جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقش مطالعات تاریخی در تنظیم مناسبات اجتماعی و برساخت نظم گفتمانی جوامع، پرسش از مبانی اعتبار دانش تاریخی را ضروری و اندیشه‌وران را به ارزیابیِ منطقِ تفکرِ تاریخی در پرتو ضوابط معرفت‌شناسانه رهنمون کرده است. «مبناگرایی کلاسیک» یکی از این ضوابط معرفت‌شناسانه است که گروهی از اندیشمندان غربی و فیلسوفان مسلمان معاصر جهت اعتبارسنجی حوزه‌های معرفتی تجویز می‌نمایند. مبناگرایی کلاسیک با این ادعا که توجیه هر ادعای معرفتی مستلزم دسترسی به باورهای پایه‌ خطاناپذیر و استنتاج قیاسی باورهای غیرپایه از باورهای پایه است، شروط سخت‌گیرانه‌ای را تجویز می‌کند که دانش تاریخی توان برآورده کردن آن را ندارد. عدم‌دسترسی مستقیم مورخ به کنش‌های انسانی در گذشته، آمیختگی شواهد تاریخی با ذهنیت مورخان، دشواری فهم عینی شواهد مکتوب و توجیه گزاره‌های تاریخی با ارجاع به منابع خطاپذیری همچون گواهی و حافظه موانعی است که اجازه تولید گزاره‌های پایه‌ خطاناپذیر در ساحت بازشناسی واقعیت‌های تاریخی را نمی‌دهد. ازسوی‌دیگر، نابسندگی تلاش‌های مورخان برای گذر از مسئله اذهان دیگر و همچنین، ناتوانی آنها در توجیه خطاناپذیری فرضیه‌های جهان‌شمول موانعی است که اجازه تولید باورهای پایه‌ خطاناپذیر در ساحت تبیین تاریخی را نمی‌دهد. با استناد به این دلایل است که نگارنده مبناگرایی کلاسیک را نظریه مناسبی برای ترسیم ساختار توجیه دانش تاریخی نمی‌انگارد و بر آن است که ساختار توجیه دانش تاریخی را باید براساس ظرفیت‌های مطالعات تاریخی ترسیم نمود.

متأثر از انگاره‌ مقبولیت یافته نزد فلاسفه‌ علم تاریخ از معرفت آرمانی به‌مثابه‌ بازنمایی عینی جهان در آیینه‌ ذهن، هرگونه واکاوی درجه دوم در خصوص دانش تاریخی ناگزیر از بازشناسی سهم فاعل شناسا در فرآورده‌های معرفتی است.با عطف نظر به این شرایط، پرسش از آنکه مورخان روایت‌های تاریخی را کشف می‌کنند یا بر می‌سازند، گامی مهم در گره‌گشایی از مسائل فراروی دانش تاریخی است. راهبرد مقاله پیش رو جهت پاسخ بدین پرسش ایضاح مفهومی سازه­گرایی و واقع‌گرایی و همچنین پرده‌برداری از منطق تفکر تاریخی است. واقع‌گرایان صورت و محتوای روایت‌های تاریخی را در تناظر با صورت و محتوای واقعیت‌های گذشته می‌بینند؛ درحالی‌که از نظر سازه­گرایان، مورخان در طی فرآیند طرح­اندازی، طرح‌های مفهومی‌شان را بر داده‌های بی‌شکل تحمیل و فرافکنی می‌کنند. به نظر می‌رسد با توجه به نقش نقطه نظرات و طرح‌های مفهومی مورخان در منطق تفکر تاریخی، دیدگاه سازه­گرایان تصویر صحیح‌تری از ماهیت دانش تاریخی ارائه می‌کند

بازتابندگی دانش تاریخی، به‌ویژه از حیث تعین اقتدار نیروهای اجتماعی در جوامع سنّت‌‌گرا، اعتبارسنجیاین حوزه معرفتی را ضروری ساخته است. ابتنای اعتبارسنجی­هایدانش تاریخی، به تصوری معیار از معرفت و منابع توجیه معرفتی از یک سو، و ناتوانی منابع معرفتی مورخان در برآورده‌کردن این معیارهای اعلای معرفت از سوی دیگر، زمینه­ساز پدیدآمدن چالش­های شکاکانه در مورد ارزش معرفتی تاریخ‌پژوهی شده است. از این چالش‌ها که می­توان آنها را در قالب چالش­های هستی­شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی صورت­بندی کرد، تحت عنوان مسئله شناخت تاریخی یاد می‌شود. به نظر می­رسد، هرگونه کوشش برای حلّ چالش­های فراروی دانش تاریخی، مستلزم آسیب­شناسی مسئله شناخت تاریخی از طریق بازشناسی پیش­فرض‌های پدیدآورنده آن است. مقاله حاضر که به این موضوع اختصاص دارد، به این یافته رسیده است که ساختار مسئله شناخت تاریخی، همانند دیگر مسائل فلسفی، از الگوی استدلال­های شکاکانه پیروی می­کند و به عبارتی دیگر، تحمیل معیارهای معرفتی دیگر قلمروهای شناختی بر زمینه مطالعات تاریخی، عامل شکل­گیری مسئله شناخت تاریخی است.

فراوانی خوانش‌ها از مسئله جانشینی پیامبر(ص) و باز تولید این تکثر در کشمکش‌های گفتمانی جریان‌های کلامی‌ مسلمانان تاکنون، زمینه ساز طرح"تبیین کثرت خوانش‌های تاریخی از مسئله جانشینی پیامبر(ص)" شده است. امری که بر اساس پیش فرض مقاله، برآیندی از مسلم فرض نمودن تصور بازساخت گرایانه از منطق تفکر تاریخی است. در دیدگاه نویسنده، تز واساختی تاریخ به سبب تأکید بر نقش فعال مورخ در چگونگی پرداختن به روایت‌های تاریخی و انکار ماهیت ارجاعی منطق تفکر تاریخی، تبیین بسنده‌ای از فراوانی خوانش‌های تاریخی ارائه می‌نماید. روش نویسنده در اثبات این مدعا، روایت شناسی روایت‌های طبری، یعقوبی و شیخ مفید است. روشی که ما را به تبیین چگونگی و چرایی تنوع طرح اندازی‌های روایی سخنان پیامبر(ص) پیرامون رهبری پس از خود در حجة الوداع راهنمایی خواهد کرد. یافته ما از مقایسه روایت شناختی روایت‌های طبری، یعقوبی و شیخ مفید آن است که تفاوت چگونگی پرداختن آنها به گفتار و رفتار پیامبر(ص)در حجة‌الوداع برآیند پیش پنداشت‌های نویسندگان و جایگاه متمایزی است که در مناسبات اجتماعی برعهده داشته اند.

نقش خوانش‌های گوناگون میراث حدیثی شیعه در شکل‌دهی به کنش کاربران گفتمان‌های شیعی و کشمکش‌های گفتمانی بر سر تفسیری صحیح از این میراث، بازاندیشی جوامع حدیثی را بسیار ضروری ساخته است. بررسی کتاب الحجة از مجموعه‌حدیثی کافی به عنوان یک نمونه برای این بازاندیشی با بهره‌گیری از روش تحلیلِ انتقادیِ گفتمان، موضوع مقاله حاضر است. بر اساس پیش‌فرض این روش، هر متن فقط برساخته‌ بافتار تاریخی خود نیست و می‌تواند با یک کنش بیناگفتمانی به یک راهبرد گفتمانی آفرینشگر تبدیل شود و نقشی برسازنده نسبت به بافتار تاریخی خود اجرا کند. کاربست این روش برای تحلیل کتاب ‌الحجة نشان می‌دهد که شیخ کلینی (د.329ه.ق) به منظور یافتن راهی برای برون‌رفت از بحران‌های جامعه‌ شیعه در عصر غیبت صغرا که با فراگیر شدن عقل‌گرایی شیعی هم‌زمان بود، دست به کنشی بینا‌گفتمانی زد. بر این اساس، او در کنار پذیرش دیدگاه حدیث‌گرایان قم درباره علم ائمه(ع)، می‌کوشید از برداشت متهم به تقصیر آنان فاصله بگیرد و با برجسته ساختن باورهای معطوف به وحیانی و الهامی بودن منابع علم ائمه(ع)، حیاتی تازه به عقل شیعی در آن شرایط بحرانی دهد.

بازتابندگی خوانش‌ها از سنت، زمینه‌ساز کشمکش گفتمان‌های شیعی پیرامون بازنمایی صحیح از سنت و انگیزه‌ای برای بازاندیشی میراث شیعی شده است. از متقدم‌ترین آثار شیعی باقی‌مانده که در آغاز عصر غیبت امام دوازدهم بر اساس احادیث امامان شیعی تدوین شده است، بصائر الدرجات صفار قمی است که دشواره‌های جامعه شیعی و مسائل و پاسخ نخبگان تشیع را در آستانه این تحول اساسی در تاریخ تشیع امامی، استفاده از آن در بعد از این تحول تا به امروز درباره جایگاه امام شیعی و همچنین تعریف مفاهیم مرتبط با آن در میان جریان‌های مختلف فکری تشیع به‌خصوص در دوران اخیر نشان می‌دهد. تحلیل گفتمان بصائر الدرجات صفار قمی در این مقاله نیز به‌واسطه چنین شرایط و انگیزه‌هایی تعین یافته است، زیرا فقدان وضوح مبانی روش‌شناسی در مباحثه دربارۀ این مسئله یکی از مبادی جدلی شدن خوانش‌ها از میراث شیعی و کژتابی اعتبار یافته‌ها از معنا و تفسیر آنها است. رهیافت این مقاله در تحلیل گفتمان بصائر الدرجات برساختگرایی اجتماعی به مثابه نظام مفروضات هستی‌شناسانه، معرفتی و نظریۀ گفتمان لاکلو و موف همچون روش تحلیل است. از کاربست این چارچوب نظری چنین استنباط می‌شود که «علم امام» در فضای گفتمانی حاکم بر این متن، مبدل به گره‌گاه گفتمانی در نظم گفتمانی تشیع شد. پراکنش محتوایی و عددی روایات در بصائر الدرجات مؤید این امر است. در این میان مفوضه و مقصره مهم‌ترین گفتمان‌های شیعی بودند که حول گره‌گاه علم امام مفصل‌بندی شدند. از حضور پررنگ عناصر گفتمانی مفوضه، همچون تفویض امور جهان به ائمه و توانایی‌ها و دانش خارق‌العادۀ امامان، چنین برمی‌آید که بصائر الدرجات در هم‌انطباقی با شاخصه‌های گفتمانی مفوضه مفصل‌بندی شده است.