزه مهدویت در دوران معاصر در میان شیعیان اشاره می‌کند. یافته اصلی پژوهه حاضر آن است که معرفت دینی ظاهرگرایانه اخباری، هم بر کنش فردی و هم بر کنش اجتماعی شیعیان اثر دارد. اجتناب از مسئولیت‌‌های اجتماعی، بیان مباحث غیر ضروری، همچون نقل خواب، احوال شخصی امام زمان؟عج؟ و ملاقات‌‌گرایی، عزلت‌گزینی، اخذ تاکتیک سکوت دربرابر تحرکات مستکبرانه غرب؛ ازجمله اثر کنشی اندیشه اخباری است. همچنین به دلیل همین دیدگاه اخباری، اساساً این اندیشه با حضور زنان در جامعه به عنوان فعالیت‌های اجتماعی در مورد زمینه‌سازی ظهور مخالفت می‌کند. پژوهش پیش‌‌رو با روش توصیفی- تحلیلی به سنجش اثرگذاری اندیشه اخباری در سلوک و زندگی فردی و اجتماعی برخی از شیعیان معاصر پرداخته است.

«محمدبن عثمان» دومین وکیل و از ارکان وکلای چهارگانه در غیبت صغرا و واسطه میان امام مهدی؟عج؟ با شیعیان در این دوره بوده است. پژوهش حاضر به‌‌دنبال پاسخ به این سئوال است که محمدبن عثمان در مواجهه با مشکلات امامیه در غیبت صغرا چه اندازه و چگونه اثر گذار بوده است؛ دورانی که امامیه از طرفی نخستین بار با بحران دوره غیبت امام خود و از سوی دیگر، با انواع مشکلات اجتماعی مواجهه بوده؛ به‌‌طوری که از هر سو کیان امامیه مورد تهاجم بوده است. مقاله پیش‌‌رو با روش کتابخانه‌‌ای و تحلیل داده‌‌های تاریخی به بررسی زندگی محمدبن عثمان در این دوره توجه دارد و این مهم تبیین شده است که محمدبن عثمان با ارتباط مستمر با امام مهدی؟عج؟، رفتاری متناسب با شئون مختلف امامیه داشته که یکی از مهم‌‌ترین مؤلفه‌های آن در زمینه سازمان وکالت بوده است. وی در گرفتن نامه‌‌ها و وجوهات شرعی از شیعیان و رساندن آن‌ها به امام و هزینه کرد آن به دستور امام و برخورد با مدعیان وکالت و برخی از وکلای متمرد نقش ویژه‌‌ای داشته است.

یکی از آموزه‌ها و میراث‌های گران‌بهای باورداشت مهدویت در اندیشه آیت‌الله‌ صافی گلپایگانی «فرهنگ انتظار» است. مهم‌ترین بعد فرهنگ انتظار، بعد «آینده‌نگری» و «آینده‌سازی» آن است که مطالعه آن در حیطه دانش «آینده‌پژوهی اسلامی» است. فرهنگ انتظار، بعد فراگیر آینده‌پژوهی اسلامی است که در آن شناخت و پردازش و ساخت آینده با هم مورد توجه هستند. در این مقاله به این پرسش پژوهشی پرداخته شده است که «ابعاد آینده‌پژوهی اسلامی در فرهنگ انتظار از منظر آیت‌الله صافی گلپایگانی کدام است؟» ساماندهی این پژوهش باهدف توسعه‌ای و دارای ماهیت کیفی است. برای جمع‌آوری داده‌ها، از روش کتابخانه‌ای (مطالعه اسناد و مدارک) و به‌منظور تحلیل داده‌ها از روش توصیفی- تحلیلی با تحلیل معنا ساختی و از نوع مفهومی استفاده شده است؛ یعنی مشابهت بین سازه‌های ذهنی و مفهومی؛ به‌گونه‌ای که مفاهیم و عبارات فرهنگ انتظار در اندیشه آیت‌الله صافی گلپایگانی، مبتنی بر اصول و روش‌های چشم‌اندازسازی و تصویرپردازی در آینده‌پژوهی اسلامی واسازی شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، چشم‌اندازسازی و ارائه تصاویر روشنی از آینده از روش‌های بیان چگونگی آینده‌سازی اندیشه آیت‌الله صافی گلپایگانی در فرهنگ انتظار است.

در زیارت آل‌یاسین عبارت «رَبَّانِی ‌آیَاتِه» از جمله عباراتی است که بایسته است در مورد آن تأمل و تعمق بسیار شود تا برداشتی صحیح و دقیق از عبارت مذکور صورت بگیرد. فرضیه تحقیق ارتباط بین «ربّانیّ‌آیاته» و «مرجعیت‌علمی‌، هدایت‌تکوینی و داعی الله بودن ‌اهل‌بیت» می‌باشد. تحقیق حاضر با ساختار و محتوای توصیفی-تحلیلی در تلاش پاسخ به این سوال است که معنای صحیح و دقیق «ربّانیّ آیاته» موجود در زیارت چه می‌باشد؟ همچنین این عبارت از زیارت، دربردارنده چه وصفی از صفات امامت و حضرت ‌ولی‌عصر؟عج؟ می‌باشد؟ در این نوشتار با در نظر گرفتن معنای واژگان «ربّانی» و «آیاته» برحسب روابط متنی (قرآن ‌و روایات)، معانی متصور شده برای «ربّانیّ آیاته» بررسی گردیده است. بر اساس داده‌های این پژوهش، بهترین تبیین از «ربّانیّ آیاته» «شخص آگاه و خبیر به آیات‌الاهی که آن را برای مردم تفسیر می‌کند و بر آیات قیّم است» و «پرورش دهنده موجودات و مخلوقات هستی»؛ همچنین با در نظر گرفتن سیاق عبارت «ربّانیّ آیاته» است که دالّ بر دعوت انسان به توحید است و با توجه به همنشین‌هایی نظیر علم مصبوب و ترجمان کتاب، مرجعیت علمی، عصمت و هدایت ولایی و تکوینی حضرت ‌ولی‌عصر؟عج؟ ثابت می‌گردد.