در بسیاری از احادیث امامان ـ علیهم السلام ـ، به مدح علم و عالم پرداخته شده و در بعضی جاها گفته شده که (العلم هو الحجاب الاکبر). اساساً فلسفه این تعارضات در احادیث چیست و راه حل کلی حل و فصل این تعارضات که نمونه های دیگری را نیز می توان ذکر کرد چیست؟ | کتابخانه مجازی الفبا

در بسياري از احاديث امامان ـ عليهم السلام ـ، به مدح علم و عالم پرداخته شده و در بعضي جاها گفته شده كه (العلم هو الحجاب الاكبر). اساساً فلسفه اين تعارضات در احاديث چيست و راه حل كلي حل و فصل اين تعارضات كه نمونه هاي ديگري را نيز مي توان ذكر كرد چيست؟

علم موضوعي است كه هر صاحب عقل و انديشه اي، بر ارزش و منزلت آن گواهي مي دهد و آن را بزرگ و نيكو مي شمارد. علم در دين مبارك اسلام كه ختم تمام اديان و در بر گيرنده تمام ارزش هاست، جايگاه بلند و رفيعي دارد.
رسول گرامي اسلام مي فرمايند: «فراگيري علم بر هر مسلمان واجب است و خداوند، فراگيران دانش را دوست دارد)[1] و همچنين مي فرمايد: «علم را بياموزيد ولو در چين باشد»[2]
درباره عبارت (العلم هو الحجاب الاكبر); يعني علم براي انسان حجاب بزرگي ايجاد مي كند. بايد بيان شود كه اين جمله، روايت و كلام معصوم ـ عليه السلام ـ نيست بلكه عبارتي است عرفاني، كه بزرگاني چون امام خميني(ره) در كتب اخلاقي و عرفاني خود از اين تعبير استفاده[3] كرده اند. و هيچ منافاتي با روايات مربوط به فضيلت علم و عالم ندارد، چرا كه كساني اين عبارت را به كار برده اند كه خود، دريايي از علم و معرفت بوده اند و علوم، نه تنها براي آنان حجاب نبوده، بلكه بسياري از حجابها و پرده ها را از پيش رويشان برداشته است.
دوست گرامي! معناي اين عبارت اين نيست كه هر علمي و با هر شرايطي براي انسان حجاب ايجاد مي كند، بلكه از نظر عرفا و بزرگان، علمي حجاب است كه خالي از تهذيب نفس و عمل، بلكه ره آوردي براي رسيدن به اميال و هواهاي نفساني باشد. چنين علمي پرده اي است ظلماني كه دامنه ظلمت و سياهي را گسترده تر مي سازد.[4] پس اگر عبارات ديگر و حتي رواياتي به اين مضمون[5] موجود باشد كه در ظاهر، با آيات و روايات وارده در فضيلت علم و عالم در تعارض باشند، با هم قابل جمعند؛ چون يكي از موارد جمع دلالي در اين گونه موارد، تخصيص است كه وقتي دو مطلب در ظاهر با هم تعارض دارند، اگر يكي عام باشد و ديگري خاص ، خاص بر عام مقدّم مي شود و عام را در آن يك مورد تخصيص مي زنند.[6] و در بحث ما علم بدون تهذيب نفس و طهارت باطن، تخصيص زده مي شود؛ يعني چنين علمي فضيلت ندارد و به جاي نور، انسان را به ظلمت و تاريكي مي كشاند.
در مورد حل و فصل كلي اين گونه تعارضات كه سؤال كرده ايد، به خصوص اگر تعارض در روايات باشد، سخن بسيار است و در اينجا مجالي براي بحث در اين باره نيست. ولي به طور اجمال در چنين مواردي دو نكته بايد بررسي شود، يكي سند و ديگري دلالت، كه در صورت قوي بودن سند، به دلالت آن پرداخته مي شود و مباحثي مثل جمع دلالي ـ در مواردي مثل عام و خاص و مطلق و مقيد ـ و ترجيح يك دسته بر دسته ديگر و يا تساقط و طرح كردن هر دو، مطرح مي شود كه تفصيل آن در علم اصولِ فقه و رجال و درايه موجود است.
خلاصه مطالب بيان شده اين است كه عبارت العلم هو الحجاب الاكبر، كلامي است عرفاني كه عرفا و بزرگان از آن استفاده كرده اند و منافاتي با آيات و روايات بيان شده در مورد فضيلت علم و عالم ندارد؛ چون منظور علومي است كه تهذيب نفس و اهداف خيرخواهانه را به همراه نداشته باشد.

مرکز مطالعات پاسخگویی به شبهات اندیشه قم