جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علوم شناختی دربردارندۀ نظریات گوناگونی پیرامون ادراک معناست. برخی از آن‌ها براساس مکتب پوزیتیویسم شکل گرفته‌اند. براساس دکترین اصلی پوزیتیویسم، تنها ابزار شناخت معتبر احساس (حواس) است. علوم معتبر از منظر این مکتب علومی‌اند که روابط و مناسبات ظاهری اشیاء را مشاهده و آزمایش می‌کنند. روان‌شناسی حس‌گرایانه یکی از این علوم است. در این علم، ادراک انسان در سطح اعصاب، تحریکات عصبی و فعالیت‌های مغزی مطالعه می‌شود. برخی از شاخه‌های این نوع روان‌شناسی، ادراک را مادّی می‌دانند. در این نوع روان‌شناسی ادراک معنا تنها با ابزار حواس و با رویکردی کاملاً مادّی تبیین می‌شود. این دیدگاه از نظر بسیاری از اندیشمندان اسلامی مردود است؛ زیرا علوم وابسته به مکتب پوزیتیویسم، تنها تبیینی مادّی از پدیده‌ها ارائه می‌دهند، در حالی که بسیاری از پدیده‌ها علاوه بر جنبه‌های مادّی دارای جنبه‌های غیرمادّی و مجردند. از منظر فلسفه اسلامی علاوه بر حواس، عقل انسان در ادراک معنی جایگاه ویژه‌ای دارد. این ادراک در مراتب مختلف و توسط ابزارهای گوناگون صورت می‌پذیرد، امّا در نهایت مدرک اصلی معنا همان نفس انسان است. در این مقاله ابتدا چگونگی ادراک معنی در مکتب پوزیتیویسم بررسی می‌شود و سپس چگونگی ادراک معنی از منظر فلسفه اسلامی تبیین می‌گردد. روش تحقیق ما در این مقاله توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است.

کانت و هگل از فیلسوفان نظریه‌پرداز در حوزه اخلاق‌اند. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به دنبال تطبیق نظریه اخلاق کانت و هگل و کشف اشتراکات و افتراقات این دو نظریه‌ایم. براساس یافته‌های مقاله، کانت اخلاقی را که خودش هدف است به جای اخلاقی می‌نشاند که وسیله رسیدن به هدف است و معتقد است باید احکام اخلاقی را به دلیل تکلیف و انگیزه انجام وظیفه انجام داد، نه به‌عنوان وسیله. طبق قانون کلی کانت، تنها اراده خیر است که بدون قید و شرط خیر است و بقیه موارد هنگامی خیر می‌شوند که با اراده خیر همراه باشند. کانت با ترکیب ایده قانون و ایده غایت فی‌نفسه، ایده خودمختاری را مطرح می‌کند و از همین جا وارد عرصه «آزادی» می‌شود. هگل نیز بیش از هر چیزی بر آزادی تکیه می‌کند، اما برخلاف کانت، به دنبال آن است که اخلاق را جزئی نماید و در حوزه‌های فردی و اجتماعی انسان نیز وارد سازد. همچنین میان اخلاق و عمل براساس طبع و امیال درونی، آشتی برقرار کند. به عقیده هگل، هنگامی می‌توان رضایت فردی و آزادی و اخلاق را با هم جمع کرد که از باورها و ارزش‌های اجتماعی جامعه‌ای اندام‌وار پیروی کنیم. برخلاف کانت، در نظریه اخلاقی هگل، اولاً تعارض میان ارضای تمایلات طبیعی و عمل به تکلیف برطرف شده است؛ ثانیاً میان منافع فردی و جمعی یگانگی برقرار شده است؛ ثالثاً وظایف و تکالیف خرد و جزئی اخلاقی فرد نیز روشن شده است.

متون درسی یکی از ارکان مهم آموزش در هر نظام آموزشی‌اند که نقش عمده‌ای در فرایند تعلیم و تعلُّم دارند و همواره مورد اهتمام برنامه‌ریزان آموزشی بوده‌اند. بررسی وضعیت متون آموزشی و آسیب‌شناسی کتاب‌های درسی در راستای اصلاح، تکمیل، روزآمد و کارآمد کردن ‌آن‌ها یکی از اقدامات لازم و متداول در نظام‌های آموزشی است. در بررسی و آسیب‌شناسی متون درسی دانش منطق در حوزه علمیه قم، با روش توصیفی ـ انتقادی، آسیب‌های متعددی می‌توان یافت که می‌توان آن‌ها را به دو بخش آسیب‌های عمومی (اهداف، روش، محتوا، شکل و ظاهر متن، ساختار متن و جنبه‌های روان‌شناختی) و آسیب‌های اختصاصی (رکود و ایستایی در مباحث منطقی، بی‌توجهی به منطق جدید، اختلاف در ترتیب مباحث، استفاده از اصطلاحات و واژگان نامأنوس، کاستی کمّی و کیفی استفاده از مثال، فقدان تمرین و پرسش‌های تحلیلی) تفکیک کرد. این مقاله با بررسی کتاب‌های درسی منطق در نظام آموزشی حوزه علمیه قم، از نظر ویژگی‌های ساختاری و میزان رعایت اصول علمی در طراحی و تدوین ‌آن‌ها از یک طرف و درک اثرات مستقیم و غیرمستقیم محتوا بر ابعاد متفاوت یادگیری شناختی، عاطفی و مهارتی فراگیران از سوی دیگر، به دنبال سنجش ‌آن‌ها با شاخص‌های آموزشی است تا زمینه را برای بازنویسی ‌آن‌ها متناسب با شرایط و نیازهای جدید فراهم گرداند تا کتاب‌های منطقی حوزه به شرایط مطلوب نزدیک‌تر شوند.

با تطبیق تعریفی که فیلسوفان از «حرکت» (خروج تدریجی شیء از قوه به فعل ـ سیلان و تدرُّج در وجود) و «مجرد» (موجودی که نه‌تنها جسم عنصری و طبیعی نیست، بدون وجودِ جسم عنصری و تعلق به آن نیز می‌تواند باقی بماند) ارائه کرده‌اند بر اموری در روایات، به اشاراتی از روایات بر مسئله امکان حرکت در مجردات می‌توان دست یافت؛ لیکن در نگاه ابتدایی، تعارضی در این‌‌باره در روایات مشاهده می‌شود؛ تعدادِ اندکی از روایات بر عدم حرکت در مجردات دلالت دارند. اما این روایات، ضعیف، مجمل، متعارض با روایات قطعی و غیردالِّ بر ثَباتِ مطلقِ مجردات‌اند. درمقابل، انبوهی از روایات یافت می‌شوند که بر امکان حرکت در مجردات دلالت دارند. روایاتی که از حرکت در تمام ممکنات یا وقت و أجل داشتن تمام مخلوقات یا مرگ تمام آنها یا ازدیاد علم ملائکه یا تقرب بیشتر یافتن ایشان و... حکایت دارند. از دلالت مجموع این روایات، اجمالاً امکان حرکت در مجردات قابل استنباط است.

در تبیین نحوۀ فاعلیت الهی و غیرالهی، قاعده «لامؤثر فی الوجود الا الله» مورد پذیرش و تأکید اشاعره و ملاصدرا است. لکن هر کدام، تفسیری متفاوت از این قاعده ارائه کرده­اند. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی – انتقادی، با بررسی تطبیقی میان این دو دیدگاه درپی­فهم پاسخ به ­این سؤال هستیم که تبیین، مبانی و لوازم دو دیدگاه از فاعلیت الهی و غیرالهی برپایه قاعده مزبور چیست؟ اشاعره بر اساس این قاعده، هرگونه علیت و تأثیر و تأثُّر را در میان فاعل­های غیر الهی انکار کرده­اند و فقط فاعلیت مستقیم الهی را برای همه افعال می­پذیرند. اما ملاصدرا بر اساس مبانی­ فلسفی خود در حکمت متعالیه، ضمن اثبات فاعلیَّت قریب الهی برای تمامی افعال، نقشی را نیز برای فاعل­های غیرالهی در افعال می­پذیرد و گونه­ای از تأثیر و تأثُّر در میان مخلوقات را اثبات می­کند. هر دو دیدگاه دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند و هیچ­یک از آن دو خالی از اشکال به­نظر نرسید. با این­حال به­نظر می­رسد از میان تبیین­های متعدد و مختلفی که از دیدگاه ملاصدرا ارائه شده است، تبیینی که ملاعلی مدرس از آن ارائه کرده، تا حد زیادی پیراسته از اشکالات می­گردد.

متون درسي از ارکان مهم آموزش در هر نظام آموزشي هستند که نقش قابل‌‌توجهي در فرايند تعليم و تعلم دارند و همواره مورد اهتمام برنامه‌ريزان آموزشي بوده‌اند. بررسي وضعيت متون آموزشي و آسيب‌شناسي کتاب‌هاي درسي در جهت اصلاح، تکميل، روزآمد و کارآمد کردن آنها يکي از اقدامات لازم و متداول در نظام‌هاي آموزشي است. در بررسي و آسيب‌شناسي متون درسي «دانش عرفان نظري» در حوزة علمية قم، با روش «تحليل مضموني» داده‌هاي گردآمده از طريق مصاحبه و پژوهش کتابخانه‌اي، آسيب‌هاي متعددي را مي‌توان يافت که به دو بخش آسيب‌هاي عمومي و اختصاصي قابل تفکيک‌اند. در بخش آسيب‌هاي اختصاصي، اشکالات متعددي به چشم مي‌خورند؛ از جمله: دوگانه باطل عقل ـ قلب، فقدان ساختاري روشن و نظامي منسجم، نقصان برخي سرفصل‌ها، نبود طرح مسائل کلي و مقدماتي، بي‌توجهي به عرفان‌هاي نوپديد، بي‌توجهي به عرفان تطبيقي، کم‌توجهي به نقش عرفان در تمدن‌سازي نوين اسلامي، دشواري متون عرفاني، اختلاف محتوايي در بيان مباحث و برداشت‌هاي غلط از برخي مسائل. در بخش آسيب‌هاي عمومي نيز اشکالات و آسيب‌هاي فراواني ناظر به اهداف آموزشي، روش آموزشي، محتواي آموزشي، شکل و ظاهر متن آموزشي، ساختار متن آموزشي و جنبه‌هاي روان‌شناختي قابل مشاهده‌اند.

نظریه رایج در فلسفه، عدم امکان حرکت در مجردات است. مسئله این مقاله، بررسی دلالت ظاهر آیات قرآن بر امکان یا نفی حرکت در موجوداتی است که بر اساس تعریف و معیار فیلسوفان، می‌توان آنها را مجرد دانست. براساس یافته‌های تحقیق که با شیوه توصیفی ـ تحلیلی به‌دست آمده، ظهور آیات قرآن دراین‌باره متفاوت است؛ ظاهر برخی آیات مانند: صافات: 164 و بقره: 32 و فاطر: 35 دلالت بر ثَبات مجردات دارند؛ و آیات دیگری مثل حمد: 1 و بقره: 31 و 33 دلالت بر امکان حرکت در برخی دارند. با توجه به تدرُّجی که در کسب وجود و کمالات در تربیت‌شونده هست، آیه شریفه بر وجود حرکت در تمام موجودات، از جمله مجرَّدات، دلالت دارد. همچنین برخی آیات بر افزایش علم گونه‌هایی از ملائکه و یا وقوع اشتباه و تنزُّل مرتبه و سپس توبه توسط ملائکه دلالت دارند. وقوع چنین اموری حکایت از امکان تغیُّر در ملائکه دارد. با توجه به اینکه تعریف «مجرد»، بر ملائکه مزبور قابل تطبیق است، می‌توان گفت: تغیُّر و حرکت در مجرَّدات امکان دارد.

مسئله آميزش در دوره عادت ماهيانه مطمح‌نظر متون مقدس (کتاب مقدس و قرآن) اديان ابراهيمي (يهوديت، مسيحيت و اسلام) بوده و در اين متون با رويکردهاي گوناگون، احکامي را در این‌باره تشريع کرده‌اند. اين مقاله با روش توصيفي، تحليلي، تطبيقي روشن ساخته که رويکرد عهد عتيق از کتاب مقدس کنوني به این موضوع، رويکردي سختگيرانه بوده و بیشتر ارتباطات عادي و جنسي ميان مرد و زن در ايام عادت ماهيانه را ممنوع ساخته است. در مقابل، در عهد جديد و مسيحيت هيچ‌گونه محدوديتي در اين‌‌باره وضع نگرديده است. قرآن در آيه 222 سورة «بقره»، صرفاً آميزش در اين ايام را ممنوع کرده است که با توجه به مضمون آيه شريفه و روايات، به دست مي‌آيد که هدف اساسي از اين ممنوعيت، رعايت بهداشت و تأمين سلامت است؛ مطلبي که دانش روز پزشکي آن را تأييد مي‌کند.

با تقسیم موجود به مجرد و مادی در فلسفه و بیان احکام و ویژگی‌های هریک از آن دو، برخی اندیشمندان بر این اعتقادند که در مواردی میان دیدگاه‌های فلسفی و ظاهر برخی متون دینی (آیات و روایات) دربارۀ احکام مجردات، تعارضاتی وجود دارد؛ اما آیا اساساً تقسیم مخلوقات به مجرد و مادی از منظر متون دینی مورد توجه و پذیرش است تا بتوان گفت که در بیان احکام آنها میان متون دینی و فلسفه تعارض وجود دارد؟ به‌نظر می‌رسد برای اینکه به دیدگاه متون دینی در پذیرش تقسیم مزبور دست یابیم، سه موضع از آیات و روایات را می‌توانیم مورد بررسی قرار دهیم: 1. مواردی که به بیان خلقت اولین مخلوق خداوند متعال پرداخته شده؛ 2. مواردی که به وجود و اوصاف ملائکه توجه شده؛ 3. مواردی که تقسیماتی دربارۀ عوالم هستی و انواع موجودات ارائه شده است. به‌نظر می‌رسد از مجموع آیات و روایاتی که در این مواضع وارد شده‌اند، بتوان تقسیم موجودات به مجرد و مادی را از متون دینی به‌دست آورد.

حوزه‌هاي مختلفي مانند باورهاي مذهبي، نظريات طبيعي و کيهان‌شناختي، و حوزه انديشه‌ورزي درباره مسائل هستي‌شناسي و شناخت‌شناسي را مي‌توان زمينه‌هاي تاريخي تقسيم موجود به مجرد و مادي دانست. اگرچه فيلسوفان ملطي و الئائي آغازگر فلسفي اين تقسيم بودند، اما افلاطون و ارسطو به صورت برجسته و با شاخص‌هاي معين اين تقسيم را مطرح ساختند. اين روند به صورت تکاملي در طول تاريخ فلسفه تداوم داشت و همراه با تحولات در ساير موضوعات فلسفي، تحولاتي نيز در شاخص‌هاي تفکيک‌کننده موجود مجرد از مادي صورت گرفت. در طول تاريخ، فيلسوفان معيارها و ويژگي‌هاي متعددي را براي جداسازي موجود مادي از مجرد مطرح ساخته‌اند؛ صفاتي مانند امتداد، حيِّز، مکان و وضع داشتن، قابل انقسام بودن، قابل ادراک و اشاره حسي بودن، ماده داشتن و علم داشتن. برخي از اين معيارها به تفاوت موجود مادي با موجود عقلي بازمي‌گردد نه تفاوت مجرد و مادي؛ برخي نيز داراي اشکال است، اما برخي را مي‌توان با انجام اصلاحات يا بدون آن پذيرفت.