جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رفق و مدارا از جمله ارکان جامعه اخلاقی و اخلاق اسلامی می‌باشد که به سبب زیست اجتناب‌ناپذیر انسان در تعامل با دیگران، به عنوان راهکار دینی و کارآمد اجتماعی، موجب تسهیل در روابط می‌گردد. سفارش مکرر به رفق و مدارا در آیات قرآن کریم، گفتار و کردار رسول‌الله(ع) و امیرمؤمنان(ع) مشاهده می‌شود که نتایجی نظیر افزایش روزی و برکت، گشایش سختیها، نیل به اهداف، سلامتی دین و دنیا، نیل به موفقیت و حکمت را به دنبال خواهد داشت. این پژوهش درصدد است تا ضمن تبیین اهمیت رفق و مدارا در فرمایشات ثقلین به بیان پیشبرد، پیامد و کاربست آن در سیره نبوی(ص) و تطابق آن با حکومت علوی(ع) بپردازد و به این پرسشها پاسخ دهد که اولاً در سیره حکومتی پیامبر(ص) مهم‌ترین موارد رفق و مدارا کدام بوده است؟ ثانیاً رفق و مدارا در سیره حکومتی امام علی(ع) چه میزان تطابق و کاربستی را با سیره نبوی(ص) دارد؟ در این نوشتار،‌ با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن ارائه معنایی دقیق و جامع از مفهوم «رفق و مدارا» و مؤلفه‌های آن، با مطالعه منابع روایی و تاریخی معتبر فریقین، نوع زیست سازوارانه رسول‌الله(ص) با هفت گروه مختلف شامل «محاربان»، «باغیان»، «امتناع کنندگان از بیعت»، «مخالفان»، «توهین‌کنندگان»، «عاملان و قاصدان ترور» و «پیروان ادیان و مذاهب و اهل ذمه» بررسی شده و مهم‌ترین شیوه‌ها و دستورالعملهای ایشان در این موارد شناسایی و تبیین گردیده و میزان تطابق هریک از اینها، با رفق و مدارا در سیره حکومتی امام علی(ع) نیز بررسی شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که در تمامی موارد مذکور مشابه این نوع از مدارا و رفتار به مصداق روایت «حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ» را در سیره و حکومت امیرمؤمنان(ع) نیز شاهد هستیم.

مصاحف صحابه در مواردی ازجمله ترتیب سوره‌ها در مصحف، تعداد سوره‌ها، نام سوره‌ها، به‌کاربردن لهجه‌های متنوع، جای‌گذاری کلمات مترادف به‌جای واژگان اصیل قرآنی وافزودن اضافات تفسیری توسط برخی از صحابه، با یکدیگر اختلاف داشتند. این اختلافات تاحدی طبیعی بود؛ زیرا صحابه، مصاحف خود را به‌منظور استفاده شخصی تدارک دیده بودند؛ بااین‌حال، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و اقتدای عموم مسلمانان به صحابه در قرائت قرآن، اختلافات صحابه دراین‌باره به‌سطح جامعه کشانده شد و درزمان خلافت عثمان به‌اوج خود رسید. عثمان برای جلوگیری از اختلافات، مصاحفی را به‌عنوان مصاحف معیار تدوین کرد و به شهرهای مهم اسلامی فرستاد که به مصاحف امصار مشهور شدند؛ بااین‌وجود، بنابه‌دلایلی ازجمله وجود اختلاف در مصاحف امصار وابتدایی بودن خط عربی، اختلافات قرائی متوقف نشد وحتی افزون‌تر گشت. روایات منقول از عثمان دررابطه با وجود لحن در مصاحف و روایات منقول از عایشه دررابطه با شکایت به طرز نوشتن برخی لغات در مصاحف از آغاز نشان از وجود اختلاف در مصاحف امصار بود. اختلافات مصاحف امصار عبارتنداز: اضافه وکم شدن همزه، اضافه وکم شدن «الف»، اضافه وکم شدن «واو»، اضافه وکم شدن «ل»، اضافه وکم شدن «ف»، اضافه وکم شدن «ه»، تفاوت در نقطه‌گذاری و اعراب، تغییر حرف به هم‌جنس خود و تغییر برخی واژگان. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نشان داده است که تنها موارد معدودی از اختلاف لهجات از زمان صحابه در مصاحف باقی مانده و اغلب اختلاف‌های مصاحف صحابه با توحید المصاحف برطرف شده است. درمقابل، اختلافات مصاحف امصار مهم‌ترین واصلی‌ترین عامل ایجاد اختلافات قرائی شده و تا امروز ادامه پیدا کرده است.

سیوطی از جمله دانشمندان عامه می‌باشد که با جمع‌آوری احادیث مهدویت در کتاب«العرف الوردی فی اخبار المهدی» به این موضوع ورود نموده و تألیفی از خود به جای گذاشته است. اما با مراجعه به کتاب روشن می‌گردد این تألیف صرفاً به جمع‌آوری احادیث اقدام نموده که به تبع آن عاری از باب بندی موضوعی می‌باشد. این معضل باعث گردیده تا پژوهشگران با مراجعه به این کتاب برای یافتن موضوع مورد نظر دچار سردرگمی و با مجموعه احادیث وارده در یک موضوع روبه‌رو نشوند تا بتوانند تحلیل‌هایی از آن باب ارائه نمایند. تحقیق حاضر با روش گونه‌شناسی توصیفی _ تحلیلی و با بررسی ساختار و محتوای کتاب می‌کوشد تا با واکاوی کل کتاب و جداسازی احادیث آن در باب‌های مختلف به نظام‌مند نمودن روایات مطرح شده بپردازد. عنوان کتاب دارای مفهوم و مراد خاص است؛ «العرف» دارای دو معنی مکان و شیء مرتفع و بو و عطری پاک و خوشبخو و «الوردی» نور و درخشش می‌باشد که در مجموع به معنای احادیث و روایات عالی، مشهور که همچون نور می‌درخشد و عطر خوش او همه‌ مکان‌ها را فرا گرفته است. کتاب برگرفته شده از الاربعین ابونعیم اصفهانی و دارای نه نسخه خطی در کتابخانه‌های مختلف و سه نسخه چاپ شده در عصر حاضر می‌باشد. 120حدیث از مجموع 255روایت مأثور بوده و این روایات در باب‌هایی نظیر اوصاف ظاهری حضرت مهدی؟عج؟ مردی از خاندان رسالت بودن، حوادث زمان ظهور و نشانه‌های آن، رویدادهای پس از ظهور و مدت حکومت دسته‌بندی شدند. در بخش دیگر به ماخذیابی از احادیث در کتاب پرداخته شد که مشخص گردید از 100 روایت نقل شده، 50 روایت از صحاح سته و باقی احادیث از منابع متفرقه بیان شده است. نکته حائز اهمیت آن‌که نیمی از مطالب موجود در کتاب روایت مأثور نمی‌باشد؛ بنابراین در این پژوهش از دسته‌بندی آنها صرف‌نظر شده و تمرکز اصلی بر احادیث نقل شده از نبی مکرم اسلام می‌باشد.

موضوع اسراف یکی از موضوعات مهم دینی است که از جهات گوناگون شایسته پژوهش می‌باشد و غالباً از وجه نظر فقهی و اخلاقی بدان نگریسته می‌شود تا جایی‌که حرمت شرعی آن در آیات و روایات متعددی مطرح گردیده و قبحِ اخلاقی آن از نظر عقلی نیز به نظر امری روشن می‌رسد. از نظر مفهوم‌شناسی، اسراف مفهومی بسیار جامع بوده و هرگونه زیاده روی در کمیّت، کیفیّت، بیهوده‌گرایی و اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود؛ برای نمونه از زیاده‌روی در هزینه‌های زندگی گرفته تا هر انحراف جنسی، قدرت‌طلبی در جامعه و حتی ظلم به نفس، در زمره اسراف بوده و تمامی این موارد در عین حال که موضوعی فقهی هستند، در حوزه اخلاق اجتماعی نیز مطرح می‌شوند. این موضوع در روایات شیعه و اهل‌سنت به وفور منعکس شده و آنچه در این میان حائز اهمیت است، وجود روایاتی در منابع حدیثی، کتب سیره و... است که در ظاهر، برخی از اموری که زیاده‌روی و اسراف در آن صورت می‌گیرد را از مقوله‌ی اسراف خارج می‌نماید. ظاهر این گروه از روایات، متناقض با دیگر روایاتِ باب اسراف و همچنین متناقض با مفهوم لغوی، عرفی، شرعی و اخلاقی اسراف می‌باشد. آنچه در این مقاله دنبال می‌شود، واکاوی متن پژوهانه روایات معارض اسراف همراه با تبیینی دقیق و نظامند از آن اخبار بوده که به روش تحلیلی- توصیفی صورت می‌پذیرد. بررسی متن پژوهانه این روایات، نشان می‌دهد که اولاً رویات موهم تعارض در موضوع اسراف در دو دسته «روایاتی که در ظاهر، بعضی امور و اشیاء را از موضوع اسراف استثناء می‌نماید» و «روایات اسراف در انفاق، افعال البر و...» تقسیم می‌شود و ثانیاً تعارض موجود میان دو دسته از روایت مذکور، تعارض حقیقی و مستقر نبوده و میان این روایات امکان جمع عرفی وجود دارد؛ از این‌رو این‌گروه از روایاتِ متعارض - مشروط به صحت سند- باید با قرائن دیگر متن پژوهی سنجیده شده و نباید با یک بررسی ظاهری و اجمالی حکم کلی بر اسراف یا عدم اسراف در برخی حوزه‌ها نمود.

حدیث و تفسیر قرآن پیوندی دیرین دارند و تفسیر روایی از کهن‌ترین گونه­های تفسیری می‌باشد که برای توضیح و تبیین آیات‌الهی شکل گرفته است. از جمله آیاتی که در تفاسیر روایی محل بحث جدی و اختلاف در میان مفسرین بوده، آیهG...فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًىF است. خطاب امری خداوند در آیه، موجب برداشت‌های گوناگون میان مفسرین شده است و از این رو اهمیت بررسی موضوع به خوبی نمایان می‌شود. چرایی صدور این دستور از سوی خداوند متعال مسأله اصلی پژوهش بوده و با بررسی روایات تفسیری در تفاسیر و متون روایی عامه و خاصه مشخص گردید هفت دیدگاه وجود دارد که محوریت حکمت این امرِ الهی را بیان نموده است. پردامنه‌ترین این دیدگاه‌ها مربوط به جنس نعلین حضرت موسی که از «پوست میته» بوده می‌باشد. دیدگاه دیگر روایتی از حضرت‌ولی‌عصر؟عج؟ است که با رد دیدگاه قبل، علت این فرمان الهی را «خارج نمودن حب اهل‌بیت ایشان» بیان نموده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی و با بررسی رجالی و متنی روایات دو دیدگاه مذکور، انجام گرفته است. مهمترین دستادورد پژوهش آن است که مشخص گردید اولاً قاطبه روایاتِ مربوط به پوست میته در منابع تفسیری روایی اهل‌سنت بوده است؛ ثانیاً از حیث تکرار، فراوانی روایات اصحاب، بیش از روایات رسول‌الله؟ص؟ می‌باشد؛ ثالثاً عمده‌ی احادیث اصحاب، از نظر سندی متنی دارای ضعف و جعل می‌باشد. همچنین در منابع تفسیری روایی شیعه، احادیث دال بر پوست میته علی‌رغم آنکه سندی صحیح دارد، ولی به سبب تعارض با قرآن، عدم موافقت با خانواده‌ی حدیث و مبنای فقهی شیعه، مشخص گردید که بر مبنای تقیه صادر گردیده و قولِ صحیح، همان روایتِ صادرشده از ناحیه مقدسه حضرت ولی‌عصر؟عج؟ می‌باشد. این حدیث به سبب دارا بودن سندی معتبر، پذیرش توسط اندیشمندان شیعه، سازگاری با قرآن کریم و دیگر احادیث هم‌خانواده، قول ارجح در تفسیر این آیه می‌باشد که حکمت دستورِ خداوند را خارج نمودن حب خانواده از دل بیان می‌نماید.

مُتِمَهْدیان افرادی هستند که به دروغ خود را به جای امام دوازدهم در بین عموم جامعه معرفی می‌کنند. احمد اسماعیل بصری از جمله مُتِمَهْدیانی است که در سال‌های اخیر گام در این عرصه گذاشته و با دادن وعده‌هایی به مردم تمام تلاش خود را در انحراف آنها از مذهب تشیع به کار بسته است. احمد اسماعیل‌بصری و انصارش با استفاده از روایات معصومان؟عهم؟ در راستای اهداف خود سعی بر این داشته‌اند که برای خود وجهۀ قابل قبولی درست کنند. پژوهش حاضر به دلیل اهمیت موضوع مهدویت و شناسایی مدعیان این عرصه سعی‌دارد تا به بررسی یکی از روایات مورد استناد آنها موسوم به «مااشکل» بپردازد. آنها با توجه به این حدیث ادعا دارند که منظور از عهدنبی‌الله، سلاح و پرچم به ترتیب وصیت، علم و دعوت به حاکمیت‌الله می‌باشد. تحقیق حاضر به روش کتابخانه‌ای و ساختار و محتوای توصیفی _ تحلیلی با بهره‌گیری از قواعد فقه‌الحدیث به بررسی روایت«مااشکل» پرداخته است و مشخص گردید مواردی همچون تقطیع نادرست حدیث، تأویل‌های نادرست، عدم تشکیل خانواده حدیث، فهم نادرست از تعابیر روایت، عدم توجه به سیاق روایت و عدم توجه به منابع دیگر روایت از جمله مهم‌ترین ایرادات فقه‌الحدیثی روایت مذکور است. هم‌چنین با بررسی رجالی مشخص گردید حدیث تفسیر عیاشی معلق، حدیث کتاب الغیبه دارای دو طریق صحیح و سه طریق ضعیف می‌باشد.

در زیارت آل‌یاسین عبارت «رَبَّانِی ‌آیَاتِه» از جمله عباراتی است که بایسته است در مورد آن تأمل و تعمق بسیار شود تا برداشتی صحیح و دقیق از عبارت مذکور صورت بگیرد. فرضیه تحقیق ارتباط بین «ربّانیّ‌آیاته» و «مرجعیت‌علمی‌، هدایت‌تکوینی و داعی الله بودن ‌اهل‌بیت» می‌باشد. تحقیق حاضر با ساختار و محتوای توصیفی-تحلیلی در تلاش پاسخ به این سوال است که معنای صحیح و دقیق «ربّانیّ آیاته» موجود در زیارت چه می‌باشد؟ همچنین این عبارت از زیارت، دربردارنده چه وصفی از صفات امامت و حضرت ‌ولی‌عصر؟عج؟ می‌باشد؟ در این نوشتار با در نظر گرفتن معنای واژگان «ربّانی» و «آیاته» برحسب روابط متنی (قرآن ‌و روایات)، معانی متصور شده برای «ربّانیّ آیاته» بررسی گردیده است. بر اساس داده‌های این پژوهش، بهترین تبیین از «ربّانیّ آیاته» «شخص آگاه و خبیر به آیات‌الاهی که آن را برای مردم تفسیر می‌کند و بر آیات قیّم است» و «پرورش دهنده موجودات و مخلوقات هستی»؛ همچنین با در نظر گرفتن سیاق عبارت «ربّانیّ آیاته» است که دالّ بر دعوت انسان به توحید است و با توجه به همنشین‌هایی نظیر علم مصبوب و ترجمان کتاب، مرجعیت علمی، عصمت و هدایت ولایی و تکوینی حضرت ‌ولی‌عصر؟عج؟ ثابت می‌گردد.

البرهان سید هاشم بحرانی از جمله مهم‌ترین تفاسیر مأثور شیعه در نیمه اول قرن یازدهم قمری است. تفسیر مأثور یا روایی از قدیمی‌ترین گونه‌های تفسیری است که برای تبیین آیات الهی شکل گرفته است. این روش، در قرن یازدهم با رواج قلمرو اخباری‌گری بر حوزه‌های علمی شیعه، به اوج خود رسید. تفسیر البرهان در زمره تفاسیر مأثور محض محسوب می‌شود و شامل همه سُور قرآن بوده و روایات منقول از ائمه(ع) بدون اظهارنظر مؤلف گردآوری شده است و در آن روایاتی از معصومان(ع) در باب اختلاف قرائت، شیوه تلفظ، یا نوع نزول به‌چشم می‌خورد. دسته‌بندی و نقد انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان، موضوع اصلی این پژوهش است که با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آن پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که اولاً؛ انواع روایات اختلاف قرائت در البرهان شامل: تغییر در شکل ظاهری و تقدیم و تأخیر یا جابه‌جایی کلمات، اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، افزودن نام ائمه در آیات، و تفسیر مزجی است. ثانیاً؛ از نظر تأثیرگذاری در معنا، روایات اختلاف قرائت در البرهان در دو دسته قرائت‌های بی‌تأثیر در معنا و قرائت‌های مؤثر در معنا جای دارد. ثالثاً؛ بررسی البرهان، نشان می‌دهد روایات تفسیر مزجی که در صدر اسلام مایه اختلاف قرائت می‌شده است، در این تفسیر نیز به دلیل ماهیت روایی محض بودن آن انعکاس یافته است، مانند روایات اضافه یا کم شدن کلمه یا جمله در خلال آیات، و یا روایات افزودن نام ائمه در آیات، که غالباً از نظر سندی مخدوش می‌باشند. رابعاً؛ ذیل برخی از آیات در این تفسیر از قرائت‌های ضعیف استفاده شده است که این قرائت‌ها حکم قرآن را ندارند و قرآن کریم از هرگونه تحریفی مصون می‌باشد.

فرمایشات معصومین (ع) در کنار قرآن، از مهم‌ترین منابع تبیین دین می‌باشد که گاهی به صورت شفاهی در غالب روایات و گاه به صورت کتبی به شکل توقیع نقل شده است. در آخرین توقیع از ناحیه مقدسه امام زمان (ع) به علی‌بن‌محمد سمری (آخرین نائب خاص‌)، مسأله‌ی رؤیت و مشاهده‌ی حضرت ولی‌عصر (ع) پس از رحلت آخرین نائب خاص مطرح گردیده است. به سبب اهمیت این موضوع در توقیع، برداشت‌های متفاوتی از آن صورت گرفته که در برخی موارد موجب آسیب، ایجاد افراط و تفریط در حوزه مهدویت گردیده است. اعتبارسنجی توقیع و بررسی دقیق مفهوم «المشاهدة» و امکان دیدار در عصر غیبت، محور پژوهش حاضر است. برای درک دقیق توقیع مذکور، ابتدا با بهره‌گیری از علم رجال و درایة، اعتبار توقیع را ثابت نموده، سپس با استفاده از کتب لغت به بررسی معنای لفظ «المشاهدة» پرداخته شد که پس از ذکر معانی احتمالی نظیر دیدار با اختیار و دلخواه و هم‌چنین نیابت و سفارت خاصّ در عصر غیبت کبری، مشخص گردید در این حدیث معنای «سفارت خاص» مدنظر می‌باشد. سپس با بررسی خانواده روایت، معنای «مشاهده‌ی معیّن» اثبات می‌گردد که منظور، دیداری دوطرفه همراه با اراده و اختیار طرفین می‌باشد و در توقیع شریف این نوع مشاهده‌ی خاص یا همان ادعای سفارت خاص نفی شده است. هم‌چنین با بررسی احادیث متضمن دیدار با حضرت ولی‌عصر (ع) موعود از طرف ایشان و به صورت یک‌طرفه مشخص گردید که مشاهده در معنای دوم یعنی امکان دیدار ولی بدون اختیار و اراده و بدون ادهای سفارت خاص، امری میسور است.

خوف به معنای احساس ترس از خداوند، از جمله واژگان قرآنی، روایی و عرفانی است که در بسیاری از آیات قرآن کریم و روایات و کتب اسلامی به آن اشاره شده ‌است. خوف ترسی ممدوح نسبت به پروردگار است که در افراد مختلف درجات متفاوتی دارد و ظهور آن در افراد بسته به نوع ایمانشان متفاوت است. گاه منشأ ترس گناهان انسان و عواقب آنها است، گاه ناشی از اجرای عدل الهی و گاهی نیز ترس از مقام و مرتبه پرودگاری ناشی می‌شود. در هر صورت خائفین دارای ویژگی‌هایی هستند که قرآن کریم و روایات ائمه (ع) به معرفی این ویژگی‌ها پرداخته‌اند. این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی و تبیین ویژگی‌های خائفین و پاداش آنها پرداخته‌‌است. از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به دائم‌الذکر بودن، توحید محور بودن، باور به معاد، پرهیز از استکبار، توجه به امور دیگران، خردمندی و در شمار مؤمنین واقعی قرار‌گرفتن، اشاره‌کرد. اشاره به پاداش‌های دنیوی و اخروی خائفین هم از جمله مواردی است که در قرآن و روایات به آن پرداخته شده‌است. مهم‌ترین این پاداش‌ها عبارتند از: سکونت در زمین و برخورداری از امداد‌های ویژه الهی، قدرت تشخیص حق از باطل، استجابت دعا، حفظ آبرو و عدم رسوایی، عمل به طاعت الهی و رهایی از گمراهی، سکونت در بهشت، همراهی با خانواده در بهشت، بهره‌مندی از دو بهشت، بشارت سلامت و داشتن آنچه که اراده کنند، دستیابی به مقام فوز، تبدیل عمل حسن به احسن و اعطای روزی بی‌حساب، برخورداری از پاداش‌های ویژه در قیامت، بهره‌مندی از مغفرت و اجر کبیر‌ و مصونیت از خوف و حزن.