جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علوم سیاسی موجود تحت تأثیر مبانی غربی خصلتی عرفی یافته که مغایر با مبانی اسلامی است. از جمله نظریه‌های تولید علم دینی با رویکردی اسلامی، نظریه‌‌ی آیت الله جوادی است. حال بر اساس این رویکرد، اسلامی سازی علوم چه استلزاماتی در علوم سیاسی دارد؟ جواب به این پرسش با روش تحلیلی - توصیفی از آثار علامه جوادی بدست می‌آید.مدل مطلوب اسلامی سازی آیت الله جوادی آملی را در مطالعات سیاسی می‌توان در سه حوزه اصلی مبانی دانشهای سیاسی، روش شناسی و غایت و کاربرد آنها دانست. مبانی دانشهای سیاسی در حوزه معرفت شناسی، هستی شناسی، انسان شناسی، جامعه شناختی و غایت شناختی قابل بررسی است. بر اساس چنین مبانی روشهای معتبر نیز شناسایی می-شوند.دانشهای سیاسی بر اساس این الگو، مبتنی بر معرفت شناسی عقل گرای سازگار و متلائم با وحی می‌باشد. عقل بشری به تنهایی بسنده نبوده و لازم است با شریعت و هدایت الهی تکمیل شود. در بعد هستی شناختی نیز مبدأ عالم هستی حق تعالی است که بر اساس توحید افعالی حضور فعال و برجسته ای در عرصه اجتماعی و سیاسی انسانها نیز دارد. از منظر انسان شناختی نیز انسان مومن و صالح شایستگی نیل به خلیفه الهی را دارد. در نتیجه تمامی امور می‌بایست زمینه ساز شکوفایی انسان و نیل وی به خلافت الهی در روی زمین باشد.طبق این رویکرد، براساس اصالت وجود نوعی وحدت در نظام سیاسی شکل می‌گیرد که علاوه بر انسجام بین حکومت و مردم، کثرت‏گرایی آن را نیز توجیه می‏کند. روش‌های شناخت دیگر منحصر در تجربه و حس نمی‌باشد، بلکه از وحی، شهود و عقل نیز کمک می‌گیرد. در این نگاه، انسان دارای دو بعد روح و بدن است که اصالت با روح اوست، لذا باید تعالی روح در کنار خط‌مشی‌های سیاسی جزو اهداف تربیتی علوم سیاسی باشد. غایت سیاست نیز پیروی از شریعت است و نظام سیاسی باید ارکان خود را براساس رهنمودهای شریعت استوار سازد. روش شناسی علوم سیاسی ترکیبی و طبق اجتهاد دینی است به گونه‌ای که از روش‌های تجربی در جامعه شناسی سیاسی، از روش عقلی در فلسفه سیاسی و کلام، از روش تاریخی در تاریخ اندیشه سیاسی، از روش نقلی در فقه سیاسی و از روش شهودی در عرفان سیاسی استفاده می‌شود.

خردورزی، تکیه بر عقل و تاکید بر نقش و جایگاه آن، موضوعی است که در قرآن کریم و روایات اسلامی اهمیت فراوانی دارد. از طرف دیگر در تاریخ تفکر اسلامی، دیدگاه های متفاوتی درباره عقل و محدوده حجیت آن، از سوی اندیشمندان ارائه گردیده که اختلافات فراوانی با یکدیگر داشته و بعضاً در تقابل با هم قرار می‌گیرند. هدف ما در این پژوهش، بررسی دیدگاه‌های دو اندیشمند جهان اسلام، آیت الله جوادی آملی و آیت الله ملکی میانجی، به عنوان نماینده دو مکتب فکری نوصدرایی و تفکیک، در باب چیستی عقل و نقش آن در خداشناسی است. با توجه به دستاورد‌های این پژوهش روشن گردید که آیت الله ملکی میانجی و آیت الله جوادی آملی در باب چیستی عقل و حجیت آن، اختلاف نظر اساسی با یکدیگر دارند که این اختلاف، به مبانی انسان‌شناختی و معرفت شناختی ایشان بازمی‌گردد. آیت الله جوادی آملی، نفس انسانی را موجودی مجرد می‌داند که عقل نیز یکی از قوای آن بوده و به نظری و عملی تقسیم می‌شود. به عقیده ایشان، شأن عقل نظری تعقل و استنباط بوده و انسان به مدد آن می‌تواند به معرفت حقیقی دست یابد و همین معنای عقل است که در کتاب و سنت نیز مورد تعظیم قرار گرفته است. در دیدگاه دیگر، آیت الله ملکی، نفس انسانی را موجودی ظلمانیدانسته که همه کمالات آن از قبیل علم، قدرت و ...، خارج از ذات اومی‌باشند. به عقیده ایشان، منظور از عقل حقیقی که در کتاب و سنت از اهمیت ویژه ای برخوردار است، عقل مصطلح فلسفی نمی باشد؛ بلکه حقیقتیاست نورانی، مجرد و خارج از ذات انسان که خداوند به تملیک خود، آن را بر ارواح انسانها افاضه می‌کند. این دو اندیشمند در باب نقش عقل در خداشناسی نیز اختلاف نظر اساسی و مبنایی با یکدیگر دارند. به عقیده آیت الله جوادی، انسان به کمک عقل برهانی می‌تواند به شناخت حقایق هستی بپردازد و از آنجا که واجب بالذات نیز در قلمرو هستی جای دارد، عقل اولا می‌تواند با استفاده از براهین منطقی، به اثبات وجود او پرداخته و ثانیا با اتکا به نظریه اشتراک معنوی، به معرفت من وجه از اوصاف وی دست یابد. در دیدگاه دیگر، آیت الله ملکی معتقد است که اثبات وجودخداوند، نیازمند اقامه برهان نیست زیرا انسان به تعریف خودِ خداوند، او را می‌شناسد.به عقیده ایشان، عقل انسان، راهی به شناخت پروردگار ندارد و براهینی که برایتبیین صفات کمالی الهی اقامه شده‌اند، مبتنی بر اتصاف خالق به کمالات مخلوقات بوده و منجر به تشبیه می‌شود، لذا به معرفت حقیقی منجر نمی‌گردد.با توجه به نتایج این پژوهش می‌توان گفت که دو اندیشمند در باب چیستی عقل و نقش آن در خداشناسی، اختلاف نظر اساسی با یکدیگر دارند. این اختلاف نظر، ریشه در مبانی انسان‌شناختی و معرفت شناختی آنها داشته و عمیق می‌باشد.

‫چکيده : اين پايان نامه، ترجمه و تحقيق بخشي از کتاب مبادي اخلاق در قرآن تأليف آيت ‌الله عبدالله جوادي آملي است، که به بررسي مباني عقلي و نَقلي اخلاقي برگرفته از قرآن کريم و راهکارها و موانع سِير و سلوک اخلاقي در آموزه‌هاي قرآني و روايي مي پردازد. در بخش اوّل رابطه جهان‌بيني و اخلاق؛ در بخش دوم ارتباط انسان و اخلاق؛ و در بخش سوم اهمّيت و آثار اخلاق، بررسي و بيان مي شود. در بخش اوّل به ترتيب، تأثير متقابل جهان‌بيني و علم اخلاق از ديدگاه نويسنده، خاستگاه احکام اخلاقي، کمال آدمي از منظر اسلام و آموزه‌هاي قرآني، تأثير گناه در جلوگيري از کمال و نقش شيطان در ممانعت کردن از پيشرفت و تکامل انساني تبيين شده و از تلاش براي رسيدن به کمال اخلاقي به جهاد اکبر تعبير مي گردد. نويسنده حرکت به سوي کمال اخلاقي را در راستاي توحيد عملي ارزيابي کرده و با اشاره به سعادت انسان، نسبتِ بين روح و بدن در حکمت متعاليه را تبيين مي کند. وي در بخش دوم نخست به اخلاق گرايي در انسان اشاره کرده و مباني گرايش آدمي به اخلاق و تغيير پذيري خُلق و خوي انسان‌ها و تأثير و تأثّر اخلاقي را با استفاده از آيات قرآن کريم بررسي مي کند. او در همين زمينه به نقش انبيا در رساندن بشر به کمال اخلاقي و تغيير در رفتار اخلاقي اشخاص پرداخته و اخلاق را نعمتي الهي و فطري برشمرده است. وي تغيير در اخلاق، گرايش به فضايل اخلاقي و دوري از رذايل را نيز نوعي جهاد اکبر مي خوانَد و تلاش شيطان براي تقويت رذايل و تضعيف فضايل اخلاقي را ترسيم مي کند. جاودانگي اخلاق، نقش شناخت، اراده و ميل انسان در اخلاق، ويژگي‌هاي معلّم اخلاق و متعلّم اخلاقي، از ديگر مباحث بخش سوم محسوب مي شود. بخش چهارم نيز به اهمّيت علم اخلاق،نياز انسان‌ها به اخلاق، اهمّيت تهذيب نَفس و شناخت آن و ضرورت طهارت روح اختصاص دارد.

آزادي، مفهوم جديدي است كه با ابعاد و عناصر مختلف آن، تنها در دوره اخير مورد توجه انديشمندان غربي قرار گرفته و در كشاكش نهضت ناتمام مشروطيت ، وارد انديشه ايران و ايرانيان و بيش از آن، متفكران مسلمان شده است؛ از اين رو دچار فقر ادبيات و غناي تئوريك است.در مقابل،برخي بر اين باورند كه گرچه مسئله آزادي با مصاديق جديد، تولد يافته ارزشها و توليدات مدرن است، اما نمي‌توان محتوا و مضاميني از مصاديق آن را در زندگي قديم و منابع دینی نيافت؛ به رغم استدلال‌هايي كه در اين زمينه ارائه مي‌شود، نگارنده ،مدعي است كه متفكران مسلمان ، به ويژه در دوره‌هاي اخير- از جمله آیت ا... جوادی آملی- هر يك، با نگره و رويكرد خاصيبه مسئله آزادي توجه کرده اند . گویی اينكه اين موضوع از سويي مسئله‌اي نو پديد نيز به شمار مي‌آيد. پرسش اصلی این است که مفهوم آزادی در اندیشه سیاسی آیت ا... جوادی آملی را چگونه می توان تبیین کرد؟فرضیه اصلی آن است که ایشان، از منظر و مشرب فکری حکمت متعالیه می کوشد از سویی دغدغه سازگاری و ناسازگاری مفهوم آزادی با آموزه های دینی را مورد توجه قرار داده و از طرف دیگر به یک مفهوم اسلامی از آزادی، دست یابد.همچنین وی با معرفی شریعت، به عنوان مرجع تحدید آزادی،با ارائه آزادی تشریعی و تکوینی، آن را به آزادی سیاسی پیوند می دهد و اقسامی از آزادی را شناسایی و نسبت آن با سایر مفاهیم مرتبط از قبیل عدالت،امربه معروف و نهی ازمنکر، ولایت، قانون ... در حوزه روابط سیاسی، اجتماعی را مشخص می کند. دانش سیاسی در منظومه فکری صدرالمتألهین، از چه جایگاهی برخوردار است ؟ فرض اولیه این است که، هر چند ملاصدرا ، اثر مستقلی درباره سیاست ندارد اما در آثار خویش به کرات و به صورت پراکنده از جوانب مختلف درباره معرفت سیاسی به تأمل پرداخته است.در پاسخ به پرسش فرعی جایگاه حکمت متعالیه در نظام اندیشگی آیت ا... جوادی آملی ، از نظر نگارنده در نظام اندیشگی آیت ا... جوادی آملی ، امتياز حكمت متعاليه از ساير علوم الهي، مانند عرفان نظری، حكمت اشراق، حكمت مشاء، كلام و حديث، با اشتراكي كه بين آنهاست، در اين است كه هر يك از آن علوم به يك جهت اكتفا مي‌نمايد ليكن حكمت متعاليه كمال خود را در جمع بين ادله ياد شده، جستجو مي‌كندو حکمت متعالیه در بحث معرفت و شناخت به مثابه میزان است .فصول مختلف پژوهش در جهت تحقق فرضیه های اصلی و فرعی سازماندهی شده استوحکمت متعالیه به عنوان مبانی نظری پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است . در این فصل سعی شده است ، به بازنمایی اندیشه آیت ا... جوادی آملی نسبت به حکمت متعالیه نیز، مبادرت شود. از مبانی فکری وی و نیز زندگینامه و زمانه آیت ا... جوادی آملی در فصل دوم گفتگو شده است . فصل سوم ، عهده دار تبیین مفهوم آزادی در اندیشه سیاسی آیت ا... جوادی آملی،در ابعاد؛ تبیین مفهوم آزادی ، حدود ، اقسام و نسبت آزادی با سایر مفاهیم مرتبط می باشد .یافته های پژوهش از این امر حکایت دارد که در منظومه فکری آیت ا... جوادی آملی ، هيچ ارزشي در اسلام به اندازه ارزش آزادي نيست و از منظر وی ، تبیین معناي آزادي از صنف مفهوم است و نه ماهيت؛ از اين‏رو، حدّ و رسم ماهوي ندارد و نمي‏توان آن را با جنس و فصل و... شناخت؛ بلكه فقط از راه تحليل مفهومي مي‏توان به معناي آن پي برد و حقيقت خارجي، يعني همان آزادي حقيقي از سنخ هستي است؛ از اين‏رو، دارایتشكيك و مراتبي فراوان است . در مقوله تشکیک وجود ،بالاترين مرتبه آزادي از آنِ ذات مقدس ربوبي است.در مرتبه بعدي آزادي وافر، از آنِ فرشتگان بزرگ الهي، عقول عاليه و ارواح متعالي انبيا و معصومان است. پس از آنان نيز ، در ميان انسان‏ها هر كس از بند تن و قيد طبيعتْ رهيده‏تر و با كمالات علمي و عملي هم‏آغوش‏تر باشد، سهم بيشتري از آزادي حقيقي خواهد داشت .در نظام اندیشگی استاد جوادی آملی ،انسان در انتخاب راه و عقيده اجبار پذير نيست. انسان در نظام تكوين آزاد است، امّا، نمي‏تواند فراتر از قانون عليّت، كاري انجام دهد. در نظام تشريع ،مطلقاً سخن از آزادي و اختيار نيست؛ بلكه انسان به لحاظ قوانين شرعي حتماً بايد مطيع باشد. پس از تبیین و اثبات لزوم محدویت آزادی از منظر ایشان، در منظومه فکری وی، مُحَدِّد آزادي نمي‏تواند عنوان عدالت، حقوق بشر، دمكراسي و مانند آن باشد؛ زيرا اگر تحديد كننده خودْ داراي حدود مشخص نباشد، هرگز توان تحديد چيز ديگر را ندارد. تنها عاملي كه مي‏تواند حدود آزادي را كاملاً تحديد كند، شريعت الهي است . وی همچنین با شناسایی اقسامی از آزادی، ضمن انتقاد ازآزادی موجود در فضای رقیب، نسبت آن با سایر مفاهیم مرتبط در حوزه روابط سیاسی اجتماعی را معین کرده است .

پژوهش حاضر با عنوان «حقیقت علم، ایمان و عمل از دیدگاه شهید مطهری، آیه‌الله جوادی آملی و آیه‌الله سبحانی» به منظور تبیین و تشریح نظرات این بزرگان تدوین شده است.در واقع علم از جمله ارزش‌های والا و شناخته‌شده‌ای است که حتی از تعریف بی‌نیاز می‌باشد و تعاریفی که برای آن ارائه شده است همه تعاریف لفظی است. معانی علم، انواع علم، کارکرد و مراتب علم از جمله عناوینی هستند که در فصل علم تحقیق شده‌اند. ایمان هم از مهم‌ترین موضوعاتی است که می‌تواند در وضعیت کنونی بشر به عنوان یک مأمن مطمئن در این دنیای تاریک برای یک دین‌دار مورد توجه قرار گیرد. ایمان، اعتقاد، گرایش و علاقه است. در واقع مجذوب شدن به یک فکر و پذیرفتن آن است و اما عمل در اصطلاح هر فعلی است که با اراده و قصد از جانداری سرمی‌زند و در واقع عمل صالح عملی است که ناشی از نیت الهی، عقلانیت و … باشد. چنین عملی مایه‌ی رشد و بقاء ایمان است.این سه اندیشمند بزرگ درباره‌ی حقیقت علم و ایمان و عمل تعریف متناقضی ندارند بلکه می‌توان گفت نظر هر یک تکمیل‌کننده نظر دیگری است و علاوه بر آن هر یک به بعدی از ابعاد مسأله توجه بیشتری دارند.توجه به تعاریفی که از علم، ایمان و عمل در این نوشتار ارائه شده است به خوبی می‌توان به وجود رابطه‌ای وثیق میان آن‌ها پی برد و نیز می‌توان پاسخ بسیاری از چراها را درباره‌ی علمکرد عالمان بی‌دین و عابدان بی‌علم و مومن‌نمایان بی‌علم و عمل به دست آورد. رابطه علم و عمل یک رابطه طرفینی و متقابل است نه تنها علم بی‌عمل دارای آثار زیان‌بار است بلکه عمل بی‌علم هم خسارت‌بار است. علم و ایمان هم نه‌تنها با یکدیگر تضادی ندارند بلکه مکمل هم هستند. ایمان در روشنایی علم از خرافات دور می‌ماند و در مقبولیت عمل تأثیر دارد و عمل هم در سیراب شدن ایمان و بالا رفتن درجه ایمان تأثیر دارد.

با توجه به مباحثی که در باب اخلاق وسیاست مطرح است، اخلاق سیاسی اصطلاح جدیدی است کهازترکیب دو واژه آشنای سیاست واخلاق بوجودآمده است وتحقیق حاضرتلاشی است جهت پاسخگویی بهسؤالاتی که این اصطلاح جدیدبا خود به همراه دارد از جمله، اخلاق سیاسی چیست؟وآیااخلاق سیاسی درحکمت متعالیه وجود دارد؟ و درصورت مثبت بودن جواب دارای چه اصولی است ؟ فرض براین است کهحکمت متعالیه دارای سیاست متعالیه نیزهست و درسیاست متعالیه اخلاق سیاسی، اصل اولیه می باشد کهبایدرعایت گردد و سعی شده نشان داده شود که بدون آن سیاست، ره به ناکجاآباد دارد، همچنانکه شارحانحکمت متعالیه ازجمله امام خمینی)ره( و آیت الله جوادی آملی به عنوان متفکرین عصرحاضر، سیاستبدون اخلاق را به شاخ برای گاو تشبیه کرده اند.)که گاو شاخ دارد ولی عقل ندارد(.شیوه پژوهش برگرفته ازروش کلن تیندر بوده که مبنای این روش طرح سؤال می باشد، بدین صورتکه با طرح سؤالات مختلف درباب سیاست متعالیه و اخلاق سیاسی فصول تحقیق راآغاز نموده تا درپایان نتیجه ای قابل توجه وکاربردی بدست آید هرچندکه به گفته تیندرنمی توان به نتایج بعنوانجواب نهایی و قطعی بسنده کرد اما راهی است برای رسیدن به نتیجه مطلوب.دراین پژوهش ازاندیشه های امام خمینی به عنوان مؤسس جمهوری اسلامی و آیت الله جوادی به عنوانشاگرد که هردوجزء مفسرین حکمت متعالیه هستند استفاده شده است، ودر پایان با توجه به توضیحات آیتالله جوادی که حکمت متعالیه به عنوان سرچشمه ای است که می توان از آن جویهای متعدد جدا کرد وفلسفه سیاسی از جمله این شاخه ها محسوب می شود و بیان اندیشه امام که درآن از اخلاق سیاسی نیزبحث می شود، به اثبات فرض اولیه پژوهش که در سیاست متعالیه اخلاق سیاسی وجود دارد واصولی نیزبرآنحاکم است، اشاره داشته است.

---

‫پيش از صدرالمتألهين، بحث حرکت در طبيعيات مطرح مي‌شد، اما پس از ظهور حکمت متعاليه، اين مسأله در فلسفه اولي، يا الهيات بالمعني الاعم، جاي گرفت؛ و علت اين مسأله به اختلاف ملاصدرا با جمهور فلاسفه درباره مقولات داراي حرکت بازمي‌گردد. پژوهش حاضر با روش توصيفي، تحليلي، و تطبيقي، اين اختلاف را ميان ابن‌سينا و صدرالمتألهين بررسي کرده است. ابن‌سينا و صدرالمتألهين هر دو اعتقاد دارند که حرکت در مقوله‌هاي اضافه، جده، متي، أن‌يفعل، و أن‌ينفعل رخ نمي‌دهد. از نظر ابن‌سينا، مقولات اضافه، جده و حتي متي، بالذات متصف به حرکت نمي‌شوند، بلکه حرکت در آن‌ها به‌تبع حرکت در موضوع خواهد بود. صدرالمتألهين نيز معتقد است که مفهوم تدريج و تدرج در ذات مقوله‌هاي أن‌يفعل و أن‌ينفعل و متي اخذ شده است. آن دو همچنين با تکيه بر مشاهدات حسي و يافته‌هاي وجداني، اتفاق نظر دارند که حرکت در مقوله‌هاي أين، وضع، کم، و کيف واقع مي‌شود. اما در مورد حرکت در مقوله جوهر، ميان ابن‌سينا و ملاصدرا اختلاف نظر وجود دارد. ابن‌سينا، اشکالاتي بر حرکت جوهري وارد مي‌کند که منشأ همه آن‌ها انديشه اصالت ماهوي است. بر اساس اصالت ماهيت، هويت خارجي شيء به ماهيت آن است؛ و با تغيير و تحول در ماهيت شيء، نوع شيء نيز تغيير مي‌کند. بنابر اين، اشتداد شيء به معناي انقلاب در جوهر، غيرممکن است. در مقابل، صدرالمتألهين با پذيرش اصالت وجود، هويت خارجي شيء را به وجود آن مي‌داند، و بنابر اصل "تشکيک در وجود"، امکان اشتداد وجودي را ثابت مي‌کند، و حرکت جوهري را مي‌پذيرد. ميان ابن‌سينا و ملاصدرا، در نيازمندي حرکت به موضوع، چگونگي تحقق مسافت حرکت در خارج، و مسأله زمان نيز اختلافات اساسي وجود دارد؛ زيرا ابن‌سينا حرکت را ذاتي مستقل از متحرک معرفي مي‌کند، اما صدرالمتألهين معتقد است که حرکت عبارت ازسيال بودن وجود متحرک است.

‫اين پژوهش به مقايسه ديدگاه‌هاي فلسفي ابن‌سينا و شهيد صدر در باره نقش عقل و حس در تصوّر و تصديق به عنوان يکي از مصادر معرفت‌بخشي و تکوين معارف بشري مي‌پردازد. مراد نويسنده از اصالت حس، آن است که تصوّرات براي وجود داشتن خويش کاملاً از حس کمک مي‌گيرند و براي عقل نقشي در ايجاد تصوّرات در نظر گرفته نمي‌شود، چنانکه در اصالت عقل نيز اين عقل است که تصّورات را بدون حس به تملّک خود در مي‌آورد، امّا در تصديقات، اصالت عقل يعني معرفت بشري در تصديقات و احکام خويش بر مبادي عقلي تکيه مي‌کند، قبل از آن که نوبتِ حس و تجربه برسد. از اين رو نگارنده ابتدا به بحث درباره معرفت حسّي و تجربي پرداخته و ويژگي‌هايش را بيان مي‌کند. سپس به تبيين معرفت عقلي و خصوصيّاتش پرداخته و امتياز آن بر معرفت حسّي و تجربي را باز مي‌گويد. آن‌گاه تعريفي از تصوّر و تصديق ارائه کرده و نظريّات مختلف در باره منشأ آن دو را منعکس مي‌نمايد، که مهم‌ترين نظريّه در اين باب در ريشه تصوّرات نزدِ، انسان همان نظريه مُثُل منتسب به افلاطون است که در قرن اخير توسّط جان لاک و ديويد هيوم با عنوان نظريه حسّي مطرح شده و توسّط دکارت و کانت به نظريه عقلي اشتهار يافت و فلاسفه مسلمان نيز در اين زمينه يک نظريه ابداعي مخصوص به خويش دارند. در ادامه نويسنده به بيان مهم‌ترين نظريّات در باره منشأ تصديقات و نيز ديدگاهي عقلي مبتني براي اين که ذهن بشر مالک معلومات تصديقي بديهي و تصوّري و معارف اولّيّه است، همت گمارده. پس براي تجربه جايگاهي از اين حيث باقي نمي‌مانَد و ديدگاهي تجربي که کاملاً بر تجربه اعتماد مي‌کند و آن را اساس همه معارف بشري مي‌داند، مطرح و سپس ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و شهيد صدر در زمينه خاستگاه تصوّر و تصديق بيان مي‌گردد. در اين زمينه نويسنده به ديدگاه ابن‌سينا مبني بر اين که عقل به طور استدلالي معاني کلّي را- چه در باب تصورات و چه تصديقات- درک مي‌کند، اشاره کرده و سپس با طرح ديدگاه شهيد صدر در اين زمينه به مقايسه آن‌ها با يکديگر مي‌پردازد. و خود نظريه سومي را از انتزاع اين دو نظريّه استخراج و تفاوت‌هاي ديدگاه شهيد صدر و ابن‌سينا را در باب معرفت تصوّري وتصديقي و ارتباط بين آن‌ها و ميان معلومات بديهي تصوّري و تصديقي با معلومات نظري تصوّري و تصديقي را تبيين کرده و ابداعاتي را که شهيد صدر در اين باب در کتاب الأسس المنطقيه از خويش به يادگار نهاده، وا مي‌رسد. نگارنده همچنين در طول نوشتارش نظريّات فيلسوفان اسلامي، مانندِ ملّاصدرا، فارابي، ابن‌رشد، سهروردي، الکندي و علّامه طباطبايي در باره معرفت، علم، تصوّر وتصديق و نظريه معرفت آن‌ها را منعکس کرده و ديدگاه‌هاي برخي ديگر از فلاسفه غرب را نيز در اين باره جويا شده است.

‫در اين پاياننامه براساس دو نسخه خطى موجود در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران و كتابخانه مجلس شوراى اسلامى از تفسير سوره اعلى متعلق به ابنسينا متن تفسير كه به زبان عربى است، بازنويسى و تصحيح شدهاست، سپس به فارسى برگردانده و آنگاه توضيحاتى بر آن افزوده شدهاست. موضوعات مورد بحث عبارتند از : محل نزول سوره، روش ابنسينا در تفسير اين سوره، اثبات خداوند، تقرير نبوت پيامبران و بيان امر معاد.