جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریة وحدة الوجود بین إبن عربي و الجیلي، عنوان کتابی است یک‌جلدی به زبان عربی از خانم دکتر سهیلة عبدالباعث ترجمان، با موضوع عرفان و تصوف اسلامی. نویسنده در این اثر به بیان تطبیقی نظریه وحدت وجود میان محی‌الدین بن عربی و جیلی پرداخته است. هدف نویسنده از انجام این تحقیق _علاوه بر تلاش برای مقابله با ادعاهای خاورشناسان و دیدگاه‌های ناعادلانه آنها نسبت به تصوف و مردان آن - کشف اصالت اندیشه دو شیخ بزرگوار محی‌الدین بن عربی و عبدالکریم جیلی، از طریق خوانش عمیق انتقادی و تحلیلی دکترین و متون آنها _همانطور که در آثار اصلی آنها ذکر شده است - می‌باشد. دکتر حربی عباس عطیتو، بر این اثر مقدمه نوشته است. این اثر در اصل پایان‌نامه علمی نویسنده برای کسب مدرک دکترای ادبیات (الآداب) از گروه فلسفه و جامعه‌شناسی دانشکده آداب دانشگاه عربی بیروت است. سهیلا (سهیلة) عبدالباعث با کسب درجه عالی (الشرف الاولی) از این پایان‌نامه دفاع کرد و از سوی دانشگاه و با هزینه این دانشگاه، این پایان‌نامه چاپ و با سایر دانشگاه‌ها مبادله شد. ساختار کتاب یک جلد دارد و حاوی، اهدائیه، تقدیمیه دکتر حربی عباس عطیتو، مقدمه نویسنده، محتوای مطالب در دو بخش کلی _بخش اول درباره ابن‌ عربی در 3 فصل و بخش دوم درباره جیلی در 7 فصل_ و خاتمه _در بیان نتایج بحث_ است. منابع بحث در 5 بخش مجزا به ترتیب: قرآن کریم، سنت، مصادر و مخطوطات عربی، مراجع و مؤلفات چاپی عربی و منابع غیرعربی، در انتهای کتاب در بخش فهارس (فهرست منابع) ذکر شده است. گزارش محتوا دکتر سهیلا (سهیلة) عبدالباعث ترجمان در این اثر به موضوعی دشوار و جدید یعنی «مطالعه تحلیلی تطبیقی و انتقادی نظریه وحدت وجود بین ابن‌ عربی و جیلی» پرداخته است. هدف نویسنده از انجام این تحقیق _علاوه بر تلاش برای مقابله با ادعاهای خاورشناسان و دیدگاه‌های ناعادلانه آنها نسبت به تصوف و مردان آن_ کشف اصالت اندیشه دو شیخ بزرگوار محی‌الدین بن عربی و عبدالکریم جیلی، از طریق خوانش عمیق انتقادی و تحلیلی دکترین و متون آنها _همانطور که در آثار اصلی آنها ذکر شده است_ می‌باشد. این پژوهش مستلزم آن بود که پژوهشگر ابتدا برخی از مفروضات یا سؤالات تحقیق خود را مطرح کند که حول محورهای زیر دور می‌زنند: ماهیت وحدت وجود، وجوه اتفاق و اختلاف ابن‌ عربی و جیلی در برداشت آنها از این وحدت، نتایجی که از قول آنها به وحدت وجود حاصل شده است، اینکه آیا این دو شیخ در اثر قولشان به وحدت وجود، قائل به وحدت مذاهب و در نتیجه نفی تکثر و تعدد آنها خواهند شد؟ ویژگی تصوف ابن‌ عربی و جیلی چیست؟ تصوف فلسفی یا تصوف بر اساس روش صوفیانه؟ و.... این پژوهش در دو باب تنظیم شده است که باب اول آن به بیان آموزه وحدت وجود از نظر ابن‌ عربی اختصاص دارد و شامل سه فصل است: فصل اول به زندگی ابن‌ عربی، آثار، شاگردان و منابع فلسفه او می‌پردازد که از منابع غیر اسلامی تا سایر منابع اسلامی تنوع دارد. نویسنده در فصل دوم با صحبت از افکار جوهر و اعراض، دایره وجود، ذات الهی و رابطه آن با صفات از یک‌سو و جهان از سوی دیگر، و ارتباط بین خدا و جهان و تمایز بین اصطلاحات قدم و حدوث، به بیان عقاید صوفیانه ابن‌ عربی پرداخته است. در فصل سوم، با پرداختن به مفهوم حقیقت و شریعت و اندیشه معراج یا آرامش معنوی، اندیشه عشق الهی و وحدت شهود در عقاید ابن‌ عربی را ارائه کرده است. در باب دوم این پژوهش، محقق در چهارفصل به عقاید صوفیانه جیلی پرداخته است: او در فصل چهارم، زندگی، مکتب، شیوخ، شاگردان و ماهیت دوران زندگی وی را ارائه کرده است. سهیله عبدالباعث همچنین در مورد آموزه وحدتِ وجود و میزان توافق و اختلاف ابن‌ عربی با جیلی بحث کرده و در مورد اندیشه وجود، موضع جیلی را در ارتباط با خدا و جهان _در فصل پنجم_ بیان نموده است. سهیلا (سهیلة) عبدالباعث در فصل ششم به صحبت در مورد ایده عشق الهی نزد جیلی پرداخته است که این امر مستلزم تمایز بین ایده فنا نزد صوفیان و ایده نیروانای هندی است؛ این مباحث با بیان اینکه جیلی قائل به وحدت شهود در اثر عشق الهی و تجربه روحی است، پایان می‌پذیرد. فصل هفتم و آخر به مثابه یک بررسی انتقادی تطبیقی بین ابن‌ عربی و جیلی مطرح شده که در آن تأثیر آنها بر عرفان اسلامی به‌ویژه در نابلسی، بکری و جزایری توضیح یافته است. محقق در خاتمه کتاب این مطالعه را با برجسته کردن مهم‌ترین یافته‌هایی که با استفاده از روش تاریخی، تحلیلی، انتقادی و فکری به آن دست یافته است، به پایان می‌رساند. دکتر حربی عباس عطیتو در پایان تقدیمیه‌اش بر کتاب می‌نویسد: در نهایت می‌گویم که دکتر سهیله ترجمان، در این مطالعه تحلیلی تطبیقی بین ابن‌ عربی و جیلی تلاش زیادی کرد و بیش از شش سال در سفر بود برای جست‌وجو، اطلاع یافتن، خواندن و تجزیه و تحلیل متون آنان از مصادر اصلی‌شان. این کتاب کوششی روشن است که حکایت از عمق نویسنده و تسلط وی بر موضوع آن و آگاهی عمیق وی از جزئیات فلسفه اسلامی، به‌طور عام، و تصوف، به‌طور خاص، دارد. وضعیت کتاب: فهارس فنی کتاب به ترتیب شامل فهرست‌های آیات قرآنی، اطراف حدیث شریف، اعلام، فرق و جماعات، مواضع و اماکن، مصادر و مراجع بحث _در 5 بخش مجزا به‌این‌ترتیب: قرآن کریم، سنت، مصادر و مخطوطات عربی، مراجع و مؤلفات چاپی عربی، منابع غیرعربی_ و فهرست مطالب در انتهای کتاب پس از خاتمه کتاب و محتوای مطالب آمده است. پس از فهارس فنی، مقدمه کتاب به زبان انگلیسی و فرانسه هم ذکر شده است. نویسنده این اثر را به روح پدرش تقدیم کرده است. سهیلا عبدالباعث در مقدمه‌اش بر کتاب می‌نویسد: روش مورداستفاده در این تحقیق، روش تاریخی، تحلیلی و تطبیقی بوده است. وی در ترتیب حاشیه‌ها از روش شماره‌گذاری منابع و مآخذ بهره برده است. او از علامت ستاره برای نشان دادن أعلام، مکان‌ها و اصطلاحات استفاده کرده.

کتاب حاضر که رساله دکتری سید محسن هندی است به بررسی‌ تقریرات مختلف وحدت وجود از زمان ابن عربی تا فلاسفه معاصر می‌پردازد. ابن عربی، صدرالدین قونوی، علاءالدین سمنانی، ملاصدرا، آقا علی مدرس زنوزی، قاضی سعید قمی، علامه طباطبایی، آقایان جوادی آملی، مصباح یزدی، غلامرضا فیاضی و حسین عشاقی افرادی هستند که نظرات و مبانی آنان بطور مفصل در این رساله تقریر و بررسی شده است. نویسنده فصل مجزایی را نیز به مکتب تفکیک اختصاص داده و به نقد و بررسی مبانی و آراء مؤسسان این مکتب پرداخته است. ضمیمه شدن نسخه خطی «ابطال وحدت وجود» قاضی سعید قمی، و نقد و بررسی اشکالات او به وحدت وجود به غنای این کتاب ارزشمند افزوده است.

در تحلیل محصولات فرهنگی به‌طور اعم و سینمای ایران به‌طور اخص، سه جریان سینمایی قابل‌تشخیص است. در آغاز دهه چهل، فیلمفارسی، به‌مثابه رسانه‌ای صنعتی، «متن غالب» و «گفتمان هژمونیک» سینمای ایران بود. در همین دهه، سینمای مستقل و روشن‌فکرانه، به‌منزله رسانه‌ای هنری، در حکم آنتی‌تز سینمای فیلمفارسی، خود را در مقام «گفتمان مقاومت» صورت‌بندی کرد و بازنمایی متفاوت و متضادی از جامعه ایرانی ارائه نمود. از بطن تحولات و تنازعات گفتمانی، و در سال‌های پایانی دهه چهل، سینمای موج‌نو، در حکم رسانه‌ای هنری ـ صنعتی سر برآورد که با تلفیق مضمون‌ سینمای فیلمفارسی‌ و فرم سینمای مستقل، سنتزی از دو جریان پیشین بود. در دهه پنجاه، سینمای موج‌نو، طی تطورات انگاره‌های درون‌گفتمانی و متأثر از عناصر گفتمان‌های رقیب، رفته‌رفته، متن غالب سینمای ایران شد. در کنار آن، سینمای مستقل، با تثبیت خود در مناسبات سینمایی، به «متن سرگردان»ای بدل گشت که اگرچه از فقدان امکان بسیج عمومی رنج می‌برد؛ اما نزد گروه‌های نخبه، از جایگاهی ممتاز برخوردار بود. فیلمفارسی، اما از میانه دهه پنجاه به سراشیبی ورشکستگی افتاد و در آستانه انقلاب اسلامی ایران، «متن حاشیه‌ای» سینمای ایران بود. در این پایان‌نامه، و با تحلیل گفتمان جریانات سینمایی، وجود تناظرات و تشابهاتی میان گفتمان‌های سینمایی و گفتمان‌های سیاسی ـ اجتماعی در جامعه ایرانی، مورد بررسی قرار گرفته و تلاش گشته نشان داده شود که چگونه تطور، تعدیل، تغییر و تکامل گفتمان‌های سینمایی بر تحولات اجتماعی تأثیرگذاشته و از آن متأثر بوده است. بدین‌سان، همان‌سان که تحولات ایجادشده در سینمای ایران در دو دهه چهل و پنجاه خورشیدی، نشانی از شیوع نگرش‌های رادیکال، خشونی و انقلابی در جامعه ایران است؛ تحولات موجود در گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی نیز موید این نکته است که پس از کودتای28مرداد1332 و قیام15خرداد1342، گفتمان انقلابی بر دایره شیوع گفتمانی خود افزود و نزاع گفتمانی عالم سیاست را از دوقطبی گفتمان‌های اصلاح‌طلبانه (منتقدین قانونی) ـ گفتمان حکومتی (پهلویسم) به دوقطبی انقلاب ـ ارتجاع بدل ساخت؛ به‌نحوی که در سال 1357، گفتمان‌ حکومتی، متن حاشیه‌ای و گفتمان اصلاح‌طلبانه، متن سرگردانِ متن آشوب‌ناک و انقلابیِ نظام نوین اجتماعی بود.

تنش میان عقلانیتهای متافیزیکی و پسامتافیزیکی که در قرن بیستم به اوج خود رسید، در شرایط تأسیس فلسفه و در سامانه دانش فلسفی یونان نیز مندرج بوده است؛ امری که بطور خاص در نقادی ارسطو بر نظریه مثل افلاطونی و نیز نظریه فیلسوفشاه او بواسطه بهره گیری از آموزه های حماسه سرایان، تراژدی نویسان و سوفیستها قابل آزمون است. در این رساله سیر تاریخی نقد عقلانیت متافیزیکی و پیدایش عقلانیت پسامتافیزیکی بررسی شده است و برداشت متافیزیکی و پسامتافیزیکی از سیاست مقایسه شده است. در عقلانیت متافیزیکی دو عنصر «انتزاع» و «ذات گرایی» اهمیت دارد و در عقلانیت پسامتافیزیکی بر چرخش زبانشناختی، اولویت عمل بر نظر و عقل موقعیتمند تأکید میشود. از منظر سیاسی، برداشت متافیزیکی از سیاست، سیاست را ذیل دانش فلسفی، علمی و الاهیاتی قرار میدهد، اما در برداشت پسامتافیزیکی از سیاست، در اندیشه متفکرانی چون یورگن هابرماس، هانا آرنت، ریچارد رورتی، آیزایا برلین و ... سیاست سامانه ای مستقل در نظر گرفته میشود و لزوم تبعیت آن از سایر حوزه ها، مورد تردید قرار می‌گیرد. در بخش دوم رساله، نحوه استفاده پنج روشنفکر ایرانی از اندیشه های سیاسی متافیزیکی و پسامتافیزیکی مورد توجه قرار گرفته است. نتایج این تحقیق نشان میدهد عموم روشنفکران ایرانی با وجود آشنایی با مباحث مربوط به عقلانیت پسامتافیزیکی و استفاده مقطعی از آنها، در تدوین نظریه سیاسی پسامتافیزیکی موفقیتی نداشته اند و عموماً با استفاده از انگاره های متافیزیکی به سیاست نگریسته اند. رضا داوری اردکانی با تأسی به مفهوم هایدگری «تفکر»، سیاست را ذیل فلسفه قرار میدهد، عبدالکریم سروش با وجود توجه بیشتر به آرای پسامتافیزیکی، سیاست را ذیل تلفیقی از فلسفه تحلیلی و عرفان قرار میدهد، مصطفی ملکیان با اصالت دادن به فرهنگ در برابر سیاست، سیاست را عنصری فرعی در تحول جوامع تلقی میکند و آن را ذیل معنویت قرار می‌دهد و داریوش شایگان با وجود تمهید مقدمات نظری در بحث «هویت چهل تکه» برای جهش پسامتافیزیکی، در تحلیل نهایی، با گرایش به نگرشهای بودایی، از عرضه نظریه ای سیاسی بازمی ماند. دراین میان، علی میرسپاسی در دو دهه اخیر با تأسی به آرای پراگماتیستهای آمریکایی کوشیده است تفسیری پسامتافیزیکی از سیاست را مورد توجه قرار دهد و با نقد بنیادگرایی معرفتی مستتر در تفکر روشنفکران ایرانی، آفات پروژه های فکری افلاطونی و متافیزیکی این روشنفکران را آشکار سازد. نتایج این تحقیق همچنین نشان میدهد که میزان استفاده از برداشتهای متافیزیکی و پسامتافیزیکی از سیاست، با تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه ایران همبستگی دارد و همانطور که در دهه هفتاد میزان توجه به افکار پسامتافیزیکی افزایش می یابد، حوزه عمومی نیز در ایران میدان فراختری می یابد و روشنفکران دینی از مقبولیت گسترده ای برخوردار میشوند. از دهه هشتاد و با ناامیدی از موفقیت جنبش اصلاحات، عقب نشینی از عرصه سیاست به عرصه های فردی اتفاق می افتد و روشنفکرانی چون مصطفی ملکیان با ترویج آموزه های روانشناسانه محبوبیت پیدا میکنند.

یکی از اضلاع مهم معرفتی علوم، مبحث روش‌شناسی است. روش‌شناسی صحیح می‌تواند پژوهشگران را به کشف حقایق علوم نزدیک کند این مهم در همه دانش‌ها ضروری است، اما در علوم معرفتی که متضمن هدایت‌بخشی در چگونگی حیات انسان است، نظیر علم تفسیر ضروری‌تر می‌نماید. ازهمین‌رو معرفی و نقد آثار علمی در ارزشیابی و تبیین واقعیت‌ها و برطرف کردن کاستی‌ها در حوزه پژوهش نقش بسزائی دارد. یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور و در دوره معاصر که شایسته است آثار قرآنی ایشان مورد مداقه و بحث و بررسی قرار گیرد، استاد علی صفائی حائری است. مهم‌ترین هدف این رساله بررسی و تحلیل، ارزیابی و سنجش مبانی و روش‌های تفسیری ایشان جهت راهیابی به شیوه صحیح تفسیر قرآن و الگوسازی برای پژوهشگران قرآنی بوده است؛ همچنین اثبات استقامت و برتری دیدگاه‌های اصیل تفسیری در برابر نظراتی که امروزه در میان برخی دگراندیشان در مجامع علمی مطرح می باشد. سؤال اصلی این رساله چیستی و چگونگی مبانی و روش‌های برداشت از قرآن از دیدگاه نویسنده مورد نظر بود. اینکه ایشان با چه هدف و رویکردی به این کتاب الهی نگریسته، قضاوت‌های کلی و پیشینی و روش برداشت وی از قرآن چه بود و چه وجه تمایزی با دیگر مفسران داشت، مورد بررسی قرار گرفت. این نوشتار در قسمت مبانی چهار محور مهم را مورد بررسی قرار دارد: نخست به‌دست آوردن نظریه‌های اولیه در مورد شناخت‌هایی که یک مفسر باید دارا باشد؛ دوم پیش‌فرض‌های مرتبط با هویت قرآن؛ سوم شناخت باورها و دیدگاه های مرتبط با چگونگی فهم قرآن و چهارم بررسی منابع تفسیری. در قسمت روش‌های برداشت از قرآن دو حوزه مورد بررسی قرار گرفت: یکی شناخت شیوه‌های دستیابی به مهارت‌های لازم برای فهم معنا و مدلول مفردات و گزاره‌های متنی و دوم آگاهی از معارت‌های لازم در جهت فهم مقاصد و هدایت کلی قرآن کریم. درنهایت در بخش آخر به ارزیابی و نقد فرآورده تفسیری ایشان در حوزه مبانی و روش‌ها و برداشت‌های تفسیری پرداخته شد. در پژوهش حاضر سعی شده است تا ضمن استخراج، تبیین و تحلیل و ارائه نظام‌مند روش‌شناسی فهم قرآن در تفسیر استاد صفائی حائری، دفاعی مستدل و منطقی از آن صورت بگیرد. بدیهی است این امر خطیر راه را برای نگاه تطبیقی و انتقادی به آرای ایشان هموارتر می‌سازد. یکی از نتایج مهم این رساله، الگوسازی تعامل بین مخاطب قرآنی و استاد مفسر در ساحت تلاوت آیات، ارجاع متشابهات به محکمات و زمینه‌سازی تدبر در آیات قرآن است. از دیگر نتایج این رساله نمایان‌سازی منسجم و نظام‌مند مزیت‌های تفسیرنویسی نویسنده مورد بحث، ازجمله استفاده از روش تقسیر قرآن به قرآن، توجه به دو جنبه عقلانیت و احساس، نوآوری و نثر ادبی جذاب، اقناع مخاطب، دقت در طرح سؤال، تنظیم سؤال و تحلیل سؤال پیرامون آیات قرآنی، امعان نظر به نیازهای مخاطب و مخاطب‌شناسی، جوابگوئی به شبهات روز، عصری بودن برداشت‌ها و تطبیق بر انسان معاصر، توجه ویژه به رویکرد هدایتی قرآن، تمرکز و ابتناء بر کتاب و سنت و حاکمیت روح روایات در تبیین و تنظیم تفسیر نویسی مؤلف مورد نظر می‌باشد.

پاسخ به نیازها و دغدغه‌های نظری و عملی در حیطه معنویت همواره ضرورتی انکارناپذیر داشته است. یکی از این دغدغه‌ها، چیستی و چگونگی سلوک معنوی است که باید در مراجعه به عارفان و اندیشمندان مختلف، پاسخ‌ بگیرند. یکی از اندیشمندان معاصر که آثارش با اقبال عموم روبروست اما مورد بررسی علمی قرار نگرفته است، علی صفایی حائری است. به این منظور باید ابتدا نظام فکری منسجمی از اندیشه وی در دسترس قرار گیرد. از آنجا که مباحث معنویت در آثار صفایی، پراکنده و گاهی مبهم مطرح شده‌اند، هدف این پژوهش، استخراج چهارچوبی منسجم در این‌رابطه بوده که با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای آن را دنبال کرده است. در این راستا، ابتدا رابطه معنویت، عرفان، سلوک و معنویت اسلامی در اندیشه صفایی روشن می‌شود که در واقع بر ضرورت حرکت انسان در طرحی اصیل از دین متمرکز است. سپس اهداف سلوک معنوی از دیدگاه ایشان بازخوانی شده است که عبارتند از رشد، توحید، عبودیت، وسعت وجودی و رضا؛ که هر کدام در ارتباط با یکدیگر، فضای کلی اندیشه صفایی را در این بحث نشان می‌دهند. بررسی مبانی سلوک معنوی از دیدگاه صفایی نشان می‌دهد از جنبه معرفت‌شناختی، ایشان معتقد به برتری ادراکات اولیه و شناخت شهودی و نیز شناخت حق به وسیله خود حق و ذومراتب بودن شناخت است. در مبانی انسان‌شناختی وی، جایگاه آغازین انسان در مسیر شناخت، ترکیب‌مندی انسان، اهمیت بلوغ، آمیختگی انسان با غفلت و حرکت او به سوی «احسن تقویم» قابل ذکر است. از منظر خدا شناختی، ظهور خداوند در همه چیز، حاکمیت او، جایگاه او به عنوان معشوق و عاشق و نقطه نهایی قابل اتکا، اهمیت بیشتری دارد. از نظر هستی‌شناختی، یکپارچگی هستی، عدم وجود شرّ، وجود حقیقت باطنی، زیبایی و عدم پایداری هستی دنیوی و از نظر نجات شناختی، اهمیت مسیر سلوک، درونی بودن آن، نقش مربی، لزوم تجربه و تمرین و حسابرسی از خویش در اندیشه صفایی شناسایی شده‌اند. در نهایت، به برنامه سلوک معنوی می‌رسیم که از شناخت شروع می‌شود و بر اساس آن به آزادی می‌رسد. آزادی زمینه را برای ایمانی فراهم می‌کند که از جنس گرایش قلبی و عشق است. این ایمان به عمل می‌انجامد و در سه بُعدِ ذکر، اطاعت و شکر نمود می‌یابد. در نهایت، سالک به مرحله اخبات می‌رسد که آن را از مسیر بلا و اضطرار و اعتصام دنبال می‌کند. نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد که اولا می‌توان ساختاری منسجم را برای جمع‌بندی مباحث صفایی در سلوک معنوی ارائه داد و ثانیا این ساختار دارای نوآوری‌ها، جذابیت‌ها و قابلیت‌های زیادی در پاسخ به مسائل سلوک معنوی است، ثالثا هماهنگی‌های متعددی با دستگاه عرفان اسلامی دارد. با این حال، عدم شفافیت در روش برداشت و استناد به دین، بی‌سابقه بودن استعمال برخی مفاهیم و برخی سوءبرداشت‌ها و تعمیم‌های نادرست نسبت به عرفان اسلامی از اشکالاتی است که در مباحث صفایی به چشم می‌خورد.