جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مختصري است در اصول دين پنجگانه تنظيم شده بجهت عوام، در پنج اصل و در شب پنجشنبه 22 جمادي الثاني 1284 بپايان رسيده است. (سيد احمد اشكوري) در اصول دين پنجگانه اعتقادي شيعه بر پايه هاي ادله عقلي به اندازه اي كه دانستن آن بر هر مسلمان مكلف لازم است، با شواهدي از احاديث حضرات معصومين عليهم السلام در بحث امامت، مشتمل بر يك مقدمه در معني اسلام و ايمان پس از آن چهار فصل. بحثها مختصر ولي در موضوع امامت بتفصيل بيشتري پرداخته و تاليف آنرا در شب سوم جمادي الاول 1305 بپايان برده است. (احمد حسيني اشكوري) آغاز كتاب: الحمدلله رب العالمين. . بعرض برادران اعالي و اخلا روحاني مي رساند كه اين مختصري است در بيان اصول دين و ايمان. انجام كتاب: ختم الله امورنا بالعزة و السعادة بمحمد و عترته الطاهرين. [مرعشي 7/329؛ مركز احياء ميراث 1/158؛ عكسي مركز احياء 6/387؛ فهرستواره منزوي 9/100 (1 نسخه) ]

منظومه كوتاهي است در اعتقادات (توحيد، نبوت، امامت، معاد) كه مولف نظم آن را در روز يازدهم رجب 1335 به پايان رسانيده است.

اين رساله مشتمل بر پنج باب است. عناوين بابها از اين قرار است: باب اول در توحيد (14 مسئله) باب دوم في العدل (5 مسئله) باب سوم في المعاد (3 مسئله) باب چهارم في النبوة (2 مسئله) مولف در باب اول در فصلي با عنوان فصلي في التنزيهات به بيان صفات سلبي خداوندمي پردازد. نسخه اي ديگر از اين رساله در مجموعه اي از قرن 11 در كتابخانه مرعشي موجود است و شيوه رساله كهن تر مي نمايد. [فهرست كتابخانه مرعشي 18/210؛ مجلس شورا 23/581]

مؤلف پيش از اين رساله اي دراصول دين نوشته بود بدون ذکر دلايل وبراهين لذا از وي خواستند که رساله مفصلي که مشتمل بر ادله واستدلالات وبراهين عقليه و نقليه باشد در اصول دين بنويسد واو رساله حاضر را نگاشت مشتمل بر پنج مقصد: توحيد و نبوت وامامت و عدل و معاد وهر مقصد داراي چند باب. [الذريعة 2/190]

فيض كاشاني (م 1091) از مطالب اصولي و بسيار مهم فلسفي عين اليقين خود گزيده اي ساخته و آن را اصول المعارف نام داده و در ديباچه آن اغراض خود را از تأليف اين كتاب بيان داشته است. مؤلف دانشمند ذريعه نوشته اند: فيض در اين كتاب كوشيده است آراء حكيمان را با مفاد اخبار موافقت دهد. ولي اين گفته خالي از مسامحه نيست، زيرا بطوري كه فيض خود در ديباچه گويد: مقصود وي بطور كلي تطبيق آراء فلاسفه است با شرائع، و از كتاب عين اليقين اصولي را برگزيده است كه براي اين هدف سودمند باشد. اين كتاب شامل ده باب و هريك از بابها شامل چند اصل و چند فصل يا وصل است بدين گونه كه مطالب اصولي هر باب را زير عنوان «اصل» و مطالب متفرعه بر اصل ها را با عنوان «فصل» و «وصل» ياد كرده است، چنانكه در باب اول (وجود و عدم) نخست مباحث اصلي وجود و ماهيت مانند: وجود واجب الوجود و ممكن، هريك را با عنوان «اصل» و سپس مسائل فرعي همچون تشكيك و مانند آن را با عنوان «وصل» و «فصل» ياد كرده، بار ديگر قوس صعود و نزول را با عنوان «اصل» و سپس در ذيل عنوان يك «وصل» و يك «فصل» سخن از مراتب سلسله وجود گفته، آنگاه در يك «اصل» درباره عدم (مقابل وجود) سخن گفته و باب نخستين را پايان بخشيده است. وي خود در ديباچه، روش خود را در تأليف بدرستي روشن نكرده و به اشارتي اكتفا كرده است. اينك فهرست بابها را از آن روي كه جالب و نشان دهنده سبك تأليف است در اينجا به اجمال مي آوريم: الباب الاول: في الوجود و العدم و فيه معرفة الذات. الباب الثاني: في العلم و الجهل و ما في معنا هما و فيه معرفة الصفات. الباب الثالث: في الغني و الفقر و فيه معرفة الاسماء. الباب الرابع: في الماهيات و تعيناتها و فيه معرفة ما سوي الله. الباب الخامس: في المسبب و السبب و فيه معرفة الغايات. الباب السادس: في الطبايع و تجدد ارواحها و فيه معرفة حدوث العالم. الباب السابع: في الحركة و الزمان و المكان و ما يتبعهما و فيه معرفة الازل و الابد و ان الله سبحانه منزه عن الحركة و الزمان و المكان و كذا العالم من حيث المجموع. الباب الثامن: في السماوات و الارض و ما بينهما و فيه معرفة النفوس و العقول و القوي و الملائكة و الجنة و الشياطين. الباب التاسع: في الخير و الشر و اللذة و الالم. و فيه معرفة الثواب و العقاب و الجنة و النار. الباب العاشر: في اصول النشآت و حقايق الموجودات و ارواحها و صورها و قوالبها و فيه معرفة تأويل المتشابه و تعبير الاحلام. «عبدالحسين حائري» اين كتاب در 1089 پايان پذيرفته است اين كتاب تلخيص و گزيده اي از كتاب «عين اليقين» خود فيض است و در ده باب تنظيم شده و در مباحث كتاب بين گفته هاي فلاسفه و اخبار و رويات وارده مرتبطه را جمع مي نمايد در سال 1089 پايان پذيرفته است كتاب ديگري فيض به نام اصول المعارف الدينية در توحيد و نبوت و معاد تاليف كرده كه غير اين كتاب است. «باريك بين، ‌محمد كريم» آغاز كتاب: نحمدالله علي حسن توفيقه و نسأله هداية طريقه و الهام الحق بتحقيقه ... . اما بعد فيقول ... هذه رموز ربانية انجام كتاب: و قوله و ننشئكم فيما لا تعلمون، تم اصول المعارف يوم الاحد و صار هذا الكلام تاريخ تمام الاتمام و كان في سادس شهر جمادي الاولي من ذلك العام [مكتبة اميرالمؤمنين 4/331؛ نشريه 11/726؛ دانشگاه تهران 20/192؛ رايانه آستان قدس]

رساله ايست دراصول دين شامل چهار باب داراي فصول: باب اول دراثبات واجب الوجود باب دوم: نبوت باب سوم: امامت که مفصل تر ازابواب ديگر است و چهار پنجم كتاب را تشكيل مي دهد. و مؤلف به مناسبت، شرح حال جمعي از علماء شيعه واز جمله نام کتب شيعه را درآن آورده است. باب چهارم: دربيان معاد و حقيقت ما جاءبه النبي (ع) اين کتاب را قبل از حديقة الشيعه خود نوشته است زيرا در آن به اين اثرش اشاراتي دارد. «اردلان» محقق اردبيلي در ابتدا تقليد در اصئل عقايد را جايز مي دانسته ئ سپس از آن عدول كرده است. در «حديقة الشيعه» آنرا «اثبات الواجب» ناميده است. منزوي گويد: «اين كتاب دو برگردان تركي دارد كه يكي از محمد فرزند نقي تبريزي كه در تهران چاپ سنگي شده و دوم ميرزا اسماعيل فرزند حسين نايب تبريزي كه در سال 1332 در تبريز چاپ سنگي شده است. » از اين رساله با دو سرآغاز متفاوت در فهارس آمده جز آن كه رساله اي تركي نيز از آن موجود است كه بعضا از مقدس اردبيلي دانسته شده. معلوم نيست كه اصل رساله به چه زبان بوده و آيا يكي است يا دو رساله و ممكن است «عقائد الاسلام» او، جز اصول دين باشد ولي رساله اي فارسي و تركي با يك سرآغاز كاملا نشان مي دهد كه يكي ترجمه ديگري است. با اين تفاوت كه در توضيح يكي 5 باب آمده و در ديگري 4 باب ذكر شده است و انجام هر دو رساله يكي است. در الذريعه رساله «اصول دين» با آغاز «بدان هداك الله ... » را همان رساله چهار بابي و از مقدس اردبيلي دانسته و «عقائد الاسلام» همان متن تركي و پنج بابي است كه منسوب به مقدس اردبيلي است و داراي ترجمه فارسي است و داراي تاريخ جلوس شاه عباس دوم است كه انتساب آن به مقدس اردبيلي را كاملامخدوش مي كند. فهرستنگاران از آن با عنوانهاي اثبات واجب، اصول دين، اثبات امامت ياد كرده اند كه همگي يك رساله است. محقق اردبيلي براي آن نامي انتخاب نكرده ولي در ديگر تاليفاتش با عناوين اثبات واجب، اثبات امامت، رساله فارسيه و بعض الرسائل از آن ياد كرده است. در مجمع الفائدة (3/213-219) كه بسياري از موارد برشمرده او در رساله اصول دين هست؛ در حديقة الشيعه كه چندين بار با نامهاي اثبات واجب (دو مورد)، رساله فارسي و رساله فارسيه (هر كدام دو مورد)، اثبات امامت (سه مورد) و در سه مورد ديگر با عنوان رساله نام برده و مطالبي را از آن نقل كرده و يا به آن ارجاع مي دهد؛ در حاشيه شرح تجريد كه از اصول دين خود ياد مي كند. «درايتي» از كتابهاي معروف مقدس اردبيلي است كه در وصف آن آمده: رساله در كلام به روش شيعي و بيشتر در امامت است و در چهار باب و از كشاف و تفسير طبري و كتابهاي اخبار و اصول چهارگانه شيعي و از ابن ابي الحديد و سعد تفتازاني و قوشچي و شاه اسماعيل ياد مي كند. (فهرست دانشگاه تهران 3/578). منزوي در فهرست نسخه هاي خطي (2/879): «از ملا احمد مقدس اردبيلي ... در چهار باب 1- اثبات واجب و صفات ثبوتيه و سلبيه اش در 3 فصل؛ 2- پيامبري؛ 3- امامت؛ 4- معاد. در بحث امامت بسيار سخن گفته و سه چهارم كتاب را در برگرفته است و در آن سرگذشت چند تن از دانشمندان شيعه و نگارشهاي آنان را آورده است و در حديقة الشيعه از كتابي به نام اثبات الواجب ياد كرده است. » در كشف الحجب، ص 228 از رساله اثبات الواجب فارسي اردبيلي نام برده و به تبع آن در مرآت الكتب (2/8) نيز مطرح شده است. در حديقة الشيعه در ص 3 و 7 به رساله اثبات الواجب ارجاع داده است. فقط سخن در اين است كه مراد از اثبات الواجب در حديقة الشيعه همين رساله است يا رساله اي ديگر؟ و اصولا حديقة الشيعه از مقدس اردبيلي است يا خير؟. اين رساله با عنوان «ترجمة العقائد» در كشف الحجب (ص117)، و «رسالة في اثبات الواجب الوجود» در همان (ص 228)، و «اثبات الواجب» در الذريعه (1/103)، « اصول دين» در الذريعه (2/183)، و «ترجمة العقايد» در الذريعه (4/117) و «كلام» در فهرست دانشگاه تهران (5/1885) ياد شده است. منزوي گويد: «اين كتاب دو برگردان تركي دارد كه يكي از محمد فرزند نقي تبريزي كه در تهران چاپ سنگي شده و دوم ميرزا اسماعيل فرزند حسين نايب تبريزي كه در سال 1332 در تبريز چاپ سنگي شده است. » از اين رساله با دو سرآغاز متفاوت در فهارس آمده جز آن كه رساله اي تركي نيز از آن موجود است كه بعضا از مقدس اردبيلي دانسته شده. معلوم نيست كه اصل رساله به چه زبان بوده و آيا يكي است يا دو رساله و ممكن است «عقائد الاسلام» او، جز اصول دين باشد ولي رساله اي فارسي و تركي با يك سرآغاز كاملا نشان مي دهد كه يكي ترجمه ديگري است. با اين تفاوت كه در توضيح يكي 5 باب آمده و در ديگري 4 باب ذكر شده است و انجام هر دو رساله يكي است. در الذريعه رساله «اصول دين» با آغاز «بدان هداك الله ... » را همان رساله چهار بابي و از مقدس اردبيلي دانسته و «عقائد الاسلام» همان متن تركي و پنج بابي است كه منسوب به مقدس اردبيلي است و داراي ترجمه فارسي است و داراي تاريخ جلوس شاه عباس دوم است كه انتساب آن به مقدس اردبيلي را مخدوش مي كند. «درايتي» آغاز كتاب: بدان هداك الله كه چون آدمي قابل علم و تكليف، مكلف است به اصول دين و فروع آن به عقل و نقل و دوم موقوف است به اول پس بايد كه اول اولرا بداند و آن چهار است لهذا اين رساله مرتب شد بر چهار باب ... انجام كتاب: اگر درواقع ضروري باشد نزد ديگران و لکن بر او ظاهر نشده باشد سبب کفر شدن به انکار آن ظاهر نيست چه جاي آنکه اجماعي باشد که ضروري نشده باشد مثل حرمت جماع درحيض تمت. [الهيات مشهد 1/300 و 2/151؛ فهرست سپهسالار3/36و 3/148؛ فهرست دانشگاه تهران10/1682و3/577؛ الذريعة2/183؛ نسخه هاي خطي فارسي، منزوي 2/879؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1364؛ مرعشي3/128و 8/184؛ فهرست آستان قدس 1/43 و 4/24؛ فهرست دانشگاه 3/577 و 1885 و 1886؛ اهدائي به آستان قدس ص 371؛ مدرسه فيضيه 3/393؛ نشريه 7/796؛ نشريه 7/552؛ فيلم دانشگاه 2/238؛ دانشگاه تهران 3/577؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/490؛ فهرستواره منزوي 9/93]