جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، در بحث از آیات 7 و 8 سوره احزاب، این دو آیه را از آیاتی به شمار می آورد که به تلویح به عالم ذر اشاره دارند. علامه فضل الله، این نظریه را غیر قابل قبول دانسته و دلالت آن آیات را بر عالم ذر نمی پذیرد. با در نظر گرفتن تحلیل هر دو مفسر از حقیقت عالم ذر و تبیین ویژگی های آن، و با توجه به صبغه مباحث فلسفی علامه طباطبایی در ارائه مباحث تفسیری و همچنین مبانی جهان شناسانه ایشان که در آثار متعددشان منعکس گردیده و با نظر به قرائن موجود در آیات مذکور که به اعتقاد نگارندگان برداشت علامه طباطبایی را تایید می نمایند، می توان چنین ادعا نمود که نظر علامه طباطبایی در دلالت این دو آیه بر عالم ذر که نظریه ای بدیع به شمار می آید، بیانی مستدل بوده و از درجه اتقان بالایی برخوردار است.

این مقاله با هدف مطالعه تطبیقی شیوه‌های تغییر نگرش در روان‌شناسی اجتماعی و روایات معصومان‌(ع) و با روش توصیفی - تحلیلی، از طریق گردآوری داده‌ها و اطلاعات، با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای، شیوه‌های تغییر نگرش در روان‌شناسی اجتماعی و روایات معصومان‌ (ع) را به چهار گروه تقسیم کرده است؛ مبتنی ‌بودن تغییر نگرش در این شیوه‌ها بر استدلال‌، برانگیختن عواطف، تغییر رفتار و تغییر نیاز انسان، از ویژگی‌های مشترک دو دیدگاه و شکوفا‌شدن استعدادهای درونی انسان و نزدیک‌شدن او به هدف از خلقت خویش که نتیجه توجه به هر دو بعد‌ وجودی انسان (طبیعی و فطری) و پرورش و رشد بینش‌ها، تمایلات و توانایی‌های بعد فطری، در مسیر خداوند است، از ویژگی‌های منحصر به فرد عمل به شیوه‌های تغییر نگرش در روایات معصومان‌(ع) می‌باشد.

با رشد تکنولوژی و سلطه‌ی شبکه‌های اجتماعی، مرزهای جغرافیایی آن‌چنان رنگ‌باخته که ساکنان کُره‌ی خاکی به‌مثابه‌ی شهروندان دهکده‌‌ای کوچک تعریف می‌شوند. در این سپهر جدید، ادیان اما همچنان از عناصر بنیادین و به‌جای مانده از سنّت، تنیده در تاروپود اجتماعات بشری به شمار می‌آیند. در این میان جامعه‌شناسان دو مفهوم تساهل و تسامح را وام گرفته از پایه‌های مشترک ادیان و اندیشه‌ی غرب دانسته و برآنند که زیست اجتماعی بدون آن‌ها ممکن نخواهد بود. جان لاک به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین نظریه‌پردازان اندیشه تساهل در غرب، تساهل را ویژگی کسانی‌ می‌داند که رسالت ادیان را به نیکی درک و فهم کرده‌اند و هر آنچه را که مغایر با این رسالت باشد، خلاف دین‌داری صحیح تلقی می‌کنند. اما از منظر قرآن کریم، محتوای رسالت پیامبر اسلام$، مبتنی بر رحمت و مخاطبان این محتوا، همه‌ی جهانیان‌اند. تساهل در اندیشه‌ی اسلامی مبتنی بر قرآن در قالب مِهرورزی نسبت به ساکنان زمین، هم‌شناسی، گفتگو، هم‌گرایی و همکاری با دگراندیشان، نیک‌خویی و مدارا با آن‌ها خود را می‌نمایاند. این پژوهش با تطبیق تعاریف و کارکردهای دو مفهوم مشترک تساهل و تسامح در اندیشه‌ی جان لاک و اندیشه اسلامی مبتنی بر قرآن به تبیین این موضوع پرداخته است.

یکی از مباحث کلیدی در فلسفه سیاسی بحث تکالیف و اختیارات دولت و جامعه است. مکاتب و نظریه‌پردازان گوناگون بسته به خداشناسی، هستی‌شناسی و انسان‌شناسی خویش درکی متفاوت از تکالیف و اختیارات این دو در برابر یکدیگر دارند. مقاله حاضر کوشیده است تا با استفاده از روش مقایسه‌ای اندیشه سیاسی مبتنی بر نهج‌البلاغه و اندیشه سیاسی حاکم بر الاحکام‌السلطانیه را در این باب مقایسه نماید. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که از شباهت‌های هر دو کتاب آن است که، برای دولت و مردم در جامعه اسلامی تکالیف و اختیاراتی قائل هستند و هر دو کتاب تکالیف مردم در برابر حکومت را مطلق ندانسته و مشروط- همچون حرکت دولت بر مسیر شرع - قلمداد می‌کنند. مهمترین تفاوت بین این دو کتاب را در این زمینه می‌توان چنین برشمرد که احکام السلطانیه اختیارات وسیع‌تری در حوزه عمومی و خصوصی جامعه برای دولت به رسمیت می‌شمارد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که علی‌رغم شباهت‌هایی که بین این دو کتاب در این زمینه دیده می‌شود اساسا این دو به ارائه دو روش حکمرانی متفاوت از یکدیگر منجر می‌شود. همچنین تفاوت دیدگاهها در علت موجده دولت (ضرورت عقلی دولت در نهج‌البلاغه و ضرورت شرعی آن در احکام السلطانیه) از مبانی اختلاف بین این دو نگاه به تکالیف و اختیارات دولت و جامعه است.

فهم بسیاری از آیات قرآن کریم در گرو درک بافت تاریخی عصر نزول و فهم باورهای مخاطبان قرآن در آن عصر است. ناگفته پیداست که گزارش تاریخی موثقی که از ویژگی‌های تاریخی آن عصر سخن بگوید امروزه در دست نیست. با این وجود اما راه برای فهم وضعیت آن دوران نیز بسته نیست. یادمان‌های فیزیکی و فرهنگی به جای مانده از آن دوران، ظرفیت خوبی برای فهم بسیاری از موضوعات و مسایل آن عصر دارد. با کمک این یادمان‌ها می‌توان بسیاری از موضوعات و مفاهیمی که درک آن‌ها وابسته به فهم فضای نزول قرآن است را روشن نمود و بدین سان به فهم بهتر بسیاری از مفاهیم و موضوعات قرآنی کمک کرد. در میان یادمان‌های تاریخی، کتیبه‌ها یکی از مجموعه منابع ارزشمندی هستند که قابل استفاده برای فهم بهتر وضعیت تاریخی مفاهیم تاریخی و مبهم قرآنی می‌باشند. مقاله پیش‌رو نظر به این کاربرد کتیبه‌ها، در نظر دارد تا به باز تفسیر تعبیر «جدّ» در آیه سوم سوره مبارکه جن بپردازد. روش این پژوهش تاریخی است و در آن با گردآوری کتیبه‌های مرتبط با مفهوم مدنظر و خوانش آنها تلاش می‌شود تا معنای این واژه در عصر نزول قرآن به‌دست آورده شود. بررسی انجام شده در این پژوهش نشان می‌دهد که واژه «جدّ» به‌رغم نگرش قاموسی و فقه اللغه‌ای مفسران و لغویان، بر‌اساس شواهد کتیبه‌ای به جای مانده در شمال عربستان اسم علم خاص است که به نوعی خاص از خدایان اشاره می‌کند.

براساس آیات قرآن و دلایل عقلی و نقلی، از ویژگی‌های انبیای الهی، عصمت از گناه است که از مسائل چالش برانگیز تفسیر تطبیقی و علم کلام به شمار می‌رود؛ یکی از مسائلی که بحث‌های زیادی را برانگیخته، آیاتی از قرآن‌کریم است که به ظاهر با عصمت حضرت موسی «علیه‌السلام» ناسازگار می‌نماید و در آن موضوعاتی همچون قتل مرد قبطی، خوف، اعتراف به ذنب، ظلم به نفس و... به این پیامبر اولوالعزم، نسبت داده شده که در نگاه بدوی با عصمت آن حضرت، همسویی ندارد. مقاله پیش رو با روش تحلیلی تطبیقی به بررسی دیدگاه دو مفسر، متکلم و قرآن پژوه نامور شیعی و اهل سنت، علامه طباطبایی و فخر رازی در ذیل این آیات به ظاهر ناسازگار با عصمت از گناه پرداخته و رویکرد آنها را در تفسیر و تبیین آیات پیش گفته و دلایل هر یک را نسبت به دیدگاه برگزیده، مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. یافته‌های این پژوهش نشانگر همسویی دو مفسر، علی رغم اختلاف نگرش‌های کلامی در گناه نبودن قتل قبطی، تبیین معنای ظلم به نفس و ذنب است و اختلاف ایشان در قتل خطأیی یا مستحقق قتل بودن مرد قبطی به دلیل کفر، تبیین انتساب عمل به شیطان و تعیین مشارالیه هذا، متعلق ترس حضرت موسی «علیه‌السلام» در مقابل ساحران است. نگارندگان با بررسی دلایل و توجه به آرای دیگر مفسران، به بررسی و تحلیل دلایل پرداخته و رأی برگزیده را پیش رو نهاده‌اند.

در اندیشۀ دینی، «جنّت» جایگاه ابدی نیکوکاران و کانون نعمات الهی است، لذا واکاوی گزاره­های قرآنی در توصیف بهشت و نیز ابعاد فرازمانی و فرامکانی قرآن کریم در این حوزه، ضرورتی غیر قابل انکار است. این نوشتار با روش توصیفی - تحلیلی درصدد بررسی آیات­الجنّه در سوره­های مکّی و مدنی است. نتایج این پژوهش در دو بُعد ساختاری و مضمونی، حاکی از آن است که در بُعد ساختاری، سطح آوایی آیات الجنّه مکّی از نظم آهنگ بیشتری برخوردار است. «انذار و تبشیر» و توصیف معاد، محور اصلی سوره­های مکّـی اسـت لذا لحنها و ریتمهای آیات­، مخاطب را در درک بهتر صحنه­های قیامـت تهییج می­کند. در بُعد مضمونی، توصیف نعمات مادی در آیات­الجنّه مکّی، فراوانی و تکرار بیشتری دارد. اما در آیات الجنّه مدنی نمود ابعاد معنوی بیشتر است و واژگان مشترک در آیات­الجنّه مدنی که حلقه اتصالی را میان سور مختلف برقرار کـرده دلیلی بـرای کشـف مفـاهیم مشترک سور و بیانگر شرایط و لوازم ورود به بهشت است. قرآن ویژگی های­متعدد بهشت و امور مختلف مربوط به زمان­ها و مکان­های گوناگون را در نظام و چها­رچوبی ترسیم کرده که پس از تأمل درباره موضوع­های متعدد می­توان به وحدت موضوعی آیات­الجنّه رسید. آوا و موسیقی آیات الجنّه، متناسب با سیاق معنی و مضامین سخن و اوضاع و مقتضیات مربوط به سخن دگرگون می‌شوند و به این ترتیب رابطه دقیقی بین مضامین و ساختار آیات الجنّه حاکم است. هماهنگی آیات­الجنّه با شرایط مخاطبان، وجهی از اعجاز بلاغی قرآن است که با کاربست الفاظ و تعابیر مردم عصر نزول و بدون تأثیر پذیری از فرهنگ آنان، بُعد فرا زمانی یافته و از مرز واقع‌گویی خارج نشده است.

اعتبار اخبار آحاد در اعتقادیات از بحث­برانگیزترین مسائل در میان عالمان در حوزۀ معرفت دینی است. حجیّت این قبیل اخبار در نگاه اصولی با دو مشکل اساسی روبروست: عدم کاشفیّت ذاتی در روایات آحاد که این دسته روایات را در مقابل متواترات در طبقۀ ظنون قرار می­دهد و فقدان اثر عملی در عقاید. پژوهش حاضر که با بهره‌مندی از روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، در پی بررسی عوامل رویکرد اختلافی شیخ صدوق و شیخ مفید، پیرامون عمل برپایۀ خبرهای واحد ظنّی (ثقه)، در حوزۀ اعتقادیات است که در ظاهریکی به حجیّت این گونه خبرباور دارد و دیگری هیچگونه اعتباری برای آن قائل نیست. در این راستا برخی عوامل، زمینه‌ساز تفاوت رویکرد شیخین در رویارویی با حدیث آحاد و در پی آن حدیث ضعیف و اعتبار آنها محسوب می­شود: 1. شیخ صدوق به مستنداتی در باب مفهوم و مصادیق خبر آحاد دست یافته که بر شیخ مفید، مجهول مانده است. 2. شیخ مفید نیز برای اخبار آحاد، اعتبار قائل بوده، مگر اخبارآحادی که از سوی عامّه وضع شده بود. 3. شیخ صدوق نظیر متکلّمان شیعی زمان خود خبر واحد را علم آور نمی دانسته و اعتقادی به خبر آحاد نداشته است. 4. یکی از مفاهیم خبر آحاد ثقه، خبر ضعیف است و این مفهوم در منظر شیخین به سبب قرائن مورد توجه شیخین متفاوت بوده و بدیهی است، این رویکرد اختلافی در مفهوم حدیث ضعیف در پذیرش اعتبار و یا عدم اعتبار خبر آحاد از سوی ایشان تأثیر گذار خواهد بود.

مصونیت­ قرآن از تحریف از مهم­­­ترین مبانی تفسیری اغلب مفسران (از جمله علامه­­طباطبایی و آیت­الله ‌جوادی ­آملی) است. علامه­طباطبایی مبنای تفسیری عدم تحریف قرآن را، در هفت بخش به تفصیل تبیین نموده است که عبارت است از: همانندی قرآن ­کنونی با قرآن عصر رسول­الله$، معتبر دانستن روایات عدم تحریف قرآن­، نقد دلایل معتقدان به تحریف قرآن، تحلیل جمع قرآن در عصر ابوبکر، تحلیل توحید مصاحف در دوره عثمان، تحلیل جمع قرآن بین­الدفتین در زمان صحابه و نقد و بررسی روایات موهم به تحریف. در مقابل آیت­­الله­جوادی­آملی در تبیین این مبنای تفسیری، بر اموری چون دلایل عقلی، دلایل نقلی، تواتر قرآن، شهادت تاریخ، هماهنگی قرآن با عترت، شهرت محققه به گواهی علمای فریقین تاکید دارد. مقایسه مبانی دو مفسر، نشان می­دهد که در اصل مصونیت قرآن­­کریم از تحریف هر دو با یکدیگر اشتراک­­نظر دارند و این از مبانی مشترک صدوری، دو مفسر در تفسیر قرآن­­ است اما در مقابل در تبیین جزییات موضوع، با یکدیگر اختلاف­­نظرهایی دارند که واکاوی این اشتراکات و اختلافات، نشان‌ دهنده‌ی یک نوآوری در دیدگاه­های آیت­الله­جوادی­آملی است. در این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی و به­صورت تطبیقی به دیدگاه دو مفسر یاد شده در خصوص مبنای تحریف­­‌ناپذیری پرداخته شده­ است. نتیجه آن که از جمله مبانی حضرت آیت­­­الله­­­جوادی­­آملی آن است که، ایشان ترتیب آیات درون سوره­ها و ترتیب سوره­ها را توقیفی می­داند و جمع و تدوین مصحف­شریف را به زمان حیات رسول­الله$ نسبت می­دهد، در­حالی‌که حضرت علامه­ طباطبایی جمع و تدوین قرآن به­صورت کامل را در زمان حیات پیامبر$ نمی­داند و معتقد به اجتهادی بودن ترتیب سوره­هاست. همین موضوع، ریشه­ اختلاف دیدگاه دو مفسر در تبیین مصونیت قرآن از تحریف است، که به نظر می­رسد، سخن آیت­الله­جوادی­آملی صحیح­تر باشد. همچنین آیت­الله­جوادی­ آملی، استدلال علامه­­­طباطبایی را در اثبات تحریف­ناپذیری قرآن، مستلزم دوری رقیق دانسته و به نقد سخن ایشان پرداخته است، که به نظر می‌رسد ملاحظه دقیقی است.

این پژوهش درصدد مقایسۀ دیدگاه تفسیرالمیزان و مفاتیح­الغیب در موضوع «رؤیت» است. رؤیت، دیدن خداوند با چشمِ ظاهر یا مشاهده قلبی­ است. المیزان رؤیت در دنیا با چشم ظاهر را نپذیرفته، و امکان رؤیت قلبی در آخرت، برای مؤمان را منتفی نمی‌داند. مفاتیح­الغیب با استدلال به ظواهر آیات، رؤیت در دنیا را جایز، و در آخرت را قطعی می­داند، و معتقد است که ظاهر آیات در این مورد گویا است و نیازی به تأویل آنها نیست. بنابراین حضرت موسی(ع) درخواست رؤیت خداوند در کوه طور را، از طرف خود ابراز نمود، و در حداقلی بدان نائل شد، زیرا صحنه وقوع صاعقه و مدهوش شدن آن حضرت مؤید این مطلب است. پیامبر اسلام(ص) در معراج گرچه به عالی­ترین جایگاه تقرب انسان به خداوند رسید، اما آن حضرت هم خداوند را با چشم ظاهری ندید. گزارش قرآن از «رؤیت» در معراج واقعیتی است، که درک کیفیت آن برای بشر عادی روشن نیست.