کتاب جاذبه و دافعه علی(ع) | کتابخانه مجازی الفبا

شهید مطهری(ره) در اواخر کتاب جاذبه و دافعه علی(ع) می گوید: «در اسلام هیچ امر مادی و ظاهری وجود ندارد که مسلمان خود را ملزم به آن بداند. تقدس نبخشیدن به ظواهر این منفعت را دارد که راه را بر روی فرصت طلبانی که به دنبال استفاده از ظاهرگرایان هستند تا از طریق ایشان قرآن ها را بر سر نیزه زنند و حق علیها را در حکمیت ها ضایع کنند می بندد».<BR>اما در اسلام ریش گذاشتن واجب است انگشتر بر دست راست افکندن مستحب است و در حدیثی از معصوم امده است که از نشانه های مؤمن آن است که بسم الله نماز را بلند بگوید ... علاوه بر آن گویا مسلمانان واقعی امروز مضاف بر اینها بدون پیراهن های بلند و تسبیح های آویزان مسلمان نمی شوند. چگونه اینها و همه مظاهر دیگری که در احکام شریعت بر آنها رنگ تقدس زده شده مقدسند و نیستند؟

در آغاز بهتر است در مورد واژه «تقدس» و «مقدس» کمي بحث و گفتگو کنيم که اين امر مطمئنا مي تواند مسأله مورد بحث را روشن تر سازد. واژه تقدس و مقدس «Sacred» به هر چيز با عظمت و قابل ستايش و قابل تکريم اطلاق مي شود. ريشه لاتيني اين کلمه «Sacer» به معناي محصور کردن و جلوه دادن است. يک فرد مي تواند با عنوان مقدس توصيف شود، همچنين يک شيء يا يک مکان که بي مانند و فوق العاده به نظر برسد نيز مي تواند حالت مقدس داشته باشد. اين کلمه نزديکي زيادي با کلمه «الوهيت» (Numen) به معناي قدرت مرموز خداوندي دارد.براي توصيف تقدس و نيز به منظور اشاره به قدرت نهفته در اين واژه از کلمه «روحاني» نيز استفاده مي شود. يک موجود مقدس، خود را به عنوان واقعيتي متفاوت با واقعيات ديگر و منحصر به فرد نشان مي دهد. ما زماني از تقدس چيزي آگاه مي شويم که آن شخص يا شيء به شکلي متفاوت با انواع مشابه خود جلوه گر شود. فرض بر اين است که خداوند با بعضي نيروهاي روحاني و ماوراء طبيعي خود را به شخص ناظر آشکار مي کند و به او حس برتري و امتياز مي دهند هر چند گاهي اين دريافت ها مشکوک و غير قابل اعتماد به نظر مي رسد چرا که معمولا شخصي که ناظر يک واقعه مرموز و غير قابل توجيه (براي خودش) مانند منظره اي غريب يا حادثه اي غير عادي است، آن را به نام ماوراء طبيعي يا مقدس توجيه مي کند. و گويا پذيرش چنين توجيهي براي او بسيار راحت تر و قابل قبول تر است از اين که عقل خود را به کار اندازد و در مورد اصل و منشأ آن امر دست به تحقيق زند.يکي از ويژگي هاي ظهور نيروهاي مقدس اين است که آنها همواره در چارچوب اعتقادات مذهبي شخص ناظر معنا مي شوند و اگر هم او شخصي غير مذهبي باشد، آن واقعه را به مذهب رايج در فرهنگ خود نسبت مي دهد. به عبارت ديگر، قدرت روحاني يا مقدس، خود را تنها در متن اعتقادات شخص مشاهده گر و جامعه اش آشکار مي کند و اين شرايط اعتقادي و فکري ناظر است که به اين گونه ظهورها معنا مي بخشد.خلاصه آن که بايد گفت؛ گاه شخص مشاهده گر است که تقدس و تبرک -چه بجا و چه نابجا- مي آفريند و ان را به اشياء اطراف خود نسبت مي دهد.آن چه در مورد مطالب مذکور در بستر ديني اهميت به سزايي دارد اين است که اين دريافت هاي روحاني توسط شخص مشاهده گر بوجود نيامده باشد، بلکه الهامي باشند که با قصد نيتي مشخص و از طرف پروردگار عالم به مشاهده گر القاء شده باشد و در واقع آن چه توسط خداوند بر پيامبرانش نازل شده است اموري الهي و مقدس اند که عقل انسان نيز به تقدس و عظمت چنين اموري حکم مي کند. اسلام نيز ديني است که خداوند توسط پيامبرش(ص) و امامان معصوم(ع) خود به مردمان ارزاني دانسته است، ديني که هدفش نجات انسان از مشکلات و رساندن او به سعادت دنيوي و اخروي است. آموزه هاي اين دين به ما دستور مي دهد که از عقل و خرد خود مدد جوييم و در مورد مسائل و امور و گفتار و سخنان آن انديشه و تأمل کنيم و در واقع بايد از ظاهر سخنان و آيات قرآن عبور کرده و به باطن و معناي حقيق آن دست يابيم چرا که ماندن در ظاهر و گرفتار آمدن در برداشت هاي سطحي از اين آموزه ها منجر به استفاده نادرست و غير عقلاني از آنها مي شود همان کاري که خوارج کردند آن انسان هايي نماز خوان و متديني بودند اما چون از عقل و خرد خود استفاده نکردند و براي راحتي کار خود ظاهر را گرفتند و شعار «لاحکم إلا لله» را سر دادند هر چند آنان نيز در طول حرکت ناچار شدند براي خود حاکم و حکم دهنده اي از ميان خود برگزينند اما رکود فکري شان مانع درک واقعيت امر گرديد.همان طور که در ابتدا بحث گفته شد هر آنچه که از منبع و منشأ الهي باشد امري مقدس و قابل احترام است اما آنچه که از منشأي غير الهي باشد نه تقدسي دارد و نه احترامي. اما واقعا ملاک درک واقعيت چيست؟ دين اسلام، ديني است عقلاني که عقلانيت را با ديانت در هم مي آميزد و اين دو در واقع يک چيز مي شوند چرا که خداوند را جز با عقل نتوان يافت و جز با عقل نتوان عبادت کرد و جز با عقل نتوان به او رسيد. و در واقع آن چه در اين دين حجيت دارد حکم عقل است همان موهبتي که خداوند به انسان ارزاني داشته و بدان او را او را بهترين و برترين مخلوق خويش ساخته است و از او نيز خواسته تا هر چا آموزه اي از دين با عقل سليم در تضاد بودن کنارش گذارد و يقين کند که جزء دين نبوده ونيست. و به همين خاطر مي گويد: «کل ما حکم به الشرع ما حکم به العقل؛ هر آن چه شرع به آن حکم مي کند عقل نيز به همان حکم مي کند.» (و برعکس)البته بايد توجه داشت آنجا که شريعت و دين در کار است حتما يک سري آموزه ها و احکامي مربوط به افعال بندگان نيز مطرح است و چنان چه اين آموزه ها مبتني بر آموزه هاي عقلاني باشند پذيرش آنها امري است که عقل به آن فکر مي کند هر چند خود در مورد آن امر به طور خاص ملاک و فلسفه اش را در نيابد زيرا اموري که عقل با آنها سر و کار دارد گاهي عقل ستيزاند که آنها محکوم به طرد و رداند و گاهي عقل گريزاند بدين معنا که قل توان حکم کردن در مورد آنها را ندارد و از محدوده عقل خارج اند از اين رو چون به صحتشان يقين دارد و تنها ملاک و فلسفه وجودي آن احکام را نمي داند در مقابل آنها سر تعظيم فرود مي آورد و آنها را نيز انجام مي دهد چرا که خوب مي داند امري که مبتني بر اموري عقلاني باشند خود نيز عقلاني است.اما مسأله اي که توجه و دقت در مورد آن لازم و ضروري است اين است که اولا بدانيم اسلام چيست و آموزه هاي آن کدام اند که اين کار با مراجعه به منابع ديني و پيروي از آگاهان و متخصصان در حوزه دين اسلام ميسر است و ثانيا بايد توجه داشته باشيد که بسياري از اعمال متدينان و مردمان عادي، اعمالي اسلامي نيستند بلکه اعمالي اند که بيشتر به جاي آن که از اسلام نشأت گرفته باشند تحت تأثير و برآمده از جامعه و فرهنگ وعادت و رسوم هاي قومي و قبيله اي و خانوادگي آنان است که به خود رنگ اسلامي و ديني گرفته اند؛ هر چند دين اسلام بر بسياري از اين ها که عقلاني بوده اند مهر تأييد زده است اما اين تأييد و عدم رد باعث قداست وعدم رد آنها نمي شود چرا که آنها به اقتضاي زمان و مکان مورد تأييد واقع شده اند که با رفع چنين اقتضايي ضمانتي در پاي بندي به آنها وجود ندارد. و ما نبايد دين اسلام را فقط کارهايي بدانيم که متدينان انجام مي دهند، هر چند که يکي از راه هاي شناخت يک دين بررسي اعمال متدينان آن دين است اما اولا اين تنها راه نيست بلکه در کنار اين راه، راه هاي ديگري نيز بايد پيموده شود مثلا رجوع به منابع اصلي يک دين، بررسي سخنان اسوه ها و بزرگان آن مذهب، مقدار سازگاري و ناسازگاري آن با عقل و خرد خدادادي و ثانيا چنين بررسي اي يعني بررسي اعمال متدينان، روشي برون ديني است نه درون دين، و ما که در بستر و درون اين دين زندگي حيات مي کنيم چنين دين و روشي نابخردانه و مطرود است.خلاصه سخن اين که هر آن چه در دين منشأ الهي نداشته باشد و صرفا به خاطر اعمالي و مصلت انديشي ها و دستورهاي غير عقلاني و احماقه گروه خشك مقدس رنگ ديني و تقدس به خود گرفته باشند از آموزه هاي دين اسلام محسوب نمي شوند و بايد اين تقدس هاي غير عقلاني از دامان اين دين زدوده گردد تا اسلام حقيق از ميان کف ها و مانع ها سر بر آورد و ظاهر گردد. نکته ديگري که بايد به آن توجه داشت تفاوت بين وجود احکام ظاهري و بين ظاهر گرايي است. بدون شک هر ديني مناسکي دارد که جنبه ظاهري دارد و به کنش و رفتاري ظاهري ارتباط پيدا مي کند، ولي توجه به چند نکته در اينجا ضروري است:1. بسياري از اين احکام ظاهري حاوي باطني عميق هستند و با رعايت ظاهر است كه با ضريب اطمينان يبشتر مي توان به آن باطن رسيد.مانند حفظ حجاب و حفظ ظاهر مسلمانان ؛به طوري كه با نگاه اوليه شخصيت ملي و ديني فرد مشخص مي شود. چنان كه وقتي تفاوت مسيحيان از يهوديان از ظاهر كروات و پاپيون مشخص مي شد.لذا دين بر توجه به ظاهر براي حفظ باطن تأکيد کرده است.2. احکام ظاهري نقش تربيتي بسيار مهمي دارند. استاد مطهري در اين زمينه مباحث بسيار گسترده اي دارد.جهت آگاهي بيشتر بنگريد: چلچراغ حکمت، فلسفه احکام، حميد رضا شاکرين3. پاره اي از احکام ظاهري جزء شعارهاي اسلامي اند.4. رعايت و التزام احکام ظاهري يک نشانه براي درک ميزان التزام و پاي بندي اشخاص به دين است،‌اما تمام قضيه نيست و مشکلي که شهيد مطهري(ره) روي آن دست گذاشته اند به اين نکته بر مي گردد که گاه تمسک به ظواهر اصل شمرده مي شود . واز حقيقت و باطن غفلت مي شود.

پرسمان دانشجویی