جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استفاده از اصطلاح «صحو» را می‌توان بازمانده از سخنان بایزید و جنید دانست. شیخ روزبهان بقلی شیرازی نیز چون بسیاری از مشایخ، به این مبحث پرداخته و هنگام ترسیم مسیر سلوک خویش به جزئیات این مفهوم و تعریف دقیق آن همت گماشته است و در ضمن کلام خویش به گونه‌ای متفاوت و نو از صحو اشاره دارد. پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی بر آن است که نخست معنای دقیق اصطلاح «صحو» در نگرش عرفانی روزبهان روشن و سپس در منظومة فکری وی انواع صحو، سبب پدید آمدن هر یک و نتایج حاصل از آن‌ها مشخص شود. در پایان نیز به گونه‌ای از صحو اشاره شده که متفاوت، نو و مختص شیخ روزبهان است و پیشتر در تفکر عرفانی هیچ یک از مشایخ مطرح نشده و همتایی ندارد؛ و پژوهشگر آن را «صحو روزبهانی» می‌نامد. «صحو روزبهانی» در مقام «عین‌جمع» رخ می‌دهد و فرد صاحی در عین هشیاری، مست است و نسبت به مستی خویش هشیار ‌است و بر آن اشراف دارد. روزبهان سبب پدید آمدن نوع سوم از هشیاری را تجربة «توحید محض» و نیز مقام «عین جمع» می‌داند و نتایج و ثمراتی متفاوت از دیگر انواع صحو برای آن برمی‌شمرد که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: اتحاد ظهوری با معشوق ازل، جاری شدن شطحیات بر زبان، متکلم شدن به منطق‌الطیر و....

اخلاق، مهم‌‌ترین حوزه‌‌ی تعلیم و تربیت صوفیه است. اصول اخلاقی در متون صوفیه، گسترش‌یافته‌ی اصول اخلاقی در اسلام است. همان‌طور که هدف نهایی تمام ادیان، به‌ویژه اسلام، پرورش اخلاق و روح در جامعه‌‌ی بشری بوده است، مقصد عرفان و تصوف نیز رسیدن به این نقطه‌‌ی متعالی است. اصول اخلاقی متصوفه در چهار سطح یا رابطه، قابل بررسی است: ارتباط با خالق، ارتباط با خود، ارتباط با خلق، ارتباط با سایر مخلوقات. در این نوشتار به بررسی یکی از این سطوح ارتباطی، یعنی اصول اخلاقی صوفیه در ارتباط با خلق (مردم) می‌‌پردازیم. این مقصود را در اقوال و آثار فارسی عارفان بزرگی چون: بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی، ابوسعید ابوالخیر، امام محمد غزالی و عین‌‌القضات همدانی پی گرفته‌‌ایم. یافته‌‌های پژوهش، نشانگر آن است که صوفیه، عموم مردم را به اصول اخلاقی‌‌ همچون صدق، سخا، رفق، مدارا و مهرورزی نسبت به همگان ترغیب می‌‌کرده‌‌اند و پیروی از این اصول را به‌عنوان سلوک عوام برمی‌‌شمرده‌‌اند. عرفان اسلامی در این اصول اخلاقی با دو جریان فتوت و ملامتیه، پیوندی تام و تمام دارد و کوشیده است تا از طریق این اصول به اصلاح امور اخلاقی، کاهش تنش‌‌ها و دشمنی‌‌ها میان مردم و ایجاد صلح و آرامش عمومی در جامعه کمک نماید.

ابوعبدالله محمّدبن­ خفیف یکی از مشایخ جریان­سازِ شهر شیراز در مسیر تحول تصوف است. اگرچه نام وی در کتب تراجم بسیار شنیده شده، اما نگرش عرفانی او به درستی بررسی و شناخته نشده است و همین امر سبب شده تا جهان­ بینی وی را انعکاسی از مکتب عراق و به خصوص جنید تصور کنند و او را سفیری برای انتقال اندیشه­ های عرفانی عراق به فارس بدانند. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ کبیر روشن گردید که هرچند ردپای تعالیم مشایخ عراق در جهانِ اندیشگانی وی دیده می­شود اما تعاریف، نظرات و تصمیماتی ناهماهنگ با نگرش عرفانی مکتب بغداد هستند که خط مشی حقیقی او را مشخص می­کنند. این نقاط انفکاک عبارتند از: پذیرش جهان­ بینی حلاج و رویم، مباح دانستن سماع، ترجیج دادن فقر بر غنا و کسب بر توکل و سوال، رد مشاهده ­ی خداوند و گستاخی با او و در نهایت پذیرش عشق الهی. اگر بپذیریم که جهان­ بینی ابن­ خفیف زیرمجموعه­ ی مکتب عرفان بغداد قرار نمی­گیرد، «اعتدال در نگرش و منش»، «تمهیدگری برای ورود عشق » و «وسعت میدان تأویل»، کلید واژه ­هایی در نگرش شیخ کبیر هستند که آغاز مکتب عرفان شیراز را نوید می­ دهند. در واقع اهمیت شیخ کبیر در پیوندی است که میان صوفیان دوره­ ی کلاسیک عرفان بغداد و صوفیان متاخر مکتب عرفان شیراز برقرار می­کند. ابن­ خفیف را می­توان حلقه­ ی اتصال مکتب عرفان عراق به مکتب عرفان شیراز دانست.

شیخ روزبهان یکی از مشایخ تأثیرگذار در تحول جریان تصوف است که به سبب پیچیدگی‌های نظام اندیشگانی و زبانی‌اش کمتر شناخته‌ شده‌است. یکی از این پیچیدگی‌ها که در مرکز نگرش عرفانی وی قرار دارد و با تثلیث بنیادین ساختار فکری او یعنی: «عشق، زیبایی و تجلی» و نیز مراحل سه‌گانۀ سلوک روزبهانی پیوندی ناگسستنی برقرار می‌کند، اصطلاح «التباس» و لایه‌های مختلف معنایی آن است. به رغم پیچیدگی مفهوم «التباس» و اهمیت آن در زمینۀ ادراک جهان‌بینی عرفانی روزبهان، تاکنون تحقیقی که تمام جوانب این اصطلاح را روشن گرداند، انجام نشده‌است. در این پژوهش با تفحص و غور در آراء شیخ، روشن می‌شود که اصطلاح التباس در نگرش شیخ، دو معنای کلی دارد؛ نخست، التباس در معنای سادۀ پوشش و لباسی از جنس طاعت، نور و زیبایی است و دوم، در معنای حجاب یا واسطه‌ای است که ظرف تجلی است و تجلی از مسیر همان حجاب رخ می‌دهد. «التباس» در معنای دوم خود، کارکردی بسیار اساسی در تمام منازل سلوک شیخ دارد. اگر سلوکِ مبتنی بر منظومۀ فکری روزبهان را دارای سه منزلگاه اصلی (عشق انسانی، عشق الهی، معرفت و توحید) فرض کنیم، التباس، با سه لایۀ معنایی گوناگون، یعنی تجلی التباسی از نوع اول، تجلی التباسی از نوع دوم و تجلی التباسی از نوع سوم، در تمام مراحل حضور فعال دارد.

یکی از آثاری که در طولِ تاریخ بارها استنساخ شده و نسخِ گوناگونی از آن به دست ما رسیده، غزلیات شمس اثر مولانا جلال الدین محمّد است. جامع ترین تصحیح موجود از این اثر، به حدود نیم قرن پیش برمی گردد که بدیع الزمان فروزانفر بدین کار همّت گمارده است. از میانِ نسخِ متعدّدِ غزلیات شمس ـ چه نسخه هایی که فروزانفر در اختیار داشته و معرفی کرده و چه نسخه هایی که در دسترس ایشان نبوده است ـ تا اواخر قرن نهم، 12 نسخه، ترقیمه دارد. در این تحقیق، اجزایِ مختلفِ این ترقیمه ها اعم از زبانِ ترقیمه، تاریخِ کتابت، نامِ کاتب و... مورد بررسی قرار گرفته است. یکی از مهم ترین کارهایی که در زمینه نسخه شناسی بایسته است، ارائه تصاویر ترقیمه ها به مخاطبان است؛ هرچند این مسأله در فهرست نگاری نسخ خطّی تا به امروز رعایت نشده است. در این پژوهش پس از بررسی دقیق اجزای مختلف ترقیمه ها به نکاتی دست یافتیم که پیش از این مغفول مانده بود؛ از آن میان می توان به ترقیمه نسخه قره حصار اشاره کرد که اختلاف هایی در خواندن تاریخ این ترقیمه وجود داشت؛ امّا به کمک شواهد درونی و بیرونی تاریخ صحیح ترقیمه استخراج شد و از این طریق قدیمی ترین نسخه ترقیمه دار، مشخص و معرفی گردید.

دیدار با خویشتن و رسیدن به حقیقت خود یکی از اصول مسلم و نهایی سلوک الی الله است که بسیاری از آثار عرفانی به طور اشاره وار، تمثیل گونه یا مبسوط به آن پرداخته اند. آنچه عارفان در این حیطه بیان کرده اند، در برخی موارد منطبق با آن چیزی است که در علم روان شناسی در مورد خویشتن و مفاهیم مربوط به آن آمده است. این مساله یعنی خویشتن و تجربه شهود عرفانی در زبان مولانا گاه با تعابیر و نشانه هایی بیان می شود که افسانه نارسیس در عالم اسطوره را تداعی می کند؛ عناصری همچون آب، چشمه، جویبار، چهره، دیدار، عکس خود در آب دیدن و ... به ویژه در کنار هم در غزل مولانا که در جنبه روساخت این افسانه را در نظر می آورد و از جنبه های درونی و ژرف ساختی، فضای پدیداری، پیشینه ها و برآیندها ما را از آن دور کرده، آن را دو امر مجزا و با دو جنبه متمایز ارزشی و مربوط به دو عالم عرفانی و اسطوره ای می کند.این پژوهش برآن است تا ضمن نگاهی به این افسانه، ردپای خویشتن و تجربه دیدار، نام ها، دال ها و شکل های بروز و توصیف آن و نیز روند دست یابی به آن را ضمن توجه به دیدگاه های روان شناسی به ویژه آموزه های یونگ در گستره غزل مولانا بکاود و مرز و حدود این دو پدیده مشابه و در معنا متفاوت را روشن کند که یکی نفی هستی و شهود حق و دیگری اثبات هستی و خودشیفتگی و به عبارتی فریفتگی به ظواهر، نقاب ها و سایه ها و به بیانی دیگر شرک، کفر و نادیده انگاشتن حقیقت است. گفتنی است که نگاه فروید به افسانه نارسیس آن را کاملا در نقطه مقابل مفهوم تجربه دیدار و مفاهیم عرفانی مرتبط با آن قرار می دهد و در این راستا تحلیل یونگ از برخی عناصر مرتبط با اسطوره راهگشاتر است.

شیخ شطاح، روزبهان بقلی شیرازی، عارف بزرگ قرن ششم، به قول کارل ارنست، «شخصیتی فراموش شده در پژوهش های صوفیانه است» که طریق وصول به کمال معنوی را در عشق و زیباپرستی می جست. وی با تالیف بیش از چهل اثر، به خصوص کتاب عبهرالعاشقین، توانست برخی از بدیع ترین اندیشه ها، تصورات و مکاشفه های عرفانی را با نثری زیبا و شاعرانه و البته دیریاب، بیان کند و بزرگانی چون ابن عربی، عراقی، سعدی و حافظ ... را تحت تاثیر خود قرار دهد. ما در این مقاله، ضمن معرفی این شخصیت برجسته، به بررسی اجمالی تاویل های قرآنی وی در دو اثر معروفش: عبهرالعاشقین و تفسیر عرایس البیان، بر اساس مکتب عشق و جمال پرستی می پردازیم.

موضوع شهید وشهادت، درعرفان اسلامی، موضوعی است تازه و هنوزبه طور مستقل و جامع، درباره آن، تحقیقی صورت نگرفته است. با آن که در شریعت مقدس اسلام، جایگاه شهادت و شهید، به خوبی روشن و آشکار است و آیه و حدیث فراوانی دراین زمینه وجود دارد؛ اما در عرفان اسلامی تنها جمله هایی کوتاه، به صورت جسته و گریخته، در لابه لای متون عرفانی و کتاب های صوفیه یافت می شود که به مفهوم شهادت باز می گردد. در این مقاله، سعی بر آن است که پس از روشن کردن جایگاه شهادت و شهید درنگاه شریعت، به شناسایی و بررسی شهادت و شهید، در عرفان پرداخته شود وعامل های موثر در پدید آمدن شهادت در نگاه عرفان، مورد بررسی قرار گیرد.

تمرکز بر نفس و خودشناسی و نیز توجه به منِ قدسی، ازجمله موضوعاتی است که عرفان و تصوف را با روان­شناسی پیوند می­ دهد. تصوف­ پژوهان غربی در مواجهه با متون عرفانی، از مطالعات تطبیقی، رویکردها و روش‌های پژوهشی متنوعی بهره برده ­اند. یکی از دانش ­ها و ابزاری که این پژوهشگران در بررسی و تحلیل ­های عرفانی خود استفاده کرده ­اند، روان­شناسی است. شرق­شناسان به کمک بن­ مایه ­های روان­شناختی و روان­کاویِ موجود در متون صوفیانه، رهیافتی نوین در تصوف­ پژوهی ارائه کرده­ اند. مبنای پژوهش حاضر، واکاوی و نقد آثار ترجمه ­شدۀ تصوف­ پژوهان غربی است که با رویکردی روان­شناختی به عرفان و تصوف نگریسته ­اند. با غوررسی در پژوهش‌های آنان آشکار می­ شود که ضمیر ناخودآگاه، نماد و مسئلۀ تأویل، به همراه زمینۀ «فردیت» در نظام روانی یونگ، توجه به «منِ شکوفا» در روان­شناسی کمال و تکیه بر اصل تمرکز در نیایش عرفانی از مهم­ترین رویکردهای روان­شناختیِ پژوهش‌های عرفانی شرق­شناسان است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که تمرکز بر فرایند «ذکر» و «مراقبۀ» صوفیانه و تلاش عارف برای نیل به منِ ملکوتی، سهم قابل‌توجهی از پژوهش ­­های شرق­ شناسان را به خود اختصاص داده است. فهم و غرض تصوف ­پژوهان از رویکرد روان­شناسی و روان­کاویِ عرفان، لزوماً و مطلقاً، روان‌شناسی نوین و مکاتب روان­درمانگر سده ­های متأخر نیست، بلکه عمدۀ کوشش آنان - به تبع تمرکز عرفای ایرانی بر نفس- بیشتر گرایشی «نفس ­پژوهانه» دارد. از سوی دیگر، آنان در بخش اندکی از پژوهش‌های خود به تطابق آموزه­های عرفانی با مکاتب نوین علم روان­شناسی باور دارند و از این رهگذر به تحلیل و نقد آن نیز برخاسته ­اند.

از پدیدارشناسی در پژوهش‌های مرتبط با امور قدسی (اعم از دین و عرفان) استفاده شده است. به‌تبعِ پدیدارشناسی فلسفی، مهم‌ترین ویژگی‌های پدیدارشناسی دین، توصیف در برابر تحلیل، شهود ذات، تعلیق و همدلی است. بُعد «همدلی» در پدیدارشناسی دین و عرفان، کاربردی بیش از پدیدارشناسی فلسفی دارد. پدیدارشناسی همدلی، توصیف پدیدارشناسانۀ موضوع، از نگاه شخصِ باورمند است. فردریش هایلر در پدیدارشناسی دینی عرفانی خود، با کنارگذاشتن پیش‌فرض‌ها، به عمق «تجربۀ دینی» نفوذ و در رویارویی مستقیم، بی‌واسطه و همدلانه، آن را توصیف می‌کند. آنه‌ماری شیمل با تأثیر از دین‌پژوهی فردریش هایلر و با تأکید بر مؤلّفۀ همدلیِ پدیدارشناسی، خود را از پیش‌فرض‌های انحصارگرایانه رهانیده است تا عرفان و اسلام را دقیق‌تر درک کند. این تأثیرپذیری بیشتر بر الاهیات و عرفان تطبیقی، سیر از ظاهر به باطن دین، وحدت ادیان، نیایش و تأکید بر نمودهای بی‌واسطه و زنده استوار است. در پژوهش‌های آنه‌ماری شیمل، به‌سبب بروز و ظهورِ آشکارترِ پدیدارها در آداب و رسوم اجتماعیِ عامۀ مسلمانان و پیروان تصوف، بر مؤلّفۀ عاطفه و همدلی بسیار تأکید شده که همین امر گاه پژوهش‌های او را غیرمستند کرده است. ازسوی دیگر، گاه پژوهش‌های شیمل به سبب بُعد توصیفی پدیدارها و بی‌بهره‌بودن از مبانی علّیتی و تحلیلی و همچنین اتّکای آن بر دریافت‌های عاطفی شخصی پژوهنده، نمی‌تواند جهان شمول، اقناع‌کننده و دارای تبیین علمی باشد.