جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان نه تنها می تواند از موضوعات گوناگون پرسش کند و دانشی درباب آن ها دانشی به دست آورد؛ بلکه می تواند تحقیق کند که چگونه توانسته یا می تواند به چنین دانشی دست یابد. لازمۀ این هردو، آگاهی نخستینی است که انسان به یاری آن، معرفت را جستجو می کند. در طول تاریخ، انسان تلاش کرده است که به فهم مطلقِ واقعیت و آنچه در حیطۀ آن است دست یابد؛ اما چه بسیار که دچار خطا و کژی شده است. خطاها و کژی های معرفتی، انسان را برآن داشته است که به مطالعۀ خودِ «معرفت» روی آورد؛ چراکه پنداشته است اگر سازوکار کسب معرفت را به درستی بازشناسد و به فهم جوانب آن نائل آید از خطا و اشتباه در امان خواهد ماند، تا دیگر قضایای درست را نادرست نینگارد و قضایای نادرست را درست نپندارد. همین امر به ایجاد شاخۀ فلسفی «معرفت شناسی» منجر شده است. بااین-حال، خودِ معرفت شناسان نیز دچار خطا و اشتباه بوده اند. عدم توفیق اندیشمندان در شناخت واقعیت، و نیز بروز خطا و اختلاف در تبیین هستی و چیستی خودِ معرفت، باعث شده است تا برخی متفکران در امکان حصول شناخت تردید نمایند و در وادی شکاکیت گام نهند؛ و عده ای نیز نه تنها امکان معرفت را زیر سوال برده اند، بلکه واقعیت و موضوع معرفت را انکار کرده و به سفسطه روی آورده اند. سفسطه و شکاکیت ناشی از ناکامی در فرآیند شناخت جهان و عجز از تبیین چراییِ خطا، اشتباه و اختلافات در حیطۀ معرفت بوده است. ازاین رو، طبیعی است که مباحث مربوط به آنها هم بخشی از معرفت شناسی باشد. آدمی که نمی تواند آگاهی نخستین و ابتدایی اش را انکار کند، تلاش کرده است تا از حرکت بازنایستد و از سفسطه و شکاکیت عبور نماید. این تلاش هرچه هست، با چنین سوالاتی قرین خواهد بود: مرز آگاهی کجا است؟ سفسطه و شکاکیت چیست؟ آیا امکان حصول معرفت وجود دارد؟ شناختن چه معنایی دارد؟ ما چه چیزهایی را می-شناسیم؟ اگر شکاک نباشیم، رئالیست هستیم یا ایده¬آلیست؟ تغییر و نسبیت در معرفت چه معنایی دارد؟ گفتگوی معرفتی چگونه ممکن است؟ در مجموعه درس‌گفتارهای گفتگو محور «مرز دانایی و حد نادانی» چنین سوالاتی را موضوع بررسی قرار دادیم.

کارگاه امیرحسین ترکاشوند (پژوهشگر قرآن و متون دینی) با موضوع «خوانش قهر آمیز و خوانش رحمانی یا مهر بنیان از اسلام» تحت عنوان «قهر و مهر» در مهرماه ۱۳۹۸ در مشهد برگزار شد. فایل‌های صوتی جلسات در ادامه قابل دریافت است.

هگل «عناصر فلسفه حق» را در سال ۱۸۲۱ منتشر کرد. رئوس آن اما پیشتر، در سال ۱۸۱۷، در بخش دوم (ذیل عنوانِ «روح عینی») از فصل سومِ (با عنوان «علم روح») ویراستِ نخستِ «دایره‌المعارف علوم فلسفی» منتشر شده بود. هگل در «عناصر» شرح مبسوطی از فلسفه‌ی سیاسی خود، در مقام دقیقه‌ای از یک نظام فلسفی عام‌تر، به دست می‌دهد و در آن می‌کوشد به راه‌ورسمی مشخصاً دیالکتیکی میان دو سنت لیبرالیسم و محافظه‌کاری وساطت کند. همین موضع در-میانه‌ی (in-between) هگلی همواره سبب شده است که «عناصر» آماج داوری‌های متناقض قرار بگیرد، به این دلیل ساده که ردپای مؤلفه‌های تعیین‌کننده‌ای از هر دوی این سنت‌ها را می‌توان جابه‌جا در متن آن سراغ گرفت. سودای هگل این بود که در «عناصر» میان آزادی و ضرورت، حق و وظیفه، و خودآیینی و اطاعت آشتی برقرار کند. از همین روست که مواجهه با «عناصر» عملاً مواجهه با دعاوی سنت‌های لیبرالیستی و محافظه‌کار هم هست. خودِ هگل در فاصله‌ی ۱۸۱۷ تا ۱۸۳۱، «عناصر» را هفت بار درس داد. وقتی مرگ آمد هگل سرگرم کارکردن بر هفتمین درسگفتارش از «عناصر» بود.

یکی از واحدهای درسی رسمی گروه‌های فلسفه در تمام دانشگاه‌ها درس «تاریخ فلسفه‌ی قرون وسطی» است. اصطلاح قرون وسطی، اصطلاح مورخان برای یادکردِ دوره‌ای است که از پایان امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی شروع می‌شود و تا سقوط قسطنطنیه و پایان امپراتوری روم شرقی (یا بیزانس) در ۱۴۵۳ ادامه می‌یابد. در واقع به عنوان عصری که بین دوره‌ی یونانی – رومی، که دوره‌ی قدیم خوانده شده‌است، و دوره‌ی جدید و معاصر قرار دارد. بدین جهت این دوره، قرون وسطی نامیده می‌شود. به لحاظ تاریخ فلسفه‌ای عده‌ای موافق نظر مورخان‌اند و عده‌ای دیگر ابتدای فلسفه‌ی قرون وسطی را تا قرون اول یا دوم میلادی به عقب می‌برند. به سبب هماهنگی نوع فلسفه‌ای که با مسیحیت از این دوره شروع می‌شود و تا رنسانس ادامه می‌یابد. در مقابل اینان مورخانی هم معتقدند که دوره‌ی آباء کلیسا عصر خاصی است با خصوصیات فرهنگی متفاوت. با وجود تمام این اختلافات، آن‌چه دیگر امروزه مورد تردید نیست، این است که مرور اندیشه‌ی غرب با پرش و جهش از این دوره‌ی تاریخی، چنان که زمانی کسانی می‌پنداشتند، تنها به امتناع فهم درست از کلیت اندیشه‌ی غرب می‌انجامد. فهم موضوعات، رویکردها، مسائل و دیگر تمایزات این دوره‌ی فلسفی اهمیت و مدخلیت تامی در دوره‌های متاخر و متاثر از آن‌ها تا زمانه‌ی معاصر ما دارد. دکتر علی کرباسی‌زاده اصفهانی استاد دانشگاه اصفهان در این دوره‌ی درسی مروری بر مهم ترین صفحات این دوره‌ی تاریخی از منظر فلسفه‌ی آن داشته‌اند. نقطه‌ی آغاز این درس‌گفتارها اواخر دوره‌ی هلنی و یونانی‌مآبی است و پایان آن آباء کلیسا و متفکران دوره‌ی گذار به رنسانس. البته جا‌به‌جا اشارت‌هایی به ربط و نسبت نظرات متفکران این دوره با ادوار دیگر فلسفی نیز دارد که از این بابت بسیار مغتنم است.

ژاک لاکان بى‌تردید مهم‌ترین روانکاو پس از زیگموند فروید است. کار لاکان به طرزى عمیقاً بحث‌انگیز ،روانکاوى را هم در مقام نظریه ذهن ناخودآگاه و هم در مقام فعالیتى بالینى دگرگون کرده است. اکنون بیش از پنجاه درصد روانکاوان دنیا از روش‌هاى لاکانى استفاده مى‌کنند. در عین حال تأثیر لاکان در فراسوى دیوارهاى اتاق معاینه بین اندیشمندان روانکاوى مدرن بى‌نظیر است. تفکر لاکانى امروزه در رشته‌هاى مطالعات ادبى و سینمایى، مطالعات زنان و نظریه اجتماعى نفوذ کرده است و در حوزه‌هاى گوناگونى مانند آموزش و پرورش، مطالعات حقوقى و روابط بین‌الملل به کار مى‌رود. از چشم‌انداز مطالعات ادبى، منتقدان ادبى فمینیست و مارکسیست با کشف لاکان در اواسط دهه هفتاد میلادى جان تازه‌اى در تجربه نقد روانکاوانه کمابیش در حال احتضار دمیدند و روانکاوى را به جبهه مقدم نظریه انتقادى برگرداندند. ژاک لاکان تلاش می‌کند تا با استفاده از روش دیالکتیکی هگل و زبان‌شناسی سوسور آرای فروید را به نحوی بازسازی کند که روانکاوی، در تحلیل تمام عرصه‌های حضور انسان مشارکت و همکاری داشته باشد. لاکان به نحوی شگرف مرزهای روانکاوی را پشت سر گذاشته و روانکاوی را با سیاست، فلسفه، علم و دیگر رشته‌های آموزشی در می‌آمیزد. در این سلسله درسگفتارها به بررسی رابطه فلسفه و روانکاوی میپردازیم.

نظریه‌های جامعه‌شناسی چهارچوب‌های نظری پیشنهادی جامعه‌شناسان برای توضیح و تحلیل فعالیت‌ها، فرایندها و ساختارهای اجتماعی است. در دوره‌ی درسی پیش‌رو ابتدا بحث کلی در باب موضوع بحث می‌آید، این که نظریه چیست؛ نظریه‌ی جامعه شناسی چیست؟ و دست آخرجامعه شناسی چیست؟ بحث دیگر راجع به رویکرد تاریخی و مطالعاتی اتخاذ‌شده‌ی ناظر به نظریه‌های جامعه‌شناسی است. در ادامه هم بحثی در باب دوره‌ی تاریخی یا نوع نگاه سنت و پس از آن نوع نگاه تجدد به این مقولات گشوده می‌شود. پس از این بحث‌های مقدماتی، بحث اصلی سیر تاریخی پیدایش جامعه‌شناسی از نقطه‌ی شکل گیری در نوزایی تا گسست از فکر سنت به جهان مدرن و علل و عوامل آن روایت می‌شود. در نهایت هم تطورات بعدی آن را تا دنیای جدید و این که اندیشه‌ی جامعه شناسی چه شکل های دیگری پیدا کرده مرور می‌شود. دکتر حسین کچوئیان (زاده ۱۳۳۸ در تهران) جامعه شناس، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و فعال در زمینه‌ی نظریه های کلان جامعه شناسی و جامعه شناسی معرفت است و در حال حاضر عضو هیئت علمی دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران می باشد. او فارغ‌التحصیل دانشگاه منچستر و دارای تحصیلات حوزوی است.

بررسی تبارشناختیِ یک مفهوم در طول تاریخ اندیشه، نه تنها به روشن‌سازی مفهوم مورد نظر می‌انجامد، بلکه همچنین می‌توان به پشتوانه‌ی آن قرائتی از کل تاریخ، که همانا تجلیِ خود حقیقت است، به دست داد. مفهوم «ایده» بی‌شک یکی از این مفاهیم کلیدی است که ردیابی سیر تکوین آن از ابتدا تاکنون، می‌تواند بصیرت‌های نابی را در بطن تاریخ فلسفه ردیابی کرده و روشن سازد. اصطلاح «ایده» (ἰδέα، Idea، Idēe) یکی از مهمترین اصطلاحات فلسفی است. سابقه این اصطلاح به یونان باستان و مصدر فعلی ειδειν بازمی‌گردد که به معنای دیدن و مشاهده کردن است. افلاطون برای نخستین بار از آن به عنوان یک اصطلاح فلسفی مشخص، در نظریه‌ی مُثُل خویش بهره می‌جوید. جالب اینجاست که همین مصدر فعلی ریشه‌ی اصطلاح ارسطویی ειδοςیا «صورت» (در برابر ماده) نیز به شمار می‌رود. در قرون وسطی «ایده» جایگاهی دیگر می‌یابد و در مناقشات بر سر کلیات نقشی اساسی ایفا می‌کند. در دوران مدرن، هم عقلگرایان و هم تجربه‌گرایان با به دست دادن تعریفی دیگر از این اصطلاح از آن در بیان نظرات خویش بهره می‌برند. در نظر آنها، ایده (Idēe) دلالت بر وجودی انتزاعی و ذهنی داشت. هنگامی که لاک تصورات را به اولیه و ثانویه تقسیم می‌کند، از همین اصطلاح بهره می‌برد. اسپینوزا از نخستین عبارات اخلاق، آن را به کار می‌گیرد و از ایده‌ی (تصور) خدا یا جوهر سخن می‌گوید، هرچند نزد وی، ایده به سطح اراده و عمل نیز راه می‌یابد. اما کانت در استفاده از این اصطلاح تا حدی به عقب بازگشت و ایده‌ها را مفاهیم عقل معرفی کرد. جانشینان کانت همچنان از برداشت کانتی از ایده‌ها دفاع کردند و شلینگ آنها را قدرت‌هایی مافوق طبیعی می‌پنداشت. ایده در اندیشه‌ی هگل، مانند بسیاری از مفاهیم فلسفی دیگر، به نوعی جامعیت دست می‌یابد. به بیان دقیق‌تر، قرائت هگل از ایده را می‌توان سنتز نظرات مختلف و بعضاً متضاد پیشین دانست. هگل ایده را عقلانی می‌داند، اما این به هیچ وجه به معنی انتزاعی بودن آن نیست، بلکه اتفاقا ایده عین انضمامیت و فعلیت است. از سوی دیگر هگل به واسطه‌ی عینیت بخشیدن به ایده‌ی عقلانی، برخلاف افلاطون آن را در مقابل جهان محسوس قرار نمی‌دهد، بلکه می‌کوشد تا با روحانی‌‌سازی دیالکتیکی آن، به نوعی ایده‌ی مطلق فراگیر راه ببرد. مفهوم «ایده» نزد هگل، به هر دو حوزه‌ی هستی‌شناسی و معرفت شناسی راه می‌یابد و به نوعی آنها را به یکدیگر پیوند می‌زند. بنابراین، دوره‌ی آموزشی «تبارشناسیِ ایده»، خواهد کوشید تا به بررسی تحلیلی-تاریخیِ مفهوم «ایده»، از خاستگاه آن در یونان (افلاطون و ارسطو) آغاز کرده و به میانجی متفکران قرون وسطی و دوران مدرن، به واکاوی این مفهوم نزد کانت و هگل، و نهایتاً دروان حاضر بپردازد.

درس‌گفتارهای «تاریخ فلسفه‌ی یونان باستان» از دو قسمت کلی تشکیل شده است. فلسفه‌ی یونان باستان و فلسفه‌ی هلنیستی یا یونانی‌مآبی. فلسفه یونان باستان از حدود قرن ۶ پیش از میلاد آغاز می‌شود و با طیف گسترده‌ای از موضوعات را شامل است. یونان در نزد بسیاری محققین و مورخان، زادگاه فلسفه محسوب می‌گردد و بسیاری از آثار ارزشمند فلسفی حاصل تلاش فیلسوفان شهیر یونانی است. بیشتر متفکران فلسفه‌ی غرب را با فلاسفه یونانی آغاز می‌کنند و درواقع می‌پندارند که افکار و نظرات این فیلسوفان خصوصاً افلاطون و ارسطو تأثیرات شگرفی بر کلیت و تمامیت فلسفه غرب داشته است. همان‌طور که تأثیر این فیلسوفان بر جریان فلسفه‌ی اسلامی نیز بدون منکر و مخالفی است. در این قسمت شروع با تالس است و خاتمه به افلاطون. اما بخش دوم فلسفه یونانی‌مآبی یا فلسفه یونانی‌گری یا فلسفه هلنیستی، دوره‌ای از فلسفه غرب است که در تمدن هلنی، پس از ارسطو توسعه یافت و با آغاز دوره نوافلاطونی پایان می‌یابد. فلسفه‌ی کلاسیک یونان باستان، با ارسطو به پایان می‌رسد. با مرگ افلاطون و سپس ارسطو، علیرغم اینکه شاگردان آن دو تا مدت‌های مدید در مدرسه‌ی افلاطون (آکادمی) و مدرسه‌ی ارسطو در باغ کنار معبد آپولون (لوکی)، اندیشه‌های آنان را تدریس می‌کردند و بر آن‌ها شرح و تفسیر می‌نوشتند، اما هیچ‌کدام از دو مکتب افلاطونی و ارسطویی نتوانست آن‌گونه که بایدوشاید رونق یابد و بر فضای فکری آتن حکم‌فرما گردد. در مقابل آن‌ها، مکتب‌های دیگری ظهور کردند که تدریجی اندیشه‌های افلاطون و ارسطو را به حاشیه راندند و به مکاتب عصر هلنیسم معروف‌اند. مهم‌ترین آن‌ها، مکتب‌های رواقی، اپیکوری و شک گرایی بودند. مدرس این دوره دکتر مهدی قوام صفری استاد دانشگاه تهران و از محققان برجسته‌ی فلسفه‌ی یونان‌اند؛ و درس گفتار ارائه‌شده حاصل تلفیقی از دوره‌های درسی ایشان در دانشگاه تهران است.