فلسفه حج | کتابخانه مجازی الفبا

من فكر مي كنم پرستش مكه بت پرستي چون قبل اسلام در اين مكان بت پرستي مي كردند چرا ما بايد اين كارو بكنيم دور بناي مكعبي بچرخيم چرا؟

کعبه یک سنگ نشان است که راه گم نشود / حاجی احرام دگر بند ببین یار کجاست
تشبيه كعبه به بت تشبيهي نادرست است، زيرا بت معبود بت پرستان است، نه معبد آنها. اما كعبه معبود هيچ كس نيست. همه كساني كه رو به كعبه نماز مي خوانند يا گرد آن طواف مي كنند خدا را مي پرستند، نه كعبه را. از طرف ديگر استقبال يا رو به قبله كردن در نماز، اسرار و حكمت‏هايى دارد.

برخى از حكمت‏هاى عرفانى، سياسى و اجتماعى آن عبارت است از: 1- كعبه زمينى و جسمانى، نمادى از توجّه به كعبه حقيقى است كه مرتبه‏اى فراتر از عوالم جسمانى دارد. آية اللَّه حسن زاده آملى در اين باره مى‏نويسد: «[در نماز] توجه به كعبه حقيقى مى‏نمايى كه عبارت از دل است كه در عالم بدن انسان به منزله «كعبه» است، و به منزله «بيت المعمور» است در آسمان چهارم و به منزله عرش است (هزار و يك نكته، ص 100، نكته 103؛ ديلمى، حسين، هزار و يك نكته درباره نماز، قم: پارسايان، چاپ پنجم، 1378)، ص 62 ) 2- كعبه از آن جهت كه به خداى متعال انتساب يافته و به »بيت الله» مشهور است؛ شرافت خاصى دارد و رعايت و احترام آن، لازم است.

به همين جهت سفارش شده كه در حالت‏هاى خوب معنوى، رو به قبله باشيم؛ لكن در حالت‏هاى نامناسب (مانند تخلى و...) به جهتى باشيم كه در راستاى قبله قرار نگيريم.

در شرح حال امام خمينى‏رحمه الله آمده است: ايشان هر وقت وضو مى‏گرفت، تمام جزئيات وضو را رو به قبله انجام مى‏داد. حتى اگر وضوخانه رو به قبله نبود در هر مورد، پس از آنكه يك كف دست آب بر مى‏داشت، شير آب را مى‏بست و رو به قبله آب را روى صورت يا دست مى‏ريخت.(سرگذشت‏هاى ويژه از زندگى حضرت امام خمينى، ج 3، ص 31) در واقع رو به قبله كردن - به دليل انتساب كعبه به خدا - موجب توجه دل به او است. امام باقرعليه السلام فرمود: «هر گاه نماز گزار رو به قبله مى‏ايستد، به جانب خداى مهربان رو كرده است« .(نهاوندى، محمد فريد، رموز نماز يا اسرار الصلاة، ص 65) اين نه بدان دليل است كه خداوند در جهت خاصى مى‏باشد؛ بلكه به سبب محدوديت توجّه و اقبال دل است. به عبارت ديگر چون اشتغالات و خواطر نفسانى، توجه دل به خدا را كم مى‏كند؛ قرار دادن يك پايگاه خاص عبادى و رو كردن به آن، زمينه توجه بيشتر دل به سوى صاحب خانه را فراهم مى‏آورد. «سيسلاس» - مورخ مشهور رومانى به نقل از «كارلايل» انگليسى در وصف كعبه - مى‏نويسد: «اين كعبه مقارن ميلاد مسيح، اشرف معبدها بوده است. اين معبد امروز مانند آهن‏ربا از اقصاى شرق تا انتهاى غرب و يا از دهلى تا مراكش، از چهار سمت، روزى چند بار (براى اقامه نماز)، دل‏هاى مسلمانان را به طرف خود جذب كرده و هر يك از آنان را به ساحت قدس صاحب خانه، متوجه مى‏سازد«. ( پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله از نظر دانشمندان شرق و غرب، ص 212)
كعبه رمز حضور قلب است. امام خمينى‏رحمه الله در اين زمينه مى‏نويسد: «نكته باريكى در واژه قبله هست كه بايد از آن غافل نبود.

«قبله» در اصل لغت، اسم عمل ما است، نه اسم خانه (كعبه)؛ ولى چون اين عمل رو به روى با آن خانه انجام مى‏گيرد، كم كم اسم خود خانه شده است. قبله بر وزن «جِلسه« و «وِجهه» طرز ايستادن و رو به رو شدن با چيزى است كه با حضور ذهن انجام گيرد ، مواجهه‏اى است كه انسان به حال خبردار مى‏ايستد كه گويى رژه مى‏رود و سان مى‏دهد ، نهايت بايد اين رژه و سان در مورد خانه خدا با همه اعضا و تمام اندام بدن بوده باشد؛ آن هم به حال خبردار و با نظم و احترام و با حضور ذهن كلى. پس قبله به معناى اقبال كردن، به چيزى است؛ اما طورى كه اقبال و روى آوردن به آن، همراه با گسستن از غير باشد كه رنگ پيوستن به آن و گسستن از غير آن، در عمل آشكار باشد. (حسين انصاريان، عرفان اسلامى؛ ج 5 ص 172 و 173، به نقل از: آداب الصلاة) .

براى مطالعه بيشتر نگا: خمينى، روح اللَّه، آداب الصلاة، (مشهد: آستان قدس رضوى، چاپ دوم، 1366)، ص 128 و 129.
3- ديگر از اسرار توجه به كعبه بعد سياسى - اجتماعى آن است. جابر بن‏حيان از امام صادق‏عليه السلام پرسيد: آيا مركز بودن كعبه براى نماز اهميتش بيشتر است، يا براى حج؟ آن حضرت فرمود: مركزيت آن براى نماز؛ زيرا بسيارى از مسلمانان نمى‏توانند در تمام عمر حتى يك بار به مكه بروند؛ ولى هر مسلمان در هر نقطه از جهان، روزى پنج بار به سوى كعبه نماز مى‏خواند.

مى‏توان گفت در هر شبانه روز پنج بار، نگاه تمام مسلمين جهان در كعبه به هم مى‏رسد و گويا تمام مسلمانان جهان، شبانه روزى پنج مرتبه در چشمان يكديگر مى‏نگرند و سخن آنان در آنجا به هم مى‏رسد و تكبير مسلمان در شرق و غرب دنيا، در كعبه شنيده مى‏شود. اين مركزيت در هيچ يك از اديان گذشته وجود نداشته و در آينده هم به وجود نخواهد آمد.( رى‏شهرى، محمد، مناظره در رابطه با مسائل ايدئولوژيك، ص 84 و 85) به عبارت ديگر كعبه مغناطيس دل‏هاى اهل ايمان و رمز وحدت و استقلال مسلمانان است و ارتباط نماز و كعبه، ارتباطى دائمى است. «اگر كسى از فراز آسمان‏ها به صفوف نماز گزاران كره زمين بنگرد، دايره‏هاى متعددى را مى‏بيند كه مركزيت همه آنها كعبه است و توحيد، نقطه تمركز فكر و دل و جان و صفوف مسلمين است. (قرائتى، محسن، پرتوى از اسرار نماز، ص 109، تهران: ستاد اقامه نماز، چاپ هفدهم 1378) »گلادستون» -نخست وزير اسبق انگلستان- در پارلمان اين كشور گفت: تا هنگامى كه نام «محمدصلى الله عليه وآله» در مأذنه‏ها بلند است و «كعبه» پابرجا و «قرآن» راهنما و پيشواى مسلمانان است؛ امكان ندارد پايه‏هاى سياسى ما، در سرزمين‏هاى اسلامى استوار و برقرار گردد. (مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج 4، ص 438) پروفسور «روژه گارودى» - دانشمند مسلمان و فيلسوف مشهور فرانسوى- مى‏نويسد: «در نماز، انسان به خود باز مى‏گردد و همه هستى را در وجود خويش احساس مى‏كند و چنين است كه انسان با ايمان، به ستايش وادار مى‏شود.

در نماز، همه مسلمانان جهان در برابر محراب‏هاى تمام مساجد - كه زاويه آنها به سوى كعبه ساخته شده است - در صف‏هاى فشرده، با همدلى و حضور خود به طور گسترده و عميقى مجذوب مركز خويش و بنياد خود مى‏شوند. (به نقل از محسن كازرونى، خلوتگه راز، ص 198. 2-4.
ايستادن رو به قبله، يادآور خاطره‏ها و ارزش‏هاى بسيارى است: مكه شكنجه گاه بلال، قربانگاه اسماعيل، زادگاه على بن ابى طالب‏عليه السلام، پايگاه قيام حضرت مهدى(عج)، محل آزمايش ابراهيم‏عليه السلام و عبادت گاه تمامى پيامبران و اوليا است و چه زيبا است كه نماز گزار آن گاه كه رو به قبله مى‏ايستد، پيش از شروع نماز، مرورى بر اين ارزش‏ها داشته باشد.(محسن قرائتى، تفسير نماز، ص 50. 2-5. يكى از بركات دستور قرآن به استقبال قبله، اين است كه موجب رشد علمى مسلمين گرديد. قرآن كريم مى‏فرمايد: «فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ...بقره (2)، آيه 144؛ «پس روى كن به طرف مسجدالحرام و شما مسلمين نيز هر كجا باشيد در نماز روى بدان جانب كنيد» و نيز: «وَ مِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ ...» «اى رسول! از هر جا و به هر ديار بيرون شدى، روى به جانب كعبه كن و شما مسلمين هم به هر كجا بوديد، روى بدان جانب كنيد».همان، آيه 150 .»شطر» در آيه شريفه، به معناى سمت و جانب است. ايستادن دقيق در محاذات خانه كعبه و حتى مسجدالحرام، براى كسانى كه از دور نماز مى‏خوانند، بسيار مشكل است؛ اما ايستادن به سمت آن براى همه آسان است. همين دستور قرآنى به نوبه خود، موجب پيشرفت علوم جغرافيا، هيئت، هندسه و رياضى و اختراع قبله نما در بين مسلمين گرديد؛ زيرا براى قبله‏يابى و تشخيص جهت آن، نيازمند اين علوم بودند. 2-6. همان طور كه در امور دنيايى و مادى، انسان نياز به نظم و برنامه خاص و معينى دارد، عبادات نيز از اين مسئله مستثنا نيست. نماز و احكام آن - از جمله استقبال - قبله نمونه‏اى عالى از نظم و انضباط در امور عبادى و معنوى است.
قرآن كريم مى‏فرمايد: » قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ« (بقره (2)، آيه 144 ) »ما [به هر سو] گردانيدن رويت در آسمان را نيك مى‏بينيم پس [باش تا] تو را به قبله‏اى كه بدان خشنود شوى برگردانيم پس روى خود را به سوى مسجدالحرام كن و هر جا بوديد روى خود را به سوى آن بگردانيد در حقيقت اهل كتاب نيك مى‏دانند كه اين [تغيير قبله] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه مى‏كنند غافل نيست »، و نيز مى‏فرمايد » و من حيث خرجت فول وجهك شطر المسجدالحرام و حيث ماكنتم فولوا وجوهكم شطره...»؛ «و اى رسول از هر جا و به هر ديار بيرون شدى روى به جانب كعبه كن و شما مسلمين هم به هر كجا بوديد روى بدان جانب كنيد« ( همان، آيه 150)
با توجه به اين آيات، مى‏توان برداشت‏هاى زير را به دست آورد:

1. همان خدايى كه فرموده است به هر طرف رو كنيد آنجا وجه خدا است و اينكه او از رگ گردن به انسان نزديك‏تر است، همو دستور داده است كه به هنگام نماز به طرف مسجدالحرام نماز بخوانيد.

2. (شطر» در آيه شريفه (شطر المسجد الحرام) به معناى سمت و جانب است. البته ايستادن دقيق در محاذات خانه كعبه و حتى مسجدالحرام براى كسانى كه از دور نماز مى‏خوانند بسيار مشكل است، اما ايستادن به سمت آن براى همه آسان است. همين دستور قرآنى به نوبه خود موجب پيشرفت علوم جغرافيا، هيئت، هندسه و رياضى در بين مسلمين گرديد؛ زيرا براى قبله‏يابى و تشخيص جهت آن، نيازمند اين علوم بودند.

3. اينكه «خدا همه جا هست و به هر طرف كه رو كنى روى او و سوى او است»؛ اين نتيجه را نمى‏دهد كه پس به هر طرف مى‏توان نماز خواند. در همه جا بودن خداوند يك مطلب است و جهت نماز مطلب ديگر. كما اينكه خدا همه زبان‏ها را مى‏داند ولى بايد نماز را به زبان عربى خواند و يا اينكه خدا موجودى زمانى نيست ولى نماز بايد در زمان خاص خودش خوانده شود. حق‏تعالى به علل گوناگون، دستور داده است كه به طرف قبله واحد، به زبان واحد، و با شرايط مشترك ديگرى نماز گزارده شود و اين دستور علاوه بر پيشرفت و پيشبرد علم و دانش بشرى، مايه وحدت و هماهنگى بين مسلمانان نيز مى‏باشد و تأثيرات و آموزش‏هاى فرهنگى ديگرى نيز به دنبال دارد.

از طرف ديگر در هر يك از اين دستورات اسرار عرفانى بزرگ نهفته است. ناگفته نماند براى راهيابى به «حقيقت» بايد دو مرحله «شريعت و طريقت» طى شود. يكى از نمونه‏هاى پايبندى به احكام شريعت ايستادن رو به قبله است كه پرورش روحيه عبوديت و نهادينه شدن يك رفتار دينى به طور همگانى را به ارمغان مى‏آورد. همچنين پايبندى به احكام شرعى از مؤثرترين روش‏ها براى فرهنگ‏سازى در جامعه است. در غير اين صورت پراكندگى و ناهماهنگى و حتى ناهنجارى‏هاى فراوان در جامعه پديد خواهد آمد. براى آگاهى بيشتر ر.ك: امام خمينى، آداب‏الصلوه

پرسمان دانشجویی