متعلقات ايمان | کتابخانه مجازی الفبا

وقتي ما مي گوييم ايمان داريم (در دين اسلام)، به چه چيزي ايمان داريم؟ يعني متعلقات ايمان چيست؟

آیت الله سبحانی

قرآن در باب متعلّقات ايمان، مصداق‌هاي فراوان ي ذكر م يكند؛ ول ي م ي توان همه ي آنها را به توح يد و ا يمان به خدا بازگرداند؛ يعن ي اعتقاد به «نبوت»، «معاد»، «امامت»، «قرآن»، «کتب اله ي» و … از لوازم ا يمان به خدا است.
چون خداوند، «ربّ» انسان است و يک ي از صفات او «حکمت» است، به اقتضا ي ربوب يت و حکمت، لازم است که پ يامبران ي را برا ي هدا يت انسان‌ها برانگ يزد. بد ين‌سان، ا يمان به خدا، ا يمان به انب يا را به دنبال دارد. ا يمان به «کتاب اله ي» و «ملائکه» و «امامت» از لوازم ا يمان به «رسالت» است. و از آنجا که خداوند «عادل» و «حک يم» است اقتضا م يکند که پاداش و ک يفر هرکس را متناسب با عمل او، بدو عطا کند. و ا ين پاداش و ک يفر جز در ق يامت ممکن ن يست. همچن ين حکمت خدا اقتضا م يکند که عالم منحصر به ا ين عالم مادّ ي نباشد؛ بلکه غ ير از ا ين عالم ماد ي، عالم د يگر ي به م يان آ يد که به دنبال ا ين عالم است.
قرآن در آ يات متعدّد ي متعلّقات ا يمان را برشمرده است که برخ ي از آنها عبارتند از: ۱. ا يمان به خدا؛ ۲. ا يمان به آخرت؛ ۳. ا يمان به رسالت پ يامبر اسلام و انب يا ي گذشته؛ ۴. ا يمان به قرآن و کتب اله ي پ يش ين؛ ۵. ا يمان به ملائکه؛ ۶. ا يمان به امامت؛ ۷. ا يمان به عالم غ يب(۱).
از م يان ا ين متعلّقات، «ا يمان به خدا»، «ا يمان به رسالت» و «ا يمان به معاد» از اهم يت و يژه ا ي برخوردارند و اصول د ين محسوب شده اند و د يگر متعلّقات از لوازم اعتقاد به ا ين اصول اند و چنان که ب يان شد، همه از لوازم ا يمان به خدا هستند. از هم ين رو که پ يامبر -صل ي عل يه و آله و سلم- م ي گو يند:
«قُولُوا لا اِلهَ اِلاّ اللهُ تُفلِحُوا»(۲)
«بگو ي يد ه يچ معبود ي جز خدا ي يگانه ن يست تا رستگار شو يد.»
يک ي از متعلقات، ا يمان به «عالم غ يب» است؛ اما «غ يب» چ يست؟ عالم غ يب، در برابر عالم شهادت قرار دارد. عالم ي را که ما از طر يق حواس درک م ي کن يم، «عالم شهادت» يا «محسوس» م ي گو يند؛ ول ي عالم غ يب از طر يق حواس قابل درک ن يست؛ بلکه با يد از طر يق عقل يا شهود و رؤ يت قلب ي به وجود آن اعتقاد يافت. ا يمان به عالم غ يب، درواقع، جدا کننده «نگرش د ين ي» از «الحاد ي» و «ماد يگرا يانه» است. آدم ي با «تأمّل عقلان ي» و «شهود قلب ي» م ي تواند به ا ين عالم نفوذ يابد و از طر يق عقل، وجود برخ ي اوصاف آن را اثبات نما يد و از رهگذر رؤ يت قلب ي م ي تواند ب يشتر در ا ين عالم پ يش رود. از هم ين رو است که قرآن جا يگاه ا يمان را قلب آدم ي دانسته است.(۳)________________________________________
منابع:
۱ . «بقره/ آ يات ۳ و ۴» و «اعراف/ ۱۵۸».
۲ . محمدباقر مجلس ي، بحارالانوار، ج ۱۸، ص ۲۰۲
۳ . «مجادله / ۲۲» و «مائده /۴۱)توضيح بيشتر: از آيت الله مصباح يزدي
يكى از مباحثى كه در بررسى ايمان مطرح مى‌گردد، مبحث متعلّقات ايمان است و شايسته است كه براى شناسايى متعلّقات ايمان بنگريم كه خداوند، در قرآن، متعلّقات ايمان را چگونه معرفى مى‌كند. در برخى از آيات قرآن، ايمان مطلق و بدون متعلّق ذكر شده است؛ از جمله آيه: مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَر أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طيِّبَةً...2؛ هر كس از مرد و زن كه كارى نيك و شايسته كند در حالى كه مؤمن باشد هر آينه او را به زندگانى پاك و خوشى زنده بداريم.
برخى از افراد منحرف و مغرض، براى نيل به مقاصد خويش، در صدد سوء استفاده از اين قبيل آيات برآمدند و به تأويل آن‌ها پرداختند و از پيش خود، متعلق هايى را براى ايمان معرفى كردند. از جمله برخى هدف را به عنوان متعلّق ايمان ذكر كرده و گفتند: منظور از ايمان كه در قرآن روى آن تكيه شده، ايمان به هدف است و هر كس به هدف خود ايمان داشته باشد مصداق آن آيات خواهد بود. در زمينه هدف نيز برداشت هايى مادى و نادرست از آن ارائه داده‌اند كه با اعتقادات اصيل اسلامى سازگارى ندارد.
در مقابل دسته اول از آيات قرآن، در پاره‌اى از آيات، متعلّق ايمان ذكر شده است و براى سد شدن مسير سوء استفاده از آيات قرآن ضرورت دارد كه به بررسى متعلّقات ايمان كه قرآن به آن‌ها تصريح دارد بپردازيم:
2. نحل، 97.
1ـ غيب1
در قرآن حدود شصت بار واژه غيب به كار رفته كه در تقابل با عالم شهادت و به معناى اَخبار و امور نهان است كه خداوند از آن‌ها آگاه است و مستقيماً با انسان ارتباطى ندارد. در قرآن تنها در يك آيه غيب به عنوان متعلّق ايمان ذكر شده (گرچه در سراسر قرآن فراوان ايمان به مصاديق غيب، از قبيل اللّه و ملايكه ذكر شده) است: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ2؛ (پرهيزكاران) كسانى هستند كه به غيب (آنچه از حس پوشيده و نهان است) ايمان مى‌آورند و نماز را برپا مى‌دارند و از آنچه روزى شان كرده‌ايم انفاق مى‌كنند.
2ـ اللّه
در بسيارى از آيات، با تعابير گوناگون، ايمان به الله ذكر شده است. بنابراين، قطعاً «الله» از متعلّقات ايمان، بلكه از نظر رتبه و درجه والاترين و مهم ترين متعلّق ايمان است كه بدون اعتقاد به او، ايمان تحقق نخواهد يافت. در بسيارى از آيات، ايمان به اللّه همراه با ايمان به آخرت و رسالت و ساير متعلّقات ايمان ذكر شده است و در برخى موارد مطلق و به تنهايى آمده، از جمله آيه: وَ مَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ يَعْمَلْ صَالِحاً يُدْخِلْهُ جَنَّات تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهَارُ...3؛ و هر كه به خدا ايمان آورد و كار شايسته كند، او را به بهشت هايى در آرد كه از زير آن‌ها جوى ها روان است.
3ـ معاد
بى ترديد در نظام اعتقادى موحّدان، معاد از جايگاه ويژه و برجسته‌اى برخوردار است و از
1. «غيب» مصدر فعل «غاب» و به معناى از ديده نهان شدن است؛ اما اين واژه غالباً به معناى اسم فاعل خود؛ يعنى «غايب» به كار مى‌رود و مطلق نهان شدن از حواس در آن منظور است، نه فقط نهان بودن از ديده. (راغب اصفهانى، مفردات القرآن، ص 381.)
2. بقره، 3.
3. طلاق، 11.
اين رو به عنوان يكى از متعلّقات ايمان ذكر شده و در قرآن، پس از توحيد، توجه زيادى به آن شده و حدود يك سوم آيات قرآن به آن اختصاص يافته است. اين توجه شايان با عنايت به نقش اساسى معاد است كه در شمار سه اصل محورى اعتقادات دينى ما قرار دارد؛ يعنى توحيد و شناخت اوصاف خداوند، سپس تصديق نبوّت عامّه و خاصّه و در نهايت اعتقاد به معاد. از جمله آياتى كه در آن معاد به عنوان متعلّق ايمان ذكر شده آيه 69 از سوره مائده است:
إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ الَّذِينَ هَادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصَارَى مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَْخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاَ هُمْ يَحْزَنُونَ؛ همانا كسانى كه ايمان آوردند و كسانى كه يهودى شدند و صابئان و مسيحيان هر كه به خدا و روز جزا ايمان آورد و كار نيك و شايسته كند نه بيمى بر آنان باشد و نه اندوهگين شوند.
4ـ رسالت
يكى از متعلّقات ايمان، رسالت است كه در برخى از آيات قرآن بدان توجه شده است؛ از جمله آيه: فأَمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِىِّ الاُْمِّىِّ الَّذِى يُؤْمِنُ بِاللِّهِ وَ كَلِمَاتِهِ وَاتَّبِعُوهُ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ1؛ پس ايمان بياوريد به خدا و فرستاده اش، آن پيامبر درس ناخوانده‌اى كه به خدا و سخنانش ايمان دارد و از او پيروى كنيد تا هدايت شويد.
5ـ كتاب هاى آسمانى
وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ مَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالاَْخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ2؛ و (پرهيزكاران) آنان كه به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پيش از تو فرو فرستاده شده ايمان مى‌آورند و به جهان واپسين بى گمان باور دارند.
1. اعراف، 158.
2. بقره، 4.
6ـ امامت
إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللُّهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِينَ ءَامَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُؤنَ الزَّكَوةَ وَ هُمْ رَاكِعُونَ1؛ همانا دوست و سرپرست شما خداست و پيامبرش و كسانى كه ايمان آورده‌اند، آنان كه نماز را برپا مى‌دارندو زكات مى‌دهند در حالى كه در ركوعند.
بر اساس روايات فراوان و متواتر، حضرت على(عليه السلام) در مسجد و در حضور پيامبر و يارانش مشغول نماز بودند كه نيازمندى به مسجد آمد و درخواست كمك كرد، اما پاسخى نشنيد تا اين‌كه حضرت على(عليه السلام) در حال ركوع نماز دست خويش را به سوى آن فقير دراز كردند و انگشتر خويش را به او بخشيدند. چيزى نگذشت كه فرشته وحى بر رسول خدا(صلى الله عليه وآله)نازل شد و آيه فوق را به ايشان ابلاغ كرد. در آن آيه خداوند هم از عمل ارزشمند على(عليه السلام)ستايش مى‌كند و هم مؤمنان را به ايمان آوردن به آن حضرت و پذيرش امامت ايشان دعوت مى‌كند.
7ـ ملايكه
لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الاَْخِرِ وَ الْمِلاَئِكَةِ وَ الْكِتَابِ وَ النَّبِيين...2؛ نيكى (تنها) آن نيست كه (به هنگام نماز) روى خود را به سوى مشرق و (يا) مغرب كنيد، بلكه نيكى (و نيكوكار) كسى است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب و پيامبران ايمان آورده باشد.
با بررسى مجموع آياتى كه در زمينه متعلّقات ايمان نازل شده، مى‌توان متعلّق هاى ايمان را در توحيد، معاد و نبوّت ـ كه اصول عقايد شناخته مى‌شوند ـ منحصر دانست و ساير متعلّقات
1. مائده، 55.
2. بقره، 177.
را فرع آن‌ها و مرتبط با آن‌ها قلمداد كرد. چرا كه با ايمان به نبوّت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ايمان به قرآن، ايمان به كتب آسمانى پيشين كه قرآن به حقانيّت آن‌ها اذعان دارد و نيز ايمان به امامت كه در امتداد رسالت قرار دارد و قرآن و پيامبر به آن توصيه كرده‌اند، ضرورت مى‌يابد. در واقع، در ضمن ايمان به رسالت، ايمان به كتب آسمانى و امامت تحقق مى‌يابد. ملايكه نيز مستقلا متعلّق ايمان قرار نگرفته‌اند، بلكه ايمان به فرشتگان به معناى ايمان به اين حقيقت است كه فعل و تدبير الهى و نزول وحى و كتب آسمانى بر پيامبران به واسطه فرشتگان صورت پذيرفته و آن‌ها وسايط فيض الهى‌اند.
بنابراين، مى‌توان گفت كه منظور از ايمان در قرآن، ايمان به سه اصل است كه اساسى ترين آن‌ها ايمان به اللّه است كه اگر اين ايمان كامل و جامع باشد، ايمان به دو اصل ديگر را نيز پوشش مى‌دهد؛ زيرا چون خداوند ربّ انسان است و به مقتضاى ربوبيّت او را هدايت مى‌كند و اين هدايت بى ترديد از طريق وحى صورت مى‌پذيرد، پس ايمان به الله متضمن ايمان به نبوّت نيز خواهد بود. چنان كه عدل خداوند اقتضا مى‌كند كه بين مؤمن و كافر، متّقى و فاسق فرق نهاده شود و هر كدام به پاداش مناسب با رفتار نيك خود و يا كيفر متناسب با كردار زشت و ناپسند خويش برسند و قطعاً اعطاى پاداش كافى به نيكوكاران و كيفر لازم به بزهكاران جز در قيامت ممكن نيست، پس ايمان به خدا و عدل او متضمن ايمان به معاد نيز خواهد بود.

پرسمان دانشجویی