جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروز مباحث «تمدن نوین اسلامی» و «مهدویت‌‌پژوهی» به نحوی گسسته در حال مطرح شدن است و محققان هرکدام از دو رشته، جدا از دیگری در حال طرح‌‌ریزی مباحث خود هستند. طبیعی است ابهام این ارتباط و نسبت موجود بین آن‌ها، سبب پراکنده‌‌کاری و موازی‌‌کاری پژوهشی بین دو رشته خواهد شد. مضاف بر این، در منظومه فکری مقام معظم رهبری، تمدن نوین اسلامی و مهدویت، رابطه‌‌ای تنگاتنگ دارند. بر همین اساس، ضروری است نسبت بین این دو مقوله از منظر ایشان مورد تحلیل و واکاوی قرار گیرد. در این اثر، با روش «توصیفی ـ تحلیلی» بدین امر پرداخته خواهد شد. نتیجه اثر پیش رو، این که در منظومه فکری مقام معظم رهبری، تحقق تمام و کمال تمدن نوین اسلامی در عصر ظهور خواهد بود. در این میان، هدفگذاری انقلاب اسلامی بر دستیابی به تمدن نوین است؛ بدین سبب که به میزان پایه‌‌گذاری این تمدن، حلقه‌‌های مقدمه‌‌سازی ظهور در روند طولی خود پیش‌‌تر خواهد رفت. لذا تمدن نوین اسلامی، مهم‌‌ترین، بلکه تام‌‌ترین سبب در مسیر تسهیل‌‌گری ظهور محسوب می‌‌شود.

مهدویت و جامعه آرمانی صالحان در قرآن کریم، در قالب سنت‌‌های الاهی، به ویژه «سنت استخلاف صالحان»، تبیین شده است. پژوهش پیش‌‌رو با روش «توصیفی-تحلیلی» و تفسیر قرآن با قرآن، به شناخت صحیح و کاملی از استخلاف صالحان در امت خاتم و تشابه آن با استخلاف در امت رسولان؛ از جهات فراوان و جدیدی در این زمینه دست یافته است. طبق یافته‌‌های این پژوهش، بر اساس وعدۀ الاهی، مبنی بر داوری خدای سبحان در امت رسولان، از جمله امت رسول خاتم؟صل؟ مجرمان با نزول عذاب استیصال، ریشه کن شده و پس از آن، صالحان نجات یافته از عذاب، وارث زمین می‌‌گردند. بنابراین، کاربرد استخلاف صالحان، در قرآن کریم، به معنای جانشینی و جایگزینی صالحان در زمین، به جای مجرمان هلاکت یافته به وسیلۀ عذاب استیصال است و میان امت رسول خاتم و سایر امت‌‌ رسولان، در این سنت الاهی، همانند سایر سنت‌‌ها، هیچ گونه تفاوتی وجود ندارد و به همان شیوه اجرا خواهد شد و این همسانی، هم در اصل سنت استخلاف و هم در نحوۀ فرایند آن و هم در سنت‌‌های مرتبط با آن، برقرار است. این سنت، در امت رسولان، محقق شده است؛ ولی در سه امت محمّدی، موسوی و عیسوی؟عهم؟، در آخر الزّمان، در عصر ظهور امام مهدی؟عج؟ اجرا خواهد شد.

در ادیان الاهی – به‌ویژه دین اسلام و مذهب تشیع _ نسبت به متون دینی، به طور کلی، با دو نگرش و رهیافت مواجه هستیم: «نص‌‌گرایی» و «عقل‌‌گرایی». جریان نص‌گرا، در فهم دین محوریت و اصالت را به متن داده و بر فرع و حاشیه بودن عقل تأکید می‌‌کند و جریان عقل‌‌گرا (اعتدالی)، ضمن پایبندی به متن، برای عقل نیز شأن کشف معارف دینی قائل است. حوزه علمیه قم در سده اخیر، شاهد حضور این دو جریان در صحنه مهدویت‌‌پژوهی بوده است. جریان عقل‌‌گرای اعتدالی با نقد تک‌‌ساحتی بودن روش نص‌‌گرایان افراطی، بین عقل و متن و پایایی و پویایی باورداشت مهدویت پیوند و آشتی برقرار کرده و مبارزات علمی بر جریان نقل‌‌گرای افراطی غالب شد. پژوهش پیش‌رو، از آن‌جا که به دنبال کشف بروندادهای غلبه جریان عقل‌‌گرایی اعتدالی بر نص‌‌گرایی افراطی حوزه علمیه قم در مهدویت است و به توصیف و تحلیل نتایج غلبه تفکر عقل‌‌گرایی بر نص‌‌گرایی در آن آموزه می‌پردازد، و بر مطالعات کتابخانه‌‌ای و اسنادی مبتنی است؛ از نظر روش اجرای تحقیق، توصیفی _ تبیینی خواهد بود.

«بهائیت» از جمله فرقه‌‌های انحرافی معاصر است که علمای حوزه علمیه قم در یک سده اخیر، نقش محوری در مبارزه با آن داشته‌‌اند و با تبیین صحیح آموزه‌‌های دینی تا حدود زیادی از نشر و گسترش آن در جامعه مسلمین جلوگیریی کرده‌‌اند. این جستار به بررسی نقش علمای قم در مبارزه با فرقه‌‌ انحرافی بهائیت دردوره معاصر پرداخته و با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری مطالب به شیوه کتابخانه‌‌ای تهیه شده است. براساس یافته‌‌های پژوهش، مبارزه علمای قم با بهائیت در ابعاد مختلف با روش غیر مستقیم و یا مستقیم توانسته است مواضع بهائیان را به خطر انداخته و مانع پیشروی‌‌های گمراه کننده این فرقه در جامعه گردد. بررسی سیر تحولات نشانگر آن است که مواجهه علما در مبارزه یکنواخت نبوده و در سه دوره «احیا»، «تثبیت» و «رشد» حوزه با تطور همراه بوده است. مبارزه در مرحله احیا، با استفاده از ابزار فقه و تکیه بر مباحث اعتقادی است و در دوره تثبیت، به مواجهه مستقیم تغییر یافت و به صورت مبارزه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مطرح شد. در مرحله رشد و توسعه با تکیه بر مفاهیم سیاسی مذهبی شیعه، مبارزه با بهائیت به لایه‌‌های عمیق‌‌تر کشانده شد و از لحاظ کمی و نیز از لحاظ کیفی تغییر یافت و به تخصصی شدن روش مقابله ‌‌انجامید.

«تطور صد سال مطالعات مهدویت در حوزه علمیه قم»، موضوعی است که پژوهش حاضر به آن پرداخته است. روش تحقیق در این مقاله از نوع میدانی و کتابخانه‌ای است. هدف از انجام تحقیق، ارائه سیر تطور آثار برگزیده مطالعات کمّی و کیفی مهدویت، در حوزه علمیه قم است. تمرکز مقاله بر مطالعه مهدویت در حوزه علمیه طی سده اخیر و مقایسه رویکرد به آن، قبل و بعد از انقلاب اسلامی است. تحلیل حدیثی مهدویت، تبیین مهدویت، کتاب‌شناخت مهدویت و تحقیق علمی، از مهم‌ترین مراحل تطور مطالعه مهدویت در حوزه علمیه قم به شمار می‌آیند که این رویکرد، به نشر بیش از دوهزار مقاله علمی، سیصدو پنجاه رساله و بیش از شش‌هزار اثر توصیفی تحلیلی، در عرصه‌های مختلف منجر شده‌اند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند در عرصه‌های پژوهش و نشر آثار مهدویت جهش مطالعاتی مناسبی روی داده است و به پدید آمدن تطورات مهمی در مطالعه مهدویت منجر شده است. این تطورات، مطالعه مهدویت را در حوزه علیمه قم از مسئله‌ای حدیثی و کلامی به حوزه مطالعات علوم تربیتی، سیاسی و اجتماعی توسعه داده است.

«سند چشم‌‌انداز جمهوری اسلامی ایران»، مهدویت و موعودگرایی را به‌گونه‌ای شایسته مورد توجه قرار نداده است که این کمبود را می‌‌توان با تدوین سند چشم‌‌انداز فرهنگی، مبتنی بر مهدویت جبران کرد. هدف از پژوهش حاضر، تدوین سند جامع توسعه فرهنگ مهدویت و انتظار است. جامعه آماری پژوهش را خبرگان، صاحب‌نظران و استادان حوزه مهدویت و انتظار در ایران تشکیل داده‌اند. برای گردآوری اطلاعات، با توجه به بخش‌های مختلف پژوهش، از چند پرسشنامه استفاده و برای تحلیل داده‌‌ها نیز از روش SWOT استفاده شده است. با توجه به نتایج، 67 مؤلفه قوت، 113 مؤلفه ضعف، 99 وجه فرصت و 72 مؤلفه تهدید شناسایی شدند. در ادامه ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی محاسبه و جایگاه کشور در خانه محافظه‌‌کارانه (بازنگری و تغییر جهت) تعیین گردید. در نهایت، با توجه به جایگاه کشور، ده استراتژی کلان بر اساس فرصت‌‌های بیرونی و ضعف‌‌های داخلی تعریف شدند و برای هر استراتژی کلان نیز استراتژی‌‌ها و برنامه‌‌های عملیاتی تدوین شد.

مسئله «نجات» و «ظهور منجی» یکی از مهم‌‌ترین آموزه‌‌ها در میان یهودیان است که پژوهشگران از زوایای مختلف بدان پرداخته‌‌اند؛ اما به نظر می‌‌رسد تمام جنبه‌‌های آن مورد کاوش قرار نگرفته‌اند. یکی از این جنبه‌ها بررسی سیر تحول این آموزه در میان یهودیان است که در طول تاریخ پر فراز و نشیب یهودیت، با شدت و ضعف همراه بوده و تحولاتی را پشت سر گذاشته است. پژوهش پیش‌رو، با روش توصیفی_تحلیلی و گرد‌‌آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌‌ای، به بازخوانی تاریخ یهود از آغاز تا زمان پراکندگی پرداخته و تطور این آموزه در میان یهودیان را بررسی کرده است. یافته‌‌های پژوهش حکایت از آن دارند که اندیشه منجی‌‌‌‌ در میان یهود، در این بازه‌‌ زمانی در ابتدا حالت فرابشری با کارکرد زمینی و مادی داشته است و در طول این مدت، با توجه به حوادث و رخدادها، نگاه به منجی و مسئله نجات، از حالت فرابشری که همان نجات توسط یهوه باشد، خارج و باور به ظهور منجی بشری با نگرش فرجام شناسانه مطرح شده است.

«مهدویت» از مباحث مهم در کلمات اندیشمندان شیعه وسنی است. از دیر زمان، دانشمندانی از اهل سنت همگام با عالمان شیعی در عرصه مهدویت دغدغه داشته و از اهمیت اعتقاد به امام مهدی؟عج؟ و ولادت و نسب سخن گفته‌اند. در این بین، دیدگاه «شیخ عثمان‌ بن فودی» (از اندیشمندان بزرگ و برجسته اهل سنت افریقا) به مهدویت، از جنبه‌های مختلفی به دیدگاه امامیه شبیه است. آنچه در این مقاله مورد کنکاش علمی قرار گرفته، عصمت، ولادت، طول عمر و نسب امام مهدی؟عج؟ است که بررسی می‌‌شود این مؤلفه‌ها در چه سطحی مورد پذیرش شیخ عثمان بن فودی است. روش این مقاله، رویکرد تحلیلی، کتابخانه‌‌ای و بر کتاب‌‌های عثمان بن فودی مبتنی است. سوال اصلی مقاله، صحت سنجی باور مهدوی شیخ عثمان بن فودی در تطابق آن با دیدگاه مهدوی شیعیان است. بررسی اعتقاد شیخ عثمان بن فودی در بحث ولادت، ضرورت وجود امام، نسب و طول عمر حضرت مهدی؟عج؟ در آثار وی از یافته‌‌های این مقاله است.

«مهدویت» در بین امت اسلامی، به‌ویژه علمای شیعه مورد اتفاق نظر است. در عین حال، تفاوت در نگرش به این موضوع، در بین عالمان به چشم می‌خورد؛ به گونه‌ای که دانشمندان اسلامی را در طی اعصار مختلف می‌توان از این زاویه بازشناسی و طبقه‌بندی کرد. در سده اخیر نیز متفکران و دانشمندانی در جهان اسلام و از جمله در حوزه علمیه قم، درعین وفاق در اصل عقیده مهدویت، منظر و زاویه نگاه آنان به موضوع متفاوت است. این نگرش‌های مختلف به چند دسته کلی قابل طبقه‌بندی است: رویکرد روایی، عقلی، عرفانی، تاریخی، اجتماعی-سیاسی و...، قابل طبقه بندی است. این مقاله در صدد است با تبیین رویکردهای مختلف به موضوع مهدویت و نیز معرفی چهره‌های شاخص در هر رویکرد، به سیر این خطوط در قرن چهاردهم شمسی، در حوزه علمیه قم بپردازد. روش این پژوهش تحلیلی_توصیفی از طریق بررسی آثار مکتوب مهدوی قرن اخیر درحوزه علمیه قم است

حوزه علمیه قم در سده اخیر بالنده‌ترین رویکرد را طی زمان حیات خود داشته است. توجه به معارف اهل بیت با تکیه بر عقل و نقل، میراث گرانبهایی برای معارف دینی فراهم کرده است. اندیشه مهدویت، یکی از این آموزه‌‌ها است که در حوزه علمیه قم به رغم فراز و نشیب‌‌هایی که در این سده داشته است، نسبت به سده قبل با تطورات و تغییرات متعددی همراه بوده است. در این نوشتار، پنج تطورِ اندیشه مهدویت در سده اخیر بیان شده است: 1. تطور روشی، 2. تطور دامنه‌‌ای، 3. تطور تبیینی که در این‌جا تنها بر دو آموزه انتظار و نیابت عامه تاکید می‌‌شود، 4. تطور غایی، 5. تطور ارائه‌‌ای. آنچه این تطورات پنج‌‌گانه را با هم مرتبط می‌کند، «تطور غایی» است. شواهد و قرائن حکایت از آن دارند که در سده اخیر در حوزه علمیه قم، اندیشه مهدویت از آموزه‌ای صرفاً اعتقادی، به اندیشه‌ای راهبردی تبدیل شده است که هدفش تنها دفاع از نوعی اعتقاد نیست، بلکه در پی آن است که در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی خود را نشان دهد و جامعه در تمامی شئونش از این اندیشه تاثیر بپذیرد. در این نوشتار با تکیه بر آثار مکتوب در این سده، تلاش شده، مسیری که در این تطورات طی شده است، بیان شود.