حركت جوهري با زباني ساده | کتابخانه مجازی الفبا

خواهشمند است حركت جوهري ملا صدرا را با زباني ساده توضيح دهيد.

ماهيت بر دو قسم است: يا قائم به موضوع است که آن را عرض گويند و اعراض 9 قسمند: کمّ و کيف، اين، متي، فعل انفعال، اضافه، جده ؛ يا غير قائم به موضوع است که آن را جوهر گويند ؛ و جوهر برپنج قسم است : جوهر عقل ، جوهر نفس ، جسم ، صورت و ماده . در جوهر عقل حرکت راه ندارد. در جوهر هر نفس نيز في حد نفسه حرکت ندارد ؛ لکن از آن حيث که به جسم تعلق مي گيرد به عرض جسم، نفس نيز متحرک بالعرض(بالمجاز) خواهد بود.- مجاز عقلي -
جوهر ماده، جوهر قابل است که آن را قوه محضه ، ماده اولي ، و هيولا نيز مي گويند. اين جوهر هيچ فعليّتي ندارد الا همين « قوه بودن »و « قابليت محض بودن». لذا حقيقت جوهر ماده اين است که مي تواند هر صورتي را بپذيرد و هيچ کمالي جز همين پذيرش ندارد. صورت جسميه اولين صورتي است که ماده مي پذيرد و از ترکيب اتحادي ماده و صورت جسميه، جوهر جسم پديد مي آيد.- توجه: ماده و صورت جسميه و جسم حقايقي عقلي هستند که با حس نمي توان آنها را درک کرد- جوهر جسم، جوهري است که مي تواند ابعاد سه گانه طول و عرض و عمق يا ارتفاع را بپذيرد. دومين صورتي که جسم به واسطه ماده مي پذيرد صورت جمادي است که آن هم امري عقلي است و سومين صورت، صورت اولين نوع جسماني است. که باز صورتي عقلي است و آن گاه اين صورت با پذيرش صور شخصيه داراي افراد مي شود و از ترکيب اتحادي افراد آن ، انواع جسماني ديگري پديد مي آيند و اين روند ادامه مي يابد تا صور عنصري و ملکولي پديد مي آيند و از ترکيب مولکولها، انواع طبيعي بي جان و نبات و حيوان پديدار مي شود. لذا حرکت عالم از ماده اولي آغاز مي شود که قوه همه چيز است و اولين فعليت آن جسم است و جسم خود قوه جماد را داراست لذا جماد فعليت جسم است و صورت اولين نوع جسماني فعليت جماد است و ... ومراد از حركت جوهري همين پذيرش پي در پي صور توسط ماده است . صورت اول را ماده مستقيما مي پذيرد ولي صور بعدي بر روي صورت سابق مي آيند لذا ماده بعلاوه صورت قبلي را نسبت به صورت لاحق ماده ثانيه مي گويند. براين اساس کل عالم طبيعت يک واحد سيال است که هر چه پيش مي رود حرکت آن شاخه شاخه مي شود و مقصد کل عالم ماده در لحظه قيامت است که کل صور عالم ماده به تجرد مي رسند و صور از ماده جدا مي شوند ؛ و آن گاه ماده صور ديگري را قبول مي کند و عالم مادي ديگري برپا مي شود که آن نيز خود قيامتي خواهد شد ؛ واين سير تا ابد ادامه دارد.
حال اگر از ماده اولي شروع كنيم و يکي از اين شاخه ها را دنبال کنيم ممكن است برسيم به صورت تخم مرغ(مثلا). تخم مرغ، اعراضي دارد و جوهري ؛ شکل و رنگ و مزه و بو و زمان و مکان و ... اعراض آنند اگر در ذهن همه اين اعراض را از تخم مرغ بگيريم يک صورت عقلي(غيرحسي) از تخم مرغ باقي خواهد ماند که آن را جوهر تخم مرغ مي گوييم که تمام اين اعراض تخم مرغ قائم به او هستند. اين جوهر تخم مرغ در عين اينکه بالفعل جوهر تخم مرغ است اما استعداد تبديل شدن به جوهر جوجه را هم دارد.- جوهر جوجه يعني جوجه بدون رنگ، اندازه،‌ شکل، صدا، زمان و مکان، مزه، بو و ... - البته بين تخم مرغ و جوهر جوجه صور فراوان ديگري نيز وجود دارند. تخم مرغ(جوهر تخم مرغ) در شرايط ويژه اي اين صور را يکي پس از ديگري از عالم مثال دريافت مي کند تا تبديل به جوجه شود. البته هر صورت جوهري جديد که حاصل مي شود صور عرضي جديدي هم با آن پديد مي آيند چون اعراض ظهورات و تجليات جوهرند و هر جوهري اعراض مختص به خود را دارد. بنابراين وقتي با ديد مادي نگاه مي کنيم مي يابيم که تخم مرغ آن به آن از مبداء تخم مرغ حرکت کرد و هر آن از قوه به فعليت قدم گذاشت و در نهايت به مقصد جوجه بودن رسيد ، اما اگر از عالم مثال نگاه کنيم مي بينيم که حقيقت ملکوتي جوجه آن به آن کمالات خود را به تخم مرغ اضافه مي کند تا تخم مرغ به حد جوجه شدن برسد. لذا از تخم مرغ تا جوجه يک موجود سيال است. تخم مرغ مرتبه ضعيف خود جوجه است که با کسب کمالات خود به غايت خود که مرتبه قوي خودش است مي رسد . بنابراين تخم مرغ همان جوجه است بالقوه و جوجه، جوجه است بالفعل.
وقتي يک تخم مرغ به سمت جوجه شدن مي رود اعراض آن تغيير مي کنند(حرکت مي کنند) مثلا رنگ آن تغيير مي کند، بوي آن تغيير مي کند و ... حرکت اين اعراض را حرکت عرضي مي گويند و چون اعراض قائم به جوهرند لذا حرکت آنها هم قائم به جوهر است و معني ندارد که جوهر خود ثابت باشد ولي اعراض آن كه معلول آن و ظهورات آنند تغيير کنند ؛ لذا از حركت وسيلان اعراض معلوم مي شود كه جوهر نيز در سيلان است و چون جوهر موضوع ندارد و قائم به چيزي نيست لذا حرکت جوهر عين خود جوهر خواهد بود ؛ به عبارت ديگر حرکت جوهر، ذاتي آن خواهد بود ؛ و ذاتي يک چيز علتي جز علت خود آن چيز ندارد لذا حرکت جوهري علتي جز علت ايجاد کننده خود جوهر ندارد . به همين علت از حركت و سيلان جوهر ، حركت و سيلان علت آن لازم نمي آيد. بنابراين جوهر جسماني چيزي نيست جز وجود سيّال و متحرّک ؛ و چون زمان ، مقدار حرکت است لذا زمان جوهري نيز عين ذات موجودات مادي خواهد بود که از آن تعبير مي شود به عمر يا اجل. بنابراين انسان از نطفه تا لحظه مرگ يک واحد سيال است. درخت از دانه تا يك درخت بالغ يك واحد حركت است . و...
جهت مطالعه بيشتر به کتاب زير مراجعه فرماييد:
1. دروس قوه و فعل اسفار، شهيد مطهري(سه جلد) يا مجموعه آثار شهيد مطهري ، جلد 11.

پرسمان دانشجویی