آیا هدف پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از طلب دوات و قلم امتحان صحابه بوده است؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آيا هدف پيامبر(صلي الله عليه و آله و سلم) از طلب دوات و قلم امتحان صحابه بوده است؟

جواب: قبل از اينکه پاسخ اين سوال را بدهيم لازم است بدانيم که جريان دوات وقلم از مسلمات تاريخ و مورد قبول اهل سنت است لذا صحت روايت، غير قابل خدشه است زيرا اين واقعه در معتبرترين کتب اهل سنت وارد شده به طوري که بخاري و مسلم در صحاح خود، و احمد بن حنبل در مسند و محمد بن سعد درطبقات الکبري و...اين حديث را نقل نموده اند. به خاطر همین امر بزرگان اهل سنت با مشکل جدي روبرو گشته و در صدد توجيه اين حديث برآمده و با ارائه شبهاتي در خصوص اين واقعه، سعي در تطهیر چهره ی برخی از صحابه نموده اند، از جمله ي اين شبهات اين است که گفته اند هدف پيامبر صلی الله علیه و آله از طلب دوات و قلم امتحان صحابه بوده و آنها هم اختلاف کردند، يکي گفت بنويسيد و يکي هم گفت ننويسيد و پيامبر صلي الله عليه و سلم هم صلاح را در اين ديدند که ننويسند.

مرحوم شرف الدين (ره) در کتاب المراجعات، مراجعه 48 به برخي از اين توجيهات جواب داده است. مرحوم سيد محسن امين (ره) نیز در کتاب أعيان الشيعه، جلد اول، صفحه 424 با ذکر اين توجيهات، به آنها جواب داده است. شهید قاضي نور الله شوشتري (ره) هم در کتاب إحقاق الحق، درموارد متعددی به این توجیهات پاسخ داده است. اما به طور خلاصه در جواب این شبهه می گوئیم:

1) این واقعه، به دلالت نص حدیث، در حال احتضار پیامبر صلی الله علیه و آله روی داده است. بنابراین، لحظه، لحظه ی امتحان نبوده، بلکه موقع رفع عذر، و بیم دادن مردم، و بیان سفارش های مهم برای امت خود بوده است.

از این گذشته وقتی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله در تمام دوران حیات خویش، که از سلامت کامل جسمی نیز برخوردار بودند، مناسب ندیدند اصحاب خود را امتحان نمایند، چگونه در حال احتضار آن را مناسب دیده و به آن مبادرت می نمایند؟!

2) توهین مخالفان به ساحت مقدس پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، و جلوگیری از نوشته شدن نامه ی آن حضرت، به وضوح نشان می دهد که آنان از تصمیم آن حضرت اطلاع داشته اند و فرمان پیامبر صلی الله علیه وآله را درباره ی آزمایش اصحاب نمی دانسته اند؛ و الا با آن به مخالفت بر نمی خاستند؛ چون امرامتحانی زیانی برای آنان نداشت. افزون بر این که شخص حکیمی همچون پیامبرصلی الله علیه وآله به گونه ای عمل می کند که اوامر امتحانی ایشان افشا نشود تا امتحان محقق گردد.

3) در میان عقلا رسم بر این است که اگر کسی بخواهد افرادی را امتحان کند، در آغاز کار آنان را امتحان می کند تا از نتیجه ی امتحان استفاده کند؛ نه در پایان کار، که می خواهد با آنان قطع رابطه کند. در واقعه ی مورد نظر ،فرض چنین امتحانی، کار بیهوده و غیر معقولی است که از ساحت پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به دور است . تنها نتیجه ای که می تواند بر فرمان رسول خدا صلی الله علیه و آله مترتب گردد، آن است که افراد مؤمن، از غیر مؤمن باز شناخته شوند.

4) چنان که «سندی» شارح صحیح بخاری[1] متذکر شده، امتحانی دانستن امر رسول خدا صلی الله علیه و آله اشکال دیگری نیز دارد، وآن این است که پیامبر صلی الله علیه وآله به آنان خبر داد می خواهد برایشان نامه ای بنویسد که پس از آن گمراه نشوند، در حالی که در واقع، نمی خواست چنین نامه ای بنویسد؛ و چنین سخنی یک دروغ آشکار است وساحت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از هر دروغی منزه است.

5) با صرف نظر از تمام اينها، ابن عباس از اين حادثه به رزيه - مصيبت سنگين و جانگداز - تعبير مي‌کند و هر وقت که اين قضيه به ياد ابن عباس مي‌آمد، مي‌گفت: « فَكَانَ يَقُولُ ابْنُ عَبَّاسٍ إِنَّ الرَّزِيَّةَ كُلَّ الرَّزِيَّةِ مَا حَالَ بَيْنَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَبَيْنَ أَنْ يَكْتُبَ لَهُمْ ذَلِكَ الْكِتَابَ»[2]اگر واقعا بحث امتحان بود، با اين تعبير ابن عباس که به مصيبت ياد کرده است، تناسبي ندارد پس اين که گفته شده پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم قصد امتحان داشت و نمي‌خواست چيزي را بنويسد، سخني پوچ و بي‌اساس و باطل است که با روايت و دلايل حاليه و مقاليه سازگاري ندارد.

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی