بررسی تقریرهای مختلف وحدت وجود: به ضمیمه نسخه خطی «ابطال وحدت وجود» قاضی سعید قمی | کتابخانه مجازی الفبا

سیدمحسن هندی

فارسی

متن

ر:پایگاه موقت

کتاب حاضر در اصل پایان نامه دکتری مولف بوده است. متن پشت جلد این کتاب: رساله حاضر بر آن است که ضمن تقریر دقیق اهم تقریرات وحدت وجود که توسط اعاظم عرفا و فلاسفه اسلامی مطرح گردیده، آن را با طرح برخی تأملات نقد و بررسی کرده احیاناً نقاط ضعف و قوت آن‌ها را بیان نماید. نکته مهم آنکه گرچه مسئله وحدت وجود تقریرات مختلفی را پذیرا بوده ولی به نظر می‌رسد پس از بازنگری، تمامی این تقریرات به یک اصل واحد قابل بازگشت و ارجاع باشد و همه آن‌ها را می‌توان در قالب یک نظریه واحد دید، یعنی در اینجا هم به نحوی کثرت در عین وحدت حاکم است؛ کثرت نمودی نظریه‌ها و وحدت واقعی و اصیل آن‌ها، چون در تمامی این نظریات خلقت واقعی اشیا یعنی ایجاد و احداث آنها _بدان نحو که واقعا و بدون شائبه مجاز از آن‌ها طرد عدم شده باشد_ انکار می‌شود. ولی به هر روی، در این رساله تقریرات عرفانی از تقریرات فلسفی تفکیک شده است و انظار با توجه به محوریت شخصیت‌های صاحب نظریه مطرح گردیده است. بنابراین در فصل مربوط به تقریر عرفانی، تقریر اعاظمی چون ابن عربی، قونوی و علاء الدوله سمنانی عنوان گردیده و در بخش مربوط به تقریرات فلسفی، تقریر بزرگانی چون مدرس زنوزی، قاضی سعید قمی، ملاصدرا، علامه طباطبایی، جوادی آملی، مصباح یزدی، عشاقی و فیاضی، مطرح گشته است.

۵۴۰ صفحه

مقدمه كتاب: > مباحث اعتقادی، سید محسن هندی: بسم الله الرحمن الرحیم مقدمه كتاب قويم وعديم النظير (بررسی تقریرهای مختلف وحدت وجود) جناب استاد دکتر سید محسن هندی: عظمت مسئله توحید و معرفت الله مقتضی است که تا بشر و عقل و عاقلی هست دربارۀ آن بگوید و بکاود و بنگارد، و اگر احیانا سوء تفاهمی در فهم لطائف و ظرائف توحیدی در بیان و بنان کسی پدیدار گشته بدان تذکر دهد و درصدد رفع و تصحیح آن برآید. نگارنده بسان دیگر علاقه‌مندان مباحث خداشناسی از همان دوران نوجوانی مسئله خدا و نحوه وجود او برایش دغدغه بوده است تا اینکه از همان دوران –که مقطع دبیرستان را سپری می‌نمودم - برای اولین بار با مسئله‌ای به نام «وحدت وجود» آشنا گردیده و این مسئله و فهم دقائق آن تا به امروز هماره بخشی از ذهنم را به حل و فصل مسائل مربوط به آن مشغول نموده است. به نظر می‌رسد هر کس که به نحوی با مسئله یاد شده درگیر است هماره یکسری سؤالات یکسان برایش مطرح می‌شود و در صدد است تا به نحوی به آن‌ها پاسخ گوید و تا حل نهایی آن، گزش‌های ذهنی فراوانی که لازمه «قبول تعلیقی وحدت وجود» است او را رها نخواهد نمود. اولین سؤال تطابق یا عدم تطابق نظریه یاد شده با نقل و آموزه‌های برخاسته از معارف وحیانی است. سؤال دیگر عقلانی بودن نظریه یاد شده است؛ به حدی این مسئله بغرنج است که برخی ناچار عرفان را فوق عقل دانسته‌اند. یا اینکه برخی مسلمات عقلی مثل استحاله اجتماع نقیضین را در دایره عرفان نپذیرفته‌اند. درباره هماهنگی وحدت وجود با متون برآمده از وحی مهم‌ترین سؤال توجیه نحوه غیریت حق با خلق است که لا اقل در نظر بدوی، از ضروریات تمامی ادیان -خصوصا مکتب اسلام- غیریت محض میان خالق متعال با تمامی مخلوقاتش است و شاهد این برداشت ابتدایی هم مخالفت‌های جدی و تندی است که در طول تاریخ، متکلمان و فقها و محدثین _اعم از شیعه و سنی_ با وحدت وجود از خود ابراز نموده‌اند. درباره تصادم مسئله وحدت وجود با ضروریات عقلی هم ملاحظاتی است و آن اینکه چگونه ممکن است ذات متعالی از اجزاء و زمان و مکان با موجودات محدود، متغیر، مکیف و... عینیت داشته باشد و همچنان به احدیت حق آسیبی وارد نیاید؟ چگونه ممکن است ذات غیر محدود با محدودها به نحوی و به وجهی عینیت داشته باشد؟ اگر مخلوقات تجلی اویند این تجلیات موجودند یا معدوم؟ اگر ذات، واحد است و تجلیات کثیر، این تکثرات موجودند یا معدوم؟ و پرسش‌های دیگر. البته از سوی دیگر وصف غیر محدود بودن حق هم این سؤال را پدید می‌آورد که چگونه می‌توان هم به غیر محدود بودن حق اذعان داشت و هم قائل به وجود مخلوقاتی شد که با وی غیریت محض دارند؟ آیا لازمه چنین نگاهی تحدید و تقیید وجود حق نیست؟ تلاش نگارنده در رساله حاضر آن است که ضمن تقریر دقیق اهم تقریرات وحدت وجود که توسط اعاظم عرفا و فلاسفه اسلامی مطرح گردیده، آن را با طرح برخی تأملات نقد و بررسی کرده احیاناً نقاط ضعف و قدرت آن‌ها را بیان نماید و در حد فهم قاصر خود، راه حل برون رفت از مشکل را در فصلی که به همین منظور تنظیم گردیده به نحو مبسوط بیان کند و صرفا نگاه سلبی نداشته باشد. به نظر می رسد که نظریه وحدت وجود (حداقل برخی تقریرات آن) با ادله عقلی مستنبط و مستخرج از متون وحیانی هماهنگ و مطابق نیست؛ یعنی آنچه از متون وحیانی به ضمیمه ادله عقلی که در همان متون مندرج بوده و توسط اولیای دین تعلیم گردیده، قابل اصطیاد است غیریت و بینونت محض میان خالق متعال و ماسوای خود است بدون اینکه این غیریت لطمه‌ای به غیرمحدود بودن حق وارد آورد، بلکه لازمه اصیلِ غیرمحدود بودن حق، غیریت وی با موجودات محدود است. نکته دیگر آنکه گرچه مسئله وحدت وجود تقریرات مختلفی را پذیرا بوده است ولی به نظر می رسد پس از بازنگری تمامی این تقریرات به یک اصل واحد قابل بازگشت و ارجاع باشد و همه آن‌ها را می‌توان در قالب یک نظریه واحد دید، یعنی در اینجا هم به نحوی کثرت در عین وحدت حاکم است؛ یعنی کثرت نمودی نظریه‌ها و وحدت واقعی و اصیل آن‌ها، چرا که در تمامی این نظریات خلقت واقعی اشیایی که خداوند حقیقتاً به آن‌ها هستی بخشیده و آن‌ها را ایجاد و احداث کرده باشد و واقعا بدون شائبه مجاز از آن‌ها طرد عدم کرده باشد، انکار می‌شود. ولی به هر روی، در این رساله تقریرات عرفانی از تقریرات فلسفی تفکیک شده است. البته بنای تقریرات عرفانی و فلسفی با توجه و با محوریت شخصیت‌های صاحب نظریه مطرح شده یعنی در فصل مربوط به تقریر عرفانی، تقریر اعاظمی چون ابن عربی، قونوی و علاء الدوله سمنانی عنوان گردیده و در بخش مربوط به تقریرات فلسفی، تقریر بزرگانی چون مدرس زنوزی، قاضی سعید قمی، ملاصدرا، جوادی آملی، مصباح یزدی، علامه طباطبایی، عشاقی، فیاضی مطرح شده است. > مباحث اعتقادی، سید محسن هندی: درباره چرایی گزینش افراد یاد شده نیز باید به این نکته توجه داشت که افراد یاد شده همگی در تقریر خود به نکته یا نکاتی توجه نموده و هر کدام دارای برخی ویژگی‌ها بودند که باعث شد تقریرشان در رساله حاضر مطرح شود، یاد کرد از ابن‌عربی و قونوی به عنوان شیخ اکبر و کبیر عرفان و تصوف که نیاز به تعلیل ندارد ولی طرح علاءالدوله سمنانی از‌ این‌رو بود که ایشان به ظاهر منتقد وحدت وجود عرفانی ابن‌عربی است و متوقع بود که خود در مقام اثبات سخن تازه‌ای داشته باشد و همین مهم سبب شد ایشان در کنار آن دو بزرگ مطرح شود. راز طرح نظریه صدر المتألهین نیز برای اهل فن بی‌نیاز از توجیه است، ولی مرحوم زنوزی از‌ آن‌جهت که در نگاه اولیه مدافع سرسخت نظریه تشکیک و منتقد عرفاست مطرح گردید و قاضی سعید هم برخی سخنان نو درباره تشکیک لفظی یا معنوی میان صفات خالق و مخلوق و حدوث زمانی عالم و... داشت که جمع این دیدگاه با وحدت وجود مورد قبول وی به نظر جالب و جاذب رسید. علامه طباطبایی هم درباره بحث مهم فنا و ایضاً تشکیک خاصی و جمع آن با وحدت شخصی مطالبی بس عمیق داشتند که شایسته طرح بود. استاد جوادی آملی نیز چون در برخی کلماتشان مدار عینیت حق و خلق را در مدار فیض منبسط و نه ذات حق، مطرح کرده‌اند که به نظر بدیع بود؛ و همچنین انتقادات مهم نسبت به برخی عرفا توسط ایشان سبب گردید نظرشان طرح شود. تقریر منحصر به فرد آیت‌اللّه مصباح از تشکیک خاصی از یکسو و دفاع از نظریه وجود رابط از سوی دیگر و همچنین برخی انتقادات نسبت به وحدت شخصی سبب شد که نظرشان جداگانه مورد بحث واقع شود. استاد عشاقی که جزء طبقات و حلقات اخیر شاگردان مکتب عرفان ابن‌عربی‌اند از‌ آن‌ رو که به ظاهر تقریر نوینی از مدعای عرفا دارند و از سوی دیگر تشکیک خاصی را به جد منکرند به نظرشان توجه ویژه شد. طرح نظریه استاد فیاضی نیز از آن رو بود که تقریر ایشان فرق اساسی با تمامی تقریرات پیش گفته داشت و آن اینکه ایشان با قبول غیریت محض میان خالق و مخلوق با طرح نظریه تداخل وجودی میان خالق و مخلوق نظریه کاملاً نو و بدیع را در این راستا مطرح فرمودند که شایسته نقد و بررسی است خلاصه اینکه در تمامی این نظریات می‌توان وحدت در عین کثرت را مشاهده نمود. در پایان نظریه میرزا مهدی اصفهانی نیز از آن‌رو طرح شد که ایشان با اینکه به ظاهر از منتقدان سرسخت وحدت شخصی‌اند ولی هر آنچه خود در مقام اثبات فرموده‌اند فرق واضحی با نظریه عرفا و فلاسفه ندارد. خلاصه اینکه در تمامی این نظریات می‌توان وحدت در عین کثرت را مشاهده نمود. امید است نگاشته پیش رو گامی هرچند کوچک در مسیر تبیین توحید حق برداشته و بتواند در کمال ادب و احترام به ساحت بزرگان و تجلیل از زحمات خالصانه و غیورانه ایشان در مسیر دفاع از حریم توحید؛ توحیدی عرضه کند که برخاسته از متون وحیانی و تا حد ممکن مطابق با تعلیم معلمان حقیقی توحید راستین، باشد.

کتابشناسی(نمایه کتاب) , رساله تحصیلی

Mods Doblin core Marc xml MarcIran xml