درسگفتار مسئله شر | کتابخانه مجازی الفبا

فهرست
جلسه اول
برخی منابع در باب مسئله ی شر
طرح بحث این ترم
شر و ارتباط آن با بحث اوصاف الهی
دیدگاهها در باب اثبات وجود خدا
دیدگاه اوّل : وجود خدا اثبات شده است
دیدگاه دوم :وجود خدا اثبات ناشده است
دیدگاه سوم : وجود خدا اثبات ناشدنی است
دیدگاهها در باب عدم وجود خدا
اقوال متصوَر در باب عدم وجود خدا
خلاصه ی اقوال در باب وجود خدا
شر به مثابهی برهانی بر عدم وجود خدا
صفات ظاهراً متعارض خدا با وجود شر
صفات مورد وفاق
صفات غیر وفاقی
بیان برهان شر بر عدم وجود خدا
سنّت بحث در فلسفه و کلام اسلامی
ناسازگاری وجود شر با خیرخواهی علی الاطلاق الهی
بیان «توماس آکویناس
ورود به اصل استدلال «آکویناس
مقایسه ی استدلال «آکویناس» با دیگر استدلالها
استدلال بر ناسازگاری شر با هر سه صفت خدا
الف) سازگاری وجود شر با عدم وجود علم مطلق در خدا
ب) سازگاری وجود شر با عدم وجود قدرت مطلق در خدا
ج) سازگاری وجود شر با عدم وجود خیرخواهی مطلق در خدا
استدلال «اپیکور» در ناسازگاری وجود شر با برخی صفات خدا

تتمیم بیان «اپیکور
برهان بر ناسازگاری وجود شر با صفت «عدل الهی» خدا
برهان بر ناسازگاری وجود شرور با صفت «حکمت الهی» خدا
استدلال به دو صفت «عدل الهی» و «حکمت الهی» در غربیان
تحدید معنایی شر
تقسیمبندیهای شر
*تقسیم بندی اول شرور:تقسیمبندی چهارتایی
شرّ طبیعی
شرّ اخلاقی
شرّ عاطفی
شرّ مابعدالطبیعی
توضیحاتی پیرامون شرور عاطفی و مابعدالطبیعی
الف-توضیحات شرور عاطفی
موجودیّت ادراکی داشتن شرور عاطفی
انحصار درد و رنج در فاعل مُدرِک
انحصار ادراک درد و رنج در بُعد غیرجسمانی
تقسیم درد و رنج به «جسمانی و نفسانی» با تسامح همراه است
ب-توضیحات شرور مابعدالطبیعی
بیان «لایب نیتس» در شرّ مابعدالطبیعی
تدقیق در بحث
*تقسیمبندی دوم از شرور
تقسیم ثنایی
إشکال به تقسیم ثنایی
شرور طبیعی و اخلاقی از دیدگاه دین و نقد کلیّت آن
*تقسیمبندی سوم شرور
تقسیمبندی ثنایی دوم
*تقسیمبندی چهارم شرور

تقسیم ثلاثی
نقدی کلّی بر تمامی تقسیمبندیها
علت پدید آمدن إشکال شر در ذهن انسانها
شر در نگاه عرف
شر از دیدگاه فلاسفه و متکلّمین
تفاوت نگاه عرفی با نگاه کلامی و فلسفی در نگاه به شر
تمثیلی برای نظرگاه فیلسوفان و متکلّمان
إشکال بر دیدگاه فلاسفه و متکلّمان از دیدگاه عرف
جلسه دوم
سیر اجمالی سخن در این جلسه
عدم جامعیّت، إشکال برخی از راه حلها
عدم نیاز به وحدت پاسخ در إشکالات بحث شر
*راه حل اوّل : عدمی بو دن شرور
انگیزهی قائلان به این قول
فرق میان قول به معدوم بودن شر با عدمی بودن شر
مراد از امر عدمی
عدمِ نیاز به خالق در امر عدمی
بیان «علامه حلّی» در «کشف المراد
*نقد راه حل اوّل
نقد نقلی
نقد عقلی و فلسفی
اشکال اوّل: إشکال در تفکیک امر عدمی از امر وجودی
خَلط بحثهای فلسفی با زبانی
اشکال دوم:بررسی پیشینی یا پسینی بودن استدلال
بیان استدلال پسینی در عدمی بودن شر
إشکال بیان استدلال پسینی
استدلال پیشینی

نتیجه ی سخن بر مبنای پسینی یا پیشینی بودن استدلال
استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شرور
إشکال استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شرور
إشکال به شیوهی بیان قدما در باب عدمی بودن شر
إشکال سوم : فرض امکان وجود جهان بدون امور عدمی
نقل بیانی از «هیوم
جلسه سوم
مروری بر مباحث جلسهی گذشته
فرق معدوم و امر عدمی
فرق میان معدوم بودن شر با عدمی بودن شر
بیان دفع إشکال شر با قول به عدمی بودن شر
بیان إشکالی دیگر با پذیرش عدمی بودن شر و جواب آن
مروری بر إشکالات پیشین با پذیرش عدمی بودن شر
عدم وجود ملاکی مشخص برای تشخیص امر عدمی از وجودی
إشکال به بیان پسینی
مبنای قدما در استقرا
إشکال به بیان قدما در باب استقرا
بیان استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شر
نقد استدلال پیشینی در باب عدمی بودن شر
إشکال بعضی از غربیان بر عدمی بودن شر
پاسخ به إشکال غربیان
إشکال بر پاسخ به إشکال غربیان
اشکال بر پاسخ به اشکال غربیان
إشکال اوّل
إشکال دوم
إشکال سوم
مروری اجمالی بر قول اوّل تا سوم در باب شر

*راه حل دوم : شر معدوم است
بیان قول دوم در حلّ إشکال شر
ریشههای شرقی نظریه ی عدمی بودن شر
زندگی به مثابه ی رؤیا
طرفداری از نظریهی عدمی بودن شر در غرب
مروری بر زندگی «خانم مری بیکر
إشکالات بر نظریهی هندوان
إشکال اوّل: ادعای بیدلیل
إشکال دوم: عدم حل کردن مشکل شرور
إشکال سوم: نفی خیرخواهی خدا
بیان خانم «مری بیکر
مقدمهی اوّل، تبعات علمی و عملی عصیان علیه خدا
استدلال خانم «مری بیکر» بر مقدمه اوّل
مقدمه دوم، «مایا» بودن عالم
نتیجهی دو مقدمه، بیان تقریر« بیکر
امتیاز تقریر «مری بیکر» بر تقریر هندوان
دائر نبودن بین همه یا هیچ
مصون ماندن از إشکال دوم بر هندوان
نقد نظریه «مری بیکر
إشکال اوّل
مدعای بیدلیل
جواب به إشکال اوّل
إشکال به جواب خانم «مری بیکر»: اعم بودن دلیل از مدّعا
إشکال دوم
ارجاع همه چیز به انسانِ گناهکار
جلسه چهارم
مروری بر مباحث گذشته

بررسی إشکال دوم از جلسهی پیشین
ارجاع همه چیز به انسانِ گناهکار
پیشفرضهای إشکال دوم
یک:اختیار و آزادی ارادهی انسان
دلایل پیش فرض اختیار
دلیل قدما
نقد دلیل قدما
نقد «جان استورات میل
مثال هیپنوتیزم
بازگشت به إشکال اوّل
دو:إشکال به اصل مختار بودن
مروری بر قول اوّل و دوم در باب شر
راه حل سوم
بیشتر بودن مجموع خیرات جهان از مجموع شرور جهان
تقریر اول قول سوم
فروض متصور دربارهی جهان هستی
بررسی فروض متصور
فرض اوّل: خیر مطلق
فرض دوم: خیر غالب
فرض سوم: خیر و شرّ مساوی
فرض چهارم: شرّ غالب
فرض پنجم: شرّ مطلق
جهانهای مخلوق
اثبات خیرخواهی خدا
إشکالات تقریر اول قول سوم
إشکال اوّل:ادعای بیدلیل
إشکال دوم: امتناع فهم خیر بیشتر جهان طبیعت

اوّل: عدم احاطهی علمی نسبت به جهان
دوم: نادرستی سنجش در جهت کمّی و کیفی
تقریر دوم از قول سوم
اشکالات تقریر دوم قول سوم
اشکال اوّل: عدم احاطهی علمی نسبت به همه ی موجودات
إشکال دوم:نادرستی سنجش در جهت کمّی و کیفی
إشکال سوم : مشکل استقرا
إشکال سوم به هر دو تقریر قول سوم
إشکال به عدم تأمین خیرخواهی خدا
پاسخ اوّل به إشکال سوم و نقد پاسخ
تأمین خیرخواهی خدا با توضیح حقیقت عالم طبیعت
پاسخ دوم به إشکال سوم و نقد پاسخ
حبّ ذات مانع بیان إشکال
ورود به قول چهارم در باب شرور
ضرورت وجود شر برای وجود خیر
بیان نکتهی مقدماتی در درآمد قول چهارم
دو تقریر از قول چهارم
جلسه پنجم
*راه حل چهارم
شرّ قلیل لازمه ی وجود یا درک خیر کثیر
تقریر اوّل قول چهارم
شرّ قلیل لازمهی «وجود» خیر کثیر
تقریر دوم قول چهارم
شرّ قلیل لازمهی «درک» خیر کثیر
منابع اسلامی و غربی قول چهارم
منابع اسلامی قول چهارم
بیان «غزالی» در «احیاء العلوم الدین

إشکال به بیان «غزالی
جُبرانگاه منقصتهای اخروی کجاست
پاسخ «غزالی» به إشکال
هر ضرر اخروی سودی است برای دیگری
إشکال به پاسخ «غزالی
چرایی لذت بهشتیان با شکنجه جهنمیّان
پاسخ «غزالی
تقدیم کامل بر ناقص عدل است
گفتوگوی صاحب «غُرَر و دُرَر» با «زکریای رازی
عدم کلیت قاعده ی عدل بودن تقدیم کامل بر ناقص
ادامه ی بیان «غزالی
تأییدات روایی قول چهارم
بیان «عین القضاه همدانی» در «تمهیدات
بیان «ملّا اسماعیل مازندرانی» در «ثمره الفؤاد فی نبذ بالمسائل المعاد
ریشه های قول چهارم در پیش از اسلام
بیان «خروسیپوس» در باب مشیّت الهی
بیان «افلاطون» در «ثئای تتوس
نقد تقریر اول و دوم قول چهارم در باب شرور
إشکالات مشترک بر تقریراول و دوم
إشکال اوّل: تنافی با علم و قدرت علی الاطلاق خدا
اشکال دوم: قلیل نبودن شر
پاسخ به إشکال دوم
ادعای بیدلیل
اشکال سوم
گرانباری وجود یا اداراک خیر کثیر با قول به ضرورت وجود یا ادراک شرّ قلیل
اشکال چهارم
تشکیک در قاعدهی «تقدیمُ الکاملِ علی الناقصِ عدلٌ

إشکال پنجم
بیرون بودن برخی موارد شرور از قاعدهی «تقدیم الکامل علی الناقص عدل
تقریر سوم از قول چهارم
علیّت شر برای خیر
عدم بهرهگیری تقریر سوم از قاعدهی «تقدیم الکامل علی الناقص عدل
نقد تقریر سوم قول چهارم
اشکال اول : إشکال «جان استوارت میل
از شر، شر میزاید و از خیر، خیر
جلسه ششم
اشکال دوم بر قول به عدمی بودن شر با توجه به قول چهارم
عدمِ وجودِ ملاک برای بازشناسی امرِ وجودی از عدمی
مروری بر مباحث گذشته
نقد «جان استوارت میل» بر تقریر سوم قول چهارم در مسئله ی شر
إشکال دوم بر تقریر سوم از قول چهارم
منافات داشتن با قدرت مطلقهی خدا
تنافی قول «جان استوارت میل» با مبانی ادیان
پاسخ به اشکال دوم از تقریر سوم قول چهارم
پیچیدگی نظام علّی معلولی
نقد پاسخ به اشکال دوم
بیشتر بودن خیر منتج از شرور
تقریر چهارم قول چهارم در باب شرور
ضرورت وجود شر برای وصول به خیر
تقریر «دیوید هیوم» از تقریر چهارم قول چهارم
مثال دیگر «هیوم» برای تقریر چهارم و نقد آن
اشکالات دیوید هیوم به این تقریر
پاسخ اوّل «هیوم» به إشکال
پاسخ دوم «هیوم» به إشکال

پاسخ سوم «هیوم» به إشکال
نقد إشکالات «هیوم
نقد اجمالی
نقد تفصیلی
غفلت از صفت خیرخواهی خدا
پاسخ به نقد بر هیوم
چرایی تنافی خواست و مصلحت انسان
جمعبندی راه حل چهارم
راه حل پنجم در باب شرور
دیگرگونه دیدن جهان
اشکالات قول پنجم
إشکال اجمالی به قول پنجم
مدعای بیدلیل
جواب به إشکال اجمالی قول پنجم
برخی قائلان به قول پنجم
منابع اسلامی
سخن «غزالی» در کتاب «احیاء علوم الدین
قول «بغدادی» در «الفَرقُ بَینَ الفِرَق
قول «شهرستانی» در «المِلَل وَ النِحَل
قول «عین القضات همدانی» در «نامهها
سخن «ابو منصور ماتریدی» در کتاب «التوحید» و سخن «دمیری» در «حیات الحیوان الکبری
منابع مسیحی و غیر اسلامی
سخن قدیس «ایرنائوس» و «خروسیپوس» رواقی
جلسه هفتم
مروری بر مباحث جلسه پیشین
قول پنجم در باب شرور:دیگرگونه دیدن جهان
دو تقریر مهم قول پنجم

تقریر اوّل قول پنجم
جهان محلّ استکمال، نه شادخواری
تقریر دوم قول پنجم
عدم ملازمت خیرخواهی خدا با خیرخواهیِ انسان
نقد قول پنجم
إشکال در ناحیه ی دلیل
إشکال اوّل:نقد ناپذیری
اشکال دوم:فرض شقّ ثالث، جهان آسایشگاه تن و محلّ استکمال روح
تقریر «دیوید هیوم» از شقّ سوم
پاسخ به إشکال دوم: عدم امکان وقوعی
اشکال سوم:ساختار عالم منافی استکمال روح است
پاسخ به اشکال سوم
همواری عالم، منافی استکمال روح است
اشکال چهارم:إشکال « ج. ال. مکّی » در کتاب «معجزهی خداباوری
عدم تعیین مصداقی بالمآل در مورد سرانجام خیرِ شرور
*راه حل ششم:ارجاع شرّیت شر به ادراک انسان
فرق راه حل ششم با سایر پاسخها
فرق راه حل ششم با قول به معدوم بودن شرور
قرابت راه حل ششم با مفادّ برخی آیات قرآنی
راه حلّ ششم به بیانی دیگر
نقد راه حل ششم
إشکال اوّل
شقوق متصوَر در مراد از خیر و شر
بیان إشکال، بر مبنای خوشایند بودن خیر
خلاف واقع بودن
بیان قرآن در خلاف بودن مدعای راه ششم
بیان إشکال بر مبنای موافقِ مصلحت بودنِ خیر

نفی خیرخواهی علی الاطلاق خدا
پاسخ به إشکال اخیر
بیراهه رفتن جهنمیان منافی خیرخواهی علی الاطلاق خدا
بیان روایت نبوی و قول اشاعره
ممکن الوجود بودن اراده های انسانی
اشکال دوم :نفی مطلقِ خیرخواهی خدا
اشکال سوم :قول به تقابل «ملکه و عدم» میان خیر و شر
جلسه هشتم
*راه حل هفتم :دفاع از راه اختیار یا دفاع از اختیار
ابتنای راه حل هفتم بر حصر فروض متصوَر در دو فرض در هنگام خلقت
چرایی حصر فروض
پیشفرضهای برتری خلقت انسانِ مختار به همراه وجود شر
پیشفرض اوّل
پیشفرض دوم
دفاع از راه اختیار یا دفاع از اختیار
بحث دربارهی تاریخچهی راه حلّ هفتم
نقدهای «مکّی» و «فلو» بر راه حل هفتم
اشکال اوّل
فرض شق ثالث
انسان مختار و جهان پیراسته از شرّ
توضیحی دربارهی براهین ذوالحدّین و راه پاسخ به آنها
بازگشت به اشکال اوّل «مکی» و «فلو
دریافت نکتهای استطرادی در باب عصمت از سخنان «مکّی
استقرای ریاضی معتبر «مکّی» در اشکال اوّل
پاسخ به اشکال اوّل «مکی» و «فلو» و نقد پاسخ
صحت فرض حصر با کنار گذاشتن جهان
اشکال دوم «مکی» و «فلو»

عدم صحت یا بیدلیل بودن پیشفرضهای راه حل هفتم
بررسی پیشفرضهای راه حل هفتم:
پیشفرض اوّل
بازگشت همهی شرور به شرّ اخلاقی
اشکال به پیشفرض اوّل
وجود شرور قبل از پیداش انسان
نقد اشکال به پیشفرض اوّل
تلازم میان ادراک شریّت و وجود انسان
جمعبندی سخن در پیشفرض اوّل
پیش فرض دوم
خلق جهان برای انسان
اشکال به پیشفرض دوم
ادعای بیدلیل
پیش فرض سوم
استکمال انسان از راه اعمال اختیاری
اشکال به پیشفرض سوم
ادعای بیدلیل
جلسه نهم
*راه حل هشتم
کل نگری
بیان «اسپینوزا
ادراک شر وابسته به منظر انسانی است نه امری واقعی
برخی سخنان عرفا در هماهنگی با راه حل هشتم
نقد راه حل هشتم
اشکال دوم :عدم توسعهی وجودی انسان
اشکال سوم:ادعای بی دلیل
اشکال چهارم :پس چرا گناهکاران جهنمی میشوند

قول دیگری از «اسپینوزا
فلسفه چشمانداز انسان را الهی میکند
إشکال به «اسپینوزا
فقدان متدولوژی مشخص
وجه اشتراک پاسخ های اوّل تا هشتم به مسئله ی شر
ضعف در ناحیهی دلیل،پذیرش مدعا توسط شخص موحّد
وجه اشتراک پاسخهای بعدی به مسئله ی شر
عدم پذیرش مدّعا توسط موحّدان
*راه حل نهم: الهیات پویشی وایتهد
مختصری دربارهی «وایتهد» و فلسفهی پویشی
تفاوت نظریهی «وایتهد» با نظریهی حرکت جوهری «ملاصدرا
پاسخ «کلام پویشی» به مسئله ی شر
دلیل اوّل کلام پویشی در نفی علم وقدرت مطلق خدا
در کتاب مقدس، علم و قدرت مطلق به خدا نسبت داده نشده است
دلیل دوم کلام پویشی در نفی علم وقدرت مطلق خدا
نفی خیرخواهی، منافی پرستش خدا
خیرخواهی مطلق در کلام پویشی
نقد راه حل نهم
اشکال اوّل : نفی علم و قدرت محدود خدا
اشکال دوم :ناسازگاری خیرخواهی مطلق با وجود شرور
اشکال سوم : وجود دو صفت علم و قدرت مطلق در برخی متون مقدس
تواتر معنوی صفت خیرخواهی مطلق در قرآن
جمعبندی سخن در راه حلّ نهم
جلسه دهم
*راه حلّ دهم:وجود دو مبدأ در جهان
توضیحی دربارهی منشأ قول به این راه
بیان چند نکته مقدماتی

نکتهی اوّل
خدا و مقصود از آن در بحث حاضر
نکته ی دوم
مراد از خیر و شر در آئین زرتشت
مراد از نور و ظلمت در آئین مانویت
نقد راه دهم
اشکال اوّل:تقابل بنیادی با ادیان توحیدی
اشکال دوم:عدم حل مشکل شر با فرض وجود دو خدا
فروض متصوَر دربارهی تعدد خدا و نقد هر کدام
نقد فرض اوّل، قدرت نابرابر دو مبدأ
نقد فرض دوم، قدرت برابر دو مبدأ
بیان دوم از اشکال دوم
بیان سوم از اشکال دوم
«سِنت آگوستین» و مسئله ی تعدد مبدأ
تقریر برخی اسلامشناسان از تعدّد مبدأ
نقد تقریر برخی اسلامشناسان از تعدّد مبدأ
کلام مولوی در مورد شیطان
کلام عرفا در دفاع از شیطان
جمعبندی راه دهم
بیان نکتهای در تاریخ تطوّر ادیان
*راه حل یازدهم
ارگانیزم جهانی
سیری کلی در پاسخها به مسئله ی شر
از توحید خدا تا قول به عدم وجود خدا
مقصود از ارگانیزم در بحث حاضر
بیان راه یازدهم
چگونگی عملکردِ یک ارگانیزم

نفی «هدفداری خودبنیاد» و «هدفداری خارجی» جهان
تفاوت «هدفداری خودبنیاد» و «هدفداری خارجی
انتساب ارگانیزم بودن جهان به «دیوید هیوم
نقد راه حلّ یازدهم
إشکال اوّل:از نفی خدا، نفیِ شر لازم نمیآید
اشکال دوم:عدم توجیه وجود شر در نظریهی «ارگانیزم جهانی
اشکال سوم:دور شدن این راه حل از عرف بحث
ادعای بی دلیل
مروری کلی بر پاسخها به مسئله ی شرور
بیان دو مطلب در جمعبندی پاسخهای دوازدهگانه به مسئله ی شر
مطلب اوّل
هیچ سخنی در عالم اندیشه خالی از حقیقتی نیست
ذکر چند نمونه
مطلب دوم
ضرورت انجام دو تفکیک
جلسه یازدهم
مروری بر مباحث پیشین
ضرورت تفکیک میان بحث کلامی شر و بحث فلسفی آن
علت فاعلی و علت غایی شر
اقوال در علت غایی شرور
ایراد مشترک به اقوال در باب علت غایی شرور
سازگاری صفات خدا با وجود شرور
•بیان چند مطلب در جهت نیل به پاسخ نهایی در بحث شرور
مطلب اوّل
ارجاع انواع شرور به شرّ عاطفی
نسبی بودن شرور
مؤیدی در نسبی بودن شرور

مطلب دوم
مراد از خیرخواهی خدا
عدم تلازم میان خیرخواهی و خوشایند افراد
تلازم میان خیرخواهی و مصلحت افراد
دلیل اوّل:التزام به ربوبیت تکوینی و تشریعی خدا
دلیل دوم:فعل خدا نسبت به مؤمنان
دلیل سوم:وجود آزمایشهای الهی
معنای آزمایش الهی
پاسخ به برهان شرّ بر نفی وجود خدا
نفی خیرخواهی خدا لازمهی اثبات بیمصلحت بودن شرور
چرایی وجود شرور همچنان بی پاسخ
نتیجهی سخن در پاسخ به برهان شر
موضعِ «لاادری»گرایانه در باب وجود خدا
سؤال از امکان همراهی همیشگی خوشایند و مصلحت و پاسخ به آن
برخی پاسخ های نقلی به سؤال از وجود شرور
استکمال روح در اثر درد و رنج
فهم توانایی محدود انسان و رفع توهّم قدرت
جلسه دوازدهم
مروری بر مباحث پیشین
آثار و خواص درد و رنج
اثر اوّل: توانایی محدود انسان و رفع توهّمِ قدرت
تقسیمبندی کلّی درد و رنجها
قسم اوّل: درد و رنجهایی که با استمداد از دیگران بر طرف میشود
قسم دوم:درد و رنجهایی که با استمداد از دیگران بر طرف نمیشود
رجوع به خود در درد و رنجهای نوع دوم
*فهرستی از برخی درد و رنجهای قسم دوم
.احساس تنهایی

.احساس جاودانگیدوستی و قطعی بودن مرگ
.درد حقیقت طلبی
*دلایل عدم ارضای حقیقتطلبی
دلیل اوّل: بینهایت بودن حقایق و محدود بودن عمر
دلیل دوم:کمیّت نامشخص مجهولات و فزونی کمّی آنها
دلیل سوم: روحیهی علمی
احوالات «امام فخر رازی» در اواخر عمرش
اقتضای عمل بر مبنای روحیهی علمی
.خیرخواهی
تعابیر مختلف از خیرخواهی
تعبیر اوّل:اشتغال به بهترین عمل در هر لحظه
تعبیر دوم:هر لحظه بهتر از قبل و بدتر از بعد
دغدغهی خیرخواهی
.جمالدوستی
تأثیر درد و رنجهای یادشده در حوزههای انسانی
همراهی همیشگی انسان با درد و رنجهای یادشده
دلیل اوّل :امتناع رهایی
دلیل دوم:مطلوبنبودن رهایی
اثر سوم : احساس وابستگی به امر مافوق
اثر چهارم :ایجاد قرابت میان انسانها
دلایل ایجاد قرابت میان انسانها
دلیل اوّل:استمداد از دیگران برای رفع پارهای از درد و رنجها
تقسیمبندی دیگری از درد و رنجها
دلیل دوم : احساس رقّتِ قلب نسبت به خود و تسرّی آن به دیگران
چرایی وجود درد و رنج همچنان بی پاسخ