زنده نگهداشتن عاشورا و عاشوراییان‏ در سیره ائمه علیهم السلام چگونه بوده؟ | کتابخانه مجازی الفبا

زنده نگهداشتن عاشورا و عاشوراييان‏ در سیره ائمه عليهم السلام چگونه بوده؟

جواب: امامان اهل‏بيت عليهم السلام در تلاش براى زنده نگهداشتن ياد امام حسين عليه السلام از شيوه‏هاى گوناگونى استفاده مى‏كردند، از جمله:

1- برپايى مجالس سوگوارى‏

علقمه حضرمى نقل مى‏كند كه امام باقر عليه السلام در روز عاشورا براى امام حسين عليه السلام در خانه‏اش اقامه عزا مى‏كرد.

«... ثُمَّ لَيَنْدِبُ الْحُسينَ عليه السلام وَ يَبْكِيهِ وَ يَأْمُرُ مَنْ فِي دارِهِ مِمَّنَ لا يَتَّقِيهِ بِالْبُكاءِ عَلَيْهِ ... وَلْيَعُزِّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمُصابِهِمْ بِالْحُسَيْنِ عليه السلام»؛ امام باقر عليه السلام بر امام حسين مى‏گريست و به افرادى كه در خانه بودند و از آنان تقيّه نمى‏كرد، مى‏فرمود: بر آن حضرت سوگوارى كنند ... و به آنان مى‏فرمود در مصيبت حسين عليه السلام به يكديگر تسليت بگويند.[1]

بركاتى كه امروز از مجالس سوگوارى آن حضرت نصيب امّت اسلام شده و مى‏شود بر كسى پوشيده نيست. آثار فرهنگى و تربيتى وآموزشى اين سنّت ماندگارِ ائمّه اطهار عليهم السلام آنقدر زياد است كه قسمت اعظم فرهنگ شيعى به طور مستقيم يا غير مستقيم از آن متأثّر است.

2- يادآورى مصايب آن حضرت عليه السلام در مناسبت‏هاى مختلف‏

در حديثى مى‏خوانيم امام صادق عليه السلام به داود رقّى فرمود:

«إِنِّي ما شَرِبْتُ ماءً بارِداً إِلَّا وَ ذَكَرْتُ الْحُسَينَ عليه السلام؛ من هرگز آب سرد ننوشيدم مگر اين كه به ياد امام حسين عليه السلام افتادم».[2]

در روايتى ديگر مى‏خوانيم وقتى كه منصور دوانيقى درِ خانه امام صادق عليه السلام را آتش زد، آن حضرت در منزل حضور داشت و آتش را خاموش كرده و دختران و بانوان وحشت زده‏اش را آرام نمود. فرداى آن روز تعدادى از شيعيان براى احوالپرسى خدمت امام عليه السلام شرفياب شدند. امام عليه السلام را گريان و اندوهگين يافتند، پرسيدند: اين همه اندوه و گريه از چيست؟ آيا به دليل گستاخى و بى حرمتى آنان نسبت به شما است؟ امام عليه السلام پاسخ داد:

«لا، وَ لكِنْ لَمَّا أَخَذَتِ النَّارُ ما فِي الدِّهْلِيزِ نَظَرْتُ إِلى‏ نِسائِى وَ بَناتِى يَتَراكَضْنَ فِي صَحْنِ الدَّارِ مِنْ حُجْرَةٍ إِلَى‏ حُجْرَةٍ وَ مِنْ مَكانٍ إِلى‏ مَكانٍ هذا وَ أَنَا مَعَهُنَّ فِي الدَّارِ فَتَذَكَّرْتُ فِرارَ عِيالِ جَدِّىَ الْحُسَيْنِ عليه السلام يَوْمَ عاشُورا مِنْ خَيْمَةٍ إلى‏ خَيْمَةٍ وَ مِنْ خِباءٍ إلى‏ خِباءٍ»؛ امام فرمود: هرگز براى اين گريه نمى‏كنم، بلكه گريه من براى اين است كه وقتى آتش زبانه كشيد، ديدم بانوان و دختران من از اين اطاق به آن اطاق و از اين جا به آن جا پناه مى‏برند با اين‏كه (تنها نبودند و) من نزدشان حضور داشتم، با ديدن اين صحنه به ياد بانوان جدّم حسين عليه السلام در روز عاشورا افتادم كه از خيمه‏اى به خيمه ديگر و از پناهگاهى به پناهگاه ديگر فرار مى‏كردند (و مردان آنها همه شهيد شده بودند).[3]

3- گريستن و گرياندن‏

از مؤثّرترين تدابير ائمّه اطهار عليهم السلام براى احياى نهضت عاشورا گريه بر امام حسين عليه السلام است. امام سجّاد عليه السلام در طول دوران امامتش پيوسته سوگوار قصّه عاشورا بود و در اين مصيبت آن قدر گريست كه از «بكّائين عالم» (بسيار گريه كنندگان) لقب داده شد.[4]

آن حضرت مى‏فرمود: «إِنِّى‏ لَمْ اذْكُرْ مَصْرَعَ بَنى‏فاطِمَةَ إِلّا خَنَقَتْنِى الْعَبْرَةُ»؛ هر زمان كه به ياد قتلگاه فرزندان فاطمه (كربلا) مى‏افتم، اشك گلوگيرم مى‏شود.[5]

گريه‏هاى امام عليه السلام كه در هر مناسبتى به آن اقدام مى‏كردند باعث بيدارى عمومى و مانع از فراموش شدن نام و ياد شهيدان عاشورا شد.

امامان بزرگوار شيعه نه تنها خود در عزاى سالار شهيدان مى‏گريستند، بلكه همواره مردم را به گريستن بر امام حسين عليه السلام تشويق و ترغيب مى‏كردند.

در روايتى از امام رضا عليه السلام آمده است:

«فَعَلى مِثْلِ الْحُسَيْنِ فَلْيَبْكِ الْباكُونَ، فَإِنَّ الْبُكاءَ عَلَيْهِ يَحُطُّ الذُّنُوبَ الْعِظامَ»؛پس بر همانندحسين عليه السلام بايد گريه كنندگان گريه كنند، چرا كه گريه بر آن حضرت گناهان بزرگ را مى‏ريزد.[6]

به موازات ثوابهاى عظيمى كه براى گريستن در روايات آمده است، براى گرياندن و حتّى «تباكى» (حالت گريه به خود گرفتن) ثوابهاى زيادى ذكر شده است.

در روايتى در ارتباط با گريه بر مظلوميّت اهل بيت عليهم السلام مى‏خوانيم:

«... مَنْ بَكى وَ أَبْكى واحِدَاً فَلَهُ الْجَنَّةُ، وَ مَنْ تَباكى‏ فَلَهُ الْجَنَّةُ»؛ هر كس بگريد و (حتّى) يك تن را بگرياند، پاداشش بهشت است و هر كس حالت اندوه و گريه به خود بگيرد پاداش او بهشت است».[7]

4- تشويق شاعران به مرثيه‏سرايى‏

شاعرانى كه مصايب امام حسين عليه السلام را به شعر درآورده و در مجالس و محافل مى‏خواندند، همواره مورد لطف خاصّ و عنايت ويژه ائمّه معصومين عليهم السلام قرار داشتند. شعراى بنامى چون «كُمَيت اسدى»، «دِعبل خُزاعى»، «سيّد حِمْيرى» و ... به عنوان (شاعران اهل بيت) با تشويق ائمّه اطهار عليهم السلام از موقعيّت‏هاى اجتماعى بلندى در بين مردم برخوردار بودند.

هارون مكفوف (يكى از ياران امام صادق عليه السلام) مى‏گويد: به محضر آن حضرت شرفياب شدم، فرمود: «برايم مرثيه بخوان. برايش خواندم. فرمود: «لا، كَما تَنْشِدُونَ وَ كَما تَرْثِيهِ عِنْدَ قَبْرِهِ؛ اين گونه نمى‏خواهم، آن گونه كه در كنار قبر آن حضرت عليه السلام مرثيه مى‏خوانيد، بخوان» و من خواندم:

أُمْرُرُ عَلى‏ جَدَثِ الْحُسَيْنِ فَقُلْ لَأَعْظُمِهِ الزَّكِيَّةِ

«از كنار قبر حسين عليه السلام گذر كن و به آن استخوان‏هاى پاك او بگو ...»

ديدم آن حضرت به گريه افتاد، سكوت كردم، ولى فرمود: ادامه بده، ادامه دادم.

فرمود: «باز هم بخوان» خواندم تا به اين بيت رسيدم:

يا مَرْيَمُ قُومي وَانْدُبِي مَوْلاكِ وَ عَلَى الْحُسَينِ فَاسْعَدي بِبُكاكِ‏

«اى مريم! برخيز و بر مولاى خود ندبه كن و با گريه‏ات بر حسين عليه السلام رستگارى طلب كن».

ديدم امام صادق عليه السلام گريه كرد و بانوان، شيون سر دادند. وقتى آرام شدند، حضرت فرمود:

«يا أَبا هارُونَ مَنْ أَنْشَدَ فِى الْحُسَيْنِ فَأَبْكى عَشْرَةً فَلَهُ الْجَنَّةُ»؛ اى ابوهارون! هركس بر امام حسين عليه السلام مرثيه بخواند و ده نفر را بگرياند، پاداش او بهشت است.[8]

5- اهمّيّت به تربت امام حسين عليه السلام‏

دشمنان اسلام از بنى‏اميّه و بنى‏عبّاس با تمام توان، تلاش مى‏كردند تا قيام امام عليه السلام و ياران پاكباخته‏اش به دست فراموشى سپرده شود و مردم از آن سخنى نگويند و حتّى اثرى از قبر آن امام همام به جاى نماند.

از اين رو، برخى از خلفاى عبّاسى بارها به ويران كردن قبر آن حضرت اقدام كردند. [9] ولى از آن سو ائمّه اطهار عليهم السلام درهر فرصتى براى مقابله با اين جريان بپا خواستند و تربت آن حضرت را قطعه‏اى از خاك بهشت، مايه شفاى دردها، و موجب بركت زندگى دانسته‏اند.

در روايتى از امام موسى بن جعفر عليهما السلام مى‏خوانيم:

«لا تَأْخُذُوا مِنْ تُرْبَتي شَيْئاً لِتَبَرَّكُوا بِهِ، فَإِنَّ كُلَّ تُرْبَةٍ لنا مُحَرَّمَةٌ إِلَّا تُرْبَةُ جَدِّى الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىٍّ عليهما السلام فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَها شِفاءً لِشِيعَتِنا وَ أَوْلِيائِنا»؛ از تربت من چيزى براى تبرّك بر نداريد، زيرا همه تربت‏ها جز تربت جدّم امام حسين عليه السلام (خوردنش) حرام است. خداوند- عزّ و جلّ- آن را براى شيعيان و دوستان ما شفا قرار داده است!.[10]

در حالات امام سجّاد عليه السلام آمده است كه در پارچه‏اى تربت امام حسين عليه السلام را نگه مى‏داشت.

«فَكانَ إِذا حَضَرَتْهُ الصَّلاةُ صَبَّهُ عَلى سَجَّادَتِهِ وَ سَجَدَ عَلَيْهِ»؛ هرگاه وقت نماز مى‏رسيد، آن (تربت) را روى سجّاده‏اش مى‏ريخت و بر آن سجده مى‏كرد.[11]

مجموع رواياتى كه در مورد تربت امام حسين عليه السلام وارد شده است، مى‏رساند كه‏استفاده از بركت آن تربت پاك، از نخستين روز ولادت، با بازكردن كام نوزاد با آن آغاز شده و تا واپسين لحظات حيات و قراردادن تربت در قبر، به پايان مى‏رسد.[12] همچنين ساختن مهر و تسبيح با تربت كربلا و همراه داشتن آن و خوردن مقدار بسيار كمى (مثلًا به اندازه يك عدس در آب حل كند و بخورد) از آن به قصد شفا و باز كردن افطار در روز عيد فطر با آن مورد ترغيب و توصيه ائمّه اطهار عليهم السلام بوده است.[13]

6- اهتمام ويژه به زيارت مرقد امام حسين عليه السلام‏

ائمّه اطهار عليهم السلام گذشته از آن‏كه خودشان به زيارت قبر امام حسين عليه السلام مى‏رفتند، با بيان پاداش‏هاى عظيم براى زيارت آن حضرت، شيعيان را براى رفتن به كربلا تشويق و بسيج مى‏كردند و خاطره آن شهيدان پرافتخار را زنده نگه داشته، ضربات سنگينى را برپيكر كفر و عناد و دشمنان اهل‏بيت عليهم السلام وارد مى‏كردند.

از امام صادق عليه السلام چنين نقل شده است:

«ما مِنْ احَدٍ يَوْمَ الْقِيامَةِ إِلَّا وَ هُوَ يَتَمَنَّى أَنَّهُ زارَ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلىٍّ عليهما السلام لِما يَرى لَما يُصْنَعُ بِزُوَّارِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِىٍّ عليهما السلام مِنْ كَرامَتِهِمْ عَلَى اللَّهِ؛ هر كسى در روز قيامت، آرزو مى‏كند كه از زائران قبر امام حسين عليه السلام باشد، از فزونى آنچه از كرامت آنان (زائران قبر آن حضرت) نزد خداوند مشاهده مى‏كند».[14]

و نيز از امام صادق عليه السلام روايت شده است:

«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَكُونَ عَلى مَوائِدِ نُورٍ يَوْمَ الْقِيامَةِ، فَلْيَكُنْ مِنْ زُوَّارِ الْحُسَيْنِ‏ بْنِ عَلِىٍّ عليهما السلام»؛ هر كس دوست دارد روز قيامت در كنار سفره‏هاى نور الهى بنشيند، بايد از زائران امام حسين عليه السلام باشد.[15]

حتّى در برخى از روايات زيارت مكرّر آن حضرت توصيه شده است.

امام ششم عليه السلام مى‏فرمايد:

«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى اللَّهِ يَوْمَ الْقِيمَةِ، وَ تَهَوَّنَ عَلَيْهِ سَكْرَةُ الْمَوْتِ، وَ هَوْلُ الْمُطَّلَعِ، فَلْيَكْثُرْ زِيارَةَ قَبْرِ الْحُسَينِ عليه السلام»؛ هر كس دوست دارد در قيامت نظر به رحمت‏هاى الهى كند و سختى جان كندن بر او آسان شود و هول و هراس قيامت از او برطرف گردد، مرقد امام حسين عليه السلام را بسيار زيارت كند».[16][17]

موسسه آموزشی پژوهشی مذاهب اسلامی