جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع علوم انسانی در یک معنای کلی، انسان، جامعه و رفتار فردی و اجتماعی آن می‌باشد و در معنای خاص و دقیق‌تر در منظومه فکری اسلام و با رویکرد قرآنی، عبارت است از: «کنش‌ها» و «واکنش‌های» انسان؛ اعم از کنش‌های ظاهری یا باطنی؛ مُلکی یا ملکوتی، جوارحی یا جوانحی؛ فردی یا اجتماعی و امثال آن. بر پایه این معنا، شبکه روابط و کنش‌های انسانی را می‌توان حداقل در چهار دسته رابطه انسان با خود، با خدا، با دیگر انسان‌ها (و جامعه) و با جهان (طبیعت و زیست)، ترسیم نمود. این تلقی از موضوع علوم انسانی اسلامی و قلمرو آن، نتایج زیادی در تحول و تولید این علوم دارد. مقاله حاضر می‌کوشد با روش عقلی و نقلی و بر اساس شبکه روابط یادشده، نتایج مبنای یادشده را در ماهیت و مختصات (کمیت و کیفیت) علوم انسانی اسلامی نشان دهد. برخی یافته‌های پژوهش حاضر عبارتند از: توحیدمحوری در شبکه کنش‌ها و روابط انسانی؛ تنوع مفاهیم و مسائل علوم انسانی اسلامی، تنوع رشته‌های علوم انسانی اسلامی، توسعه‌یابندگی رشته‌های علوم انسانی اسلامی، تنوع و تکثر منابع معرفتی و تنوع کارکردی علوم انسانی اسلامی.

یکی از اساسی‌ترین محور در تولید علوم انسانی، روش‌شناسی آن است. بیشتر مسائل روش‌شناختی، به صورت مستقیم، ریشه در دانش‌های بالادستی نظیر معرفت‌شناسی دارد؛ بنا بر این، روش‌شناسی علوم انسانی، بیشتر از معرفت‌شناسی، تغذیه می‌کند. گرانیگاه معرفت‌شناسی علوم انسانی عبارت است از: ماهیت‌شناسی گزاره‌های علوم انسانی، منبع‌شناسی علوم انسانی و مسأله اعتبارسنجی آن. پاسخ این مسائل، وابسته به نوع پارادایم فکری، متفاوت است و هر کدام نیز نتایج روش‌شناختی خاصی دارند. روش‌شناسی علوم انسانی رایج، ریشه در رویکردها و گرایش‌های فکری به ویژه معرفت‌شناسی در غرب است؛ اما بر اساس دستگاه فکری اسلام، نتایج رو‌ش‌شناختی دیگری حاصل خواهد شد. مقاله حاضر می‌کوشد با روش تحلیل عقلی-فلسفی، ابتدا به صورت اجمالی، به نتایج روش‌شناختی علوم انسانی رایج بر شالوده معرفت‌شناسی در پارادایم‌های غالب، اشاره نماید و در ادامه، یافته‌های روش‌شناختی علوم انسانی اسلامی بر پایه معرفت‌شناسی اسلامی در منظومه فکری علامه مصباح یزدی، تبیین کند. تبیین سازکار تأثیر معرفت‌شناسی در روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی، از یافته‌های این مقاله است.

در قرآن کریم به صورت مستقیم و غیرمستقیم به «عقل» به عنوان یکی از منابع و ابزارهای معرفتی پرداخته و بر اساس آن، بشر به تعقل و عقلانیت دعوت شده است. در برخی آیات قرآن کریم به صورت مستقیم و با دلالت مطابقی از واژه عقل و مشتقات آن استفاده شده و در دسته دیگر به صورت غیر مستقیم و با دلالت التزامی، در قالب واژه‌هایی نظیر: قلب، لبّ، فؤاد و امثال آن و با کارکردهایی نظیر تفکر، تفقه، شعور، بصیرت و درایت به عنوان کارکردهای عقل اشاره شده است. این واژگان در قرآن کریم، مترادف یا مرتبط با کارکردهای معرفتی عقل هستند. بر اساس آیات قرآن کریم، عقل دارای کارکردهای مختلف (اعم از معرفتی و غیرمعرفتی) است. این کارکردها در مسائل علوم انسانی نمایان‌تر است. در مقاله حاضر در مقام جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و در مقام داوری (تجزیه و تحلیل اطلاعات) با روش عقلی و نقلی و با تأکید بر آیات قرآن کریم برخی کارکردهای عقل طبقه‌بندی و تحلیل شده­ است. بر اساس نتایج این نوشتار، کارکردهای نظری و عملی، طبیعی و فراطبیعی، منبعی و ابزاری، انتقادی و روش‌شناختی به عنوان برخی کارکردهای عقل از منظر قرآن مورد تحلیل قرار گرفته است.

از مسائل مهم در حوزه علم‌َشناسی، ارزش‌باری علوم، به ویژه علوم انسانی است. با پذیرش این اصل، مسئله رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی مطرح می‌شود. در این زمینه، رویکردهای مختلفی در غرب و جهان اسلام وجود دارد. برخی مکاتب فلسفی، نظیر پوزیتیویست‌ها بر پایه اصل بی‌معنایی ارزش‌ها و بی‌طرفی علم، از اساس منکر ارزش‌باری علم شده و آن را ناقض عینیت و کاشفیت علم می‌دانند. در مقابل، طرفداران پارادایم تفسیری و انتقادی، محدودنمودن ارزش‌ها را در علم، غیرممکن می‌دانند و معتقدند، علوم، مملو از ارزش‌های مختلف است. آنان به جهت اینکه نتوانستند از رئالیسم معرفت‌شناختی و ارزش‌شناختی دفاع کنند؛ با نسبیت‌گرایی معرفت‌شناختی مواجه شدند؛ اما بر اساس اندیشه اسلامی، ضمن پذیرش اصل ارزش‌باری علم و تبیین آن، می‌توان از واقع‌نمایی و عینیت، به ویژه رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی، دفاع نمود. مقاله حاضر می‌کوشد با روش تحلیل عقلی، بر اساس منظومه فکری اسلام، به رئالیسم ارزش‌شناختی در علوم انسانی اسلامی بپردازد. از یافته‌های مقاله حاضر، واقع‌نمایی ارزش‌شناختی علوم انسانی و به تبع آن، برخی نتایج معرفت‌شناختی و روش‌شناختی نظیر ثبات و جاودانگی ارزش‌های پایه، نقش تسهیل‌گری ارزش‌ها در فرایند علم و تعیین منابع معرفتی است.