حركت جوهري | کتابخانه مجازی الفبا

حرکت جوهري ماده به چه مبحثي مي پردازد؟

طبق نظر ملاصدرا تمام حركات عرضي، معلول حركات طبايع و جواهر خويش است تا زمانى كه جوهر يك شى درحركت نباشد اعراض آن ممكن نيست حركت كند. وي تاكيد مي كند كه نهاد عالم اساسا نهادي نا آرام و در حال حركت و دگرگون شدن است و نشانه آن نيز همين تغييرات محسوس در اعراض (يعني رنگ و وزن و اندازه و مكان و زمان و .. ) است چرا كه تا جوهر در حركت نباشد هيچ عرضي امكان حركت وتغيير كردن را ندارد چرا كه بايد چيزي ايجاد كننده حركت باشد كه خود داراي حركت باشد. ملاصدرا بر اين باور است كه هر چه در اين عالم طبيعت است، هرچيزي كه زمان بر او مي گذرد و در فضا و مكان قرار دارد ـ يعني عالم طبيعت ـ دائماً در حال سيلان است؛ حتي نه فقط در اعراض حركت واقع مي شود، نه فقط اعراض و حالات اجسام طبيعي متغيرند، بلكه خود ذوات دائماً در تحول و تغييرند و اگر ذوات اشياء متغير نمي‏بود، احوال و صفات و اعراض متغير نمي شدند؛ و نه تنها ذوات و اجسام متغيرند بلكه عين حركت و تغيّرند، عين صيرورت و شدن مي باشند. در قديم مي گفتند جسم يا ثابت است يا متغير، ولي اين فلسفه مي گويد: در جسم ثبات معني ندارد بلكه اين هستي است ـ يعني همان حقيقت واحد اصيل ـ كه در برخي مراتب خود ثابت است و در برخي مراتب سيّال؛ هستي ثابت مساوي است با ماوراء طبيعت. حالا خود آن حركت اعراض كه ارسطو مي گفته، بحثي است كه در اين جا فرصت بحث در آن باره نيست. مي گفتند جسم يا متغير است يا غير متغيّر؛ يعني مقسم حركت، جسم بود كه متغير يا غير متغير بود. ولي در اين فلسفه ، هستي است كه يا ثابت است يا سيّال، و هستي سيّال مساوي ا ست با عالم طبيعت از اول تا به آخر؛ و بحثي كه امروز به نام «شدن» مطرح است (امروز مي گويند آنچه هست «شدن» است)، در فلسفه صدرا به جاي اين كلمه «صيرورت» است. صيرورت يعني گرديدن، يعني همان شدن؛ يعني آنچه در طبيعت است گرديدن است يعني همان «شدن» نه گردش. در فلسفة اروپا چون مايه هاي فكري اصالت ماهيتي بوده با اينكه علم رسيده بود به اينجا كه حركت بيش از آنچه قدما فرض ميكردند در دل اشياء راه دارد، نتوانستند مفهوم «شدن» را آن چنانكه هست درك و تحليل نمايند. هگل بحث را طور ديگري مطرح كرد، گفت: بودن وقتي با نبودن جمع شود از آن »شدن« به وجود مي‏آيد؛ شدن؛ يعني جمع بودن و نبودن؛ يعني تركيب هستي و نيستي؛ و بعد نتايجي خواسته است بگيرد كه جمع ميان نقيضين محال نيست. ولي روي پاية اصالت وجود اصلاً خود هستي دو قسم است: يك نوع از هستي «شدن» است. شدن خود نوعي از هستي است نه جمع هستي و نيستي. در عين اينكه وجود و عدم در»شدن« به يك شكلي جمع مي شود ولي اين غير از آن است كه ضد هم باشند و اين اشتباه فلسفة اروپا در فلسفه او نيست. ( مجموعه آثار شهيد مطهري ج13 ـ مقالات فلسفي،شهيد مطهري ).
اين حركت همچنان كه در طبيعت جريان دارد در انسان نيز موجوداست. اين حركت در طبيعت مادى بدن در جريان است بدين صورت كه جواهر مادى انسان با حركات عرضى آن درحركت است. اين تكامل و حركت طبيعى بدن خارج از اختيار انسان مى‏باشد مثل قواى هاضمه، قلب، عروق... كه اصطلاحا از آن به حركات قسرى ياد مى‏شود. البته ايشان مبدأ حركات طبيعى بدن را نفس انسانى مى‏داند كه بحثىجدا دارد. اما حركت ديگر انسان كه مربوط به كمالات نفسانى است كاملاً در اختيار او قرار دارد كه حركت جوهرى نفس ناميده مى‏شود. نفس انسانى به سبب قواى عقل نظرى در حيطه تفكر و عقل عملى در حيطه عمل تكامل جوهرى پيدا مى‏كند.بدين صورت كه هر آنچه مى‏انديشد و بدان ملتزم مى‏شود و عقيده‏اى كه بدان ايمان دارد طبق نظر ملاصدرا در جوهرنفس انسان تغيير حاصل مى‏شود و هكذا در انديشه‏اى كه موج صدور عمل از او مى‏شود و فعلى را كه به سبب اعتقادى انجام مى‏دهد باز جوهر نفس انسانى است كه در آن تغيير و تحول رخ مى‏دهد و حركتى از او به سوى مرحله‏اى جديد انجام مى‏شود كه از آن به تكامل نفس و حركت جوهرى نفس ياد مى‏شود، پس حركت جوهرى نفس به اختيار خود انسان است بلكه مى‏توان گفت اختيار انسان حركت نفس را جهت مى‏دهد يا او را در راه سعادت و يا در مسير شقاوت مى‏داند و در هر دو حال نفس انسان وارد مرحله جديدى شده و از قوه به فعليتى جديد رسيده و تكاملي كسب كرده، حال اين تكامل يا به سوى سعادت او ختم مى‏شود يا موجب شقاوت او مى‏گردد. لذا ملاصدرا در توجيه تنزل نفس به مراحل پست در عين اين كه او متوجه كمالات عالى است مى‏گويد: انتقال نفس به وجه نزول منافاتى باتوجه نفس به كمالات مافوق ندارد چون كه خروج از قوه به فعل در شيئى از كمالات حيوانى نه تنها منافى شقاوت اخروى نيست بلكه مؤكد او نيز قرار مى‏گيرد، چرا كه طرق آخرت متفاوت است يك راه طريق سعادت و رسيدن به نشئه كرامت و قرب به خدا است و راه ديگر طريق شقاوت و رسيدن به نشئه انتقام و دورى از رضوان خدا است»،(اسرارالايات، ص 149). نتيجه که از ابحاث گذشته بدست مي آيد, آن است که کل جهان ماده و عالم جسماني يک حقيقت واحد است, که سر تا پا حرکت و سيلان و دگرگوني است. مبدآ اين حرکت قوه صرف است, که هيچ فعليتي جز قوه بودن ندارد (ماده اولي): و منتهايش فعليت محض است که از هر گونه قوه اي منزه مي باشد (تجرد تام) . علامه طباطبايي_قدس سره_ در {نهايه الحکمه}در بيان اين مطلب مي گويد: [ماده اولي, از آنجا که قوه محض است, فاقد هر گونه فعليتي که دارد همان فعليت قوه بودن است. و بنابراين, هر گونه فعليتي که بر ماده اولي درآيد, تابع و پيرو فعليت صورتي است که آن را به پا مي دارد؛ و نيز تميز آن به تميز صورتي است که با آن متحد مي گردد؛ و همچنين تشخيص به تشخص آن صورت بوده, و در وحدت و کثرت خود تابع آن صورت مي باشد. آري ماده في نفسه از يک وحدت ابهامي, نظير وحدت ماهيت جنسي برخوردار است [؛ يعني يک نوع وحدت که مي تواند امور متکثري را در بر گيرد؛ همانگونه که ماهيت حيوان مثلا, در عين حال که يک ماهيت واحد است, و وحدت جنسي دارد, انواع گوناگوني را دربر مي گيرد.] و چون همين ماده اولي موضوع حرکت جوهري عمومي عالم راتشکيل مي دهد, پس سراسر عالم ماده [با همه جواهر و اعراضي که در آن است], يک حقيقت واحد و گذرا خواهد بود که از مرحله قوه محض به سوي فعليتي که هيچ قوه اي ندارد, در حرکت مي باشد. چنان که از بيان فوق بدست مي آيد, تکيه مولف_قدس سره_ در اثبات وحدت حرکت عالم,بر وحدت موضوع آن, يعني ماده اولي است .( براي مطالعه دقيق تر و آشنايي بيشتر به صفحات 161 - 188 شرح بدايه الحکمه آقاي شيرواني مراجعه فرمائيد)

پرسمان دانشجویی