جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«روشن‌شدگي» در سنت ذن بودايي و «صحو» در سنت تصوف خراسان اهميت برجسته‌اي دارند، به‌گونه‌ای‌که باعث ايجاد شقاق بنياديني ميان پيروان ذن بودايي و تصوف خراسان شدند. در سنت ذن بودايي، «روشن‌شدگي» به «تدريجي» و «ناگهاني» تقسيم مي‌شود که هریک پيروان خاص خود را دارد. نماينده مکتب «بيداري تدريجي» شن‌سيو و نماينده مکتب «بيداري ناگهاني» نيز هوئي‌ننگ دارد. اختلاف‌نظر آنها در بحث کيفيت حصول رو‌شن‌شدگي چنان جدي بود که سنت بوداييِ بعد از خود را به آيين بودايي «شمال» و «جنوب» تقسيم کرد. در تصوف خراسان نيز اختلاف‌نظر ميان «صحو» و «سکر» صوفيان آن خطه را در برابر هم قرار داد و آنها را ـ دست‌کم ـ به دو دسته تقسيم ‌کرد: صوفيان پيرو صحو مانند خواجه عبدالله انصاري، ابو‌نصر سراج طوسي، و هجويري که ابوالقاسم قشيري نيز نماينده این تصوف به‌شمار مي‌رود. پيروان روشن‌شدگي تدريجي در ذن بودايي اهل سواد و دانش بودند. آنها اهل کتابت بودند و نظريات خاص خود را به‌خوبي در آثارشان تدوين کردند. به‌عبارت ديگر، آنها بيشتر اهل‌ سنت کتابت بودند و در دوره خود در زمره اهل علم شناخته مي‌شدند. در تصوف مبتني بر صحو خراسان نيز صوفيان اهل دانش و کتابت بودند و از سنت مکتوب بهره مي‌بردند و در زمره عالمان زمان خود به‌شمار می‌آمدند. به لحاظ کارکرد، روشن‌شدگي تدريجي در سنت ذن بودايي همان جايگاهي را دارد که صحو نزد صوفيان خراسان داشته است. نوشتار حاضر براساس روش تحلیلی ـ توصیفی و بر مبنای اطلاعات و داده‌های کتابخانه‌ای گردآوری شده است.

رودلف اتو، دین‌پژوه معاصر، معتقد بود در تاریخ ادیان، به امر قدسی نگاه اخلاقی و عقلی شده و کمتر از منظر شهودی به آن نگریسته‌اند. از این‌رو، وی این تعبیر را وافی به مقصود ندانست و تعبیر «نومینوس» یا «امر مینوی» را ابداع کرد. در تحلیل وی، یکی از ابعاد مهم در تجربه امر مینوی، عنصر «مهابت» آن است. هدف از این مقاله نشان‌دادن قوت‌ها و ضعف‌های اندیشه رودلف اتو در تحلیل مهابت امر قدسی است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اتو نگاه عقلی به امر قدسی را در برابر نگاه شهودی بدان می‌دانست و می‌کوشید شهود را اصل قرار دهد. اما از منظر حکمت متعالیه، در شناخت امر قدسی یا خداوند متعال نگاه عقلی در برابر نگاه شهودی نیست، بلکه این دو مبنا با هم هماهنگ و به نحوی مکمل هم‌اند. به نظر اتو، مهابت امر مینوی با دیگر خوف‌ها فرق دارد. این همان چیزی است که پیروان حکمت متعالیه آن را تفاوت بین «خوف» و «خشیت» دانسته‌اند. نظریه اتو از قبیل ذات‌گرایی در برابر ساختارگرایی است.

الیزابت شوسلر فیورنزا از متألهان فمینیست است. او ضمن تعهد به اصول مسیحی با ارائۀ الگوی هفت‌گانۀ هرمنوتیکی خود، یعنی هرمنوتیک تجربه، سلطه، سوءظن، سنجش و ارزیابی انتقادی، تجسم خلاقانه، خاطره و بازسازی و نیز تغییر و صیرورت درصدد تأویلی متفاوت از متن مقدس است. او با هرمنوتیکِ سوءظن در خوانش مردمحور متن مقدس تردید ایجاد می‌کند. وی سپس ویژگی‌های زبانی و دستوری متنِ زن‌ستیز را آشکار و سعی می‌کند تا نوشته‌های دگرگون‌شده را به حالت نخستین بازگرداند. فیورنزا همچنین با «هرمنوتیک اعلان» آشکار می‌سازد که چه واقعیاتی حذف و تحریف یا دچار تغییر شده‌اند. در ادامه با «هرمنوتیک یادآوری» تمام گذشتۀ قابل‌استفادۀ زنان غایب را روایت‌ می‌کند تا در نهایت، با توسل به «هرمنوتیک تجسم و بازسازی» به خلاقیت و نوفهمی در الاهیات فمینیستی دست یابد. فیورنزا در لابه‌لای هرمنوتیک هفت‌گانۀ خود، بحث ضرورتِ گذار از مفهوم کهن‌الگویی به الگوی آغازین را مطرح می‌کند تا از متن مقدس و تفسیرهای آن ثبات‌زدایی کند و بدین ترتیب امکان تفسیرهای جدید را فراهم کند. این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر روش انتقادی، ضمن پرداختن به الگوی هرمنوتیکی تأکید دارد که برای بازآفرینی و دگرگونی الاهیات زنانه‌نگر رهایی‌بخش، باید در کنار عوامل جنسیتی متنی، به عوامل چندجانبۀ فرامتنی نیز توجه کرد. همچنین باید «مجموعۀ سیستم سلطه‌محور» را در تمام ابعاد هرم قدرت در نظر گرفت. علاوه بر آن، ضروری است هم‌زمان با ساختارشکنی، به بازسازی بلاغی نیز توجه نشان داد تا بتوان زنان را از «هوشیاری کاذب»ی که سلطۀ مردسالاری آن را در بطن متن مردمحور مقبولیت بخشیده و به‌نوعی درونی‌سازی کرده است، آگاه کرد تا بتوانند در راستای مبارزه برای رهایی از آن تلاش کنند.

جاناتان زیتل اسمیت از مهم‌ترین منتقدان رویکرد دین‌پژوهی تطبیقی میرچا الیاده می‌باشد که آثاری در زمینه­هایی نظیر «روش‌شناسی مقایسه‌ای»، «طبقه‌بندی ادیان» و نیز دین در جهان معاصر پدید آورده است. تمرکز یک‌جانبه بر تشابه و همسان‌پنداری و کشف الگوهای مشابه در مطالعات تطبیقی ادیان، رویکرد الیاده بود که روش پژوهشی غالب در مطالعات ادیان شده است. در واقع مهم‎ترین نقد بر مکتب الیاده، عدم التفات جدّی به جزئیات تاریخی، زمینه‎های فرهنگی و اجتماعی، عناصر اقتصادی و سیاسی در دین‌پژوهی می‌باشد. زیتل اسمیت، روش تطبیقی الیاده را به «استعمار» موضوع پژوهش متهم نموده و تطبیق را تنها نشانگر عوامل مشترک و مشابه ندانسته است. او در پی ارائه یک الگوی تطبیقی بینابینی دربردارنده تفاوت‌ها و نیز شباهت‌ها بوده و به بررسی و نقد روش‌های اصلی تطبیق - قوم‌شناختی‌، دایره المعارفی، ریخت‌شناختی، تکاملی و مـقایسه کـل‌نگرانه الگـوهای‌ دینی- می‌پردازد. در نهایت، رویکرد «مورفولوژیکی- ساختاری» با تاکید بر مفاد تاریخی و انسان‌شناختی را روش تطبیقی مقبول­تری نسبت به بقیه می­داند.

از زمان نهضت اصلاحات دینی، متفکران فمینیست پروتستان، صدای اعتراضشان را بلند کرده‌اند. آنها به عنوان مؤمنان راستین دین مسیح، ضمن اشاره به اصول اعتقادی پروتستان، خواستار شرکت‌دادن زنان در کلیه حوزه‌های زندگی شده‌اند. این متفکران، عاشق این سنت بوده‌اند، از آن انتقاد کرده‌اند و در شکل‌گیری‌اش سهیم بوده‌اند. در بررسی رابطه فمینیسم و تاریخچه آیین پروتستان، جنبش‌ها و اشخاصی که هدفشان ارتقای انسانیت کامل زنان یا شکوفایی آنان بوده است بررسی می‌شوند. طبق نظر فمینیست‌های پروتستان، پیشرفت واقعی و نمود در این جهان، صرفاً زمانی میسر است که خلقت برابر زنان در تصور خدا عملاً و نظراً تأیید شود. اعتقادات پروتستان‌ها راجع به ویژگی آفرینندگی خداوند، اساس تلاش برای پذیرش زنان به‌ عنوان مبلّغ، رأی‌دهنده و اعضای منصوب‌شده کلیسا را شکل می‌دهد. در این بخش پس از مطرح‌کردن گزارشی تاریخی، متون، موضوعات و اشخاص برجسته دوران اخیر را بررسی می‌کنیم و در آخر با به تصویر کشیدن آینده، رابطه بین فمینیسم و آیین پروتستان را بررسی خواهیم کرد.

تفاوت رويکردها و نظريه‌ها در پژوهش‌هاي ادياني را بيشتر بايد در جنبه‌هاي هستي‌شناسي جست‌وجو کرد. بازتاب نگرش پژوهشگر درباره جهان، اديان و سرشت آن منجر به راهبردها، روش‌ها و نظريه‌هاي خاص مي‌شود و موقعيت‌هاي متفاوت هستي‌شناسي، گفتمان و به‌تبع آن، نتايج متفاوتي را توليد مي‌كند. دو گفتمان در فضاي دين‌پژوهي مقايسه‌اي امروزه حاکم است. گفتمان «پديدارشناسي و هرمنوتيک خلاق با مرجعيت بلامنازع» ميرچا الياده و ديگري رويکرد «پسامدرنيسم و تاريخ‌مدار گذر از الياده» به نمايندگي جاناتان ‌زيتل اسميت که سهم عمده‌اي در نظام‌مند کردن ‌رشته دانشگاهي «تاريخ اديان» دارد. اين مقاله ضمن معرفي، واکاوي و بيان تقابل هستي‌شناسانه حاکم بر نظريه‌هاي اين‌ دو دين‌پژوه برجسته، ارزﯾـﺎﺑﯽ دقيق‌تر و ﻓﻬـﻢ ﺑﻬﺘـﺮي از مطالعه روشمند ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎي ديني در پژوهش‌هاي بين‌ادياني ارائه می‌دهد.

داستان آفرینش در کتاب مقدس (پیدایش 1-3)، از متون قابل تأمل و مورد توجه الاهیدانان فمینیست است. در این متن، موضوعاتی چون آفرینش حوا به عنوان اولین زن، آفرینش او برای کمک به آدم (مرد)، گناه و نقش حوا در وقوع این گناه، هبوط و... طرح شده که همه این موارد مورد توجه عموم مفسران و به ویژه مفسران فمینیست قرار گرفته است. در بررسی تفاسیر فمینیستی از کتاب مقدس، با تنوع و تفاوت‌های جدی تفسیرهای فمینیستی مواجه هستیم. دلیل تنوع تفسیرها احتمالاً تفاوت در الف) مبانی تفسیری و ب) جهان-بینی جنسیتی متفاوت مفسران بوده است. این تفاسیر متفاوت ذیل پنج جریان تفسیری دسته‌بندی شده که عبارت‌اند از: تفاسیر لیبرال، تفاسیر انجیلی، تفاسیر مخالف کتاب مقدس، تفاسیر تعالی و تفاسیر پست‌مدرن. جریان لیبرال (مانند سارا گریمکی و فیلیس تریبل) و انجیلی (مانند گیلبرت بایلزیکین) می‌خواهند در کنار اعتقاد به مبانی فمینیسم، مسیحی باقی بمانند. این دو جریان در داستان آفرینش، به دنبال اثبات برابری در آفرینش و هویت، میان زن و مرد بوده‌اند. هر دو جریان، جنسیت را ساخته جامعه و فرهنگ مردسالار می-دانند. تفاوت جریان لیبرال با انجیلی این است که جریان لیبرال، در مقایسه با جریان انجیلی تعهد کمتری به وحیانی بودن کتاب مقدس دارد و به متن با سوءظن نگریسته و آن را با عدم اعتماد تفسیر می‌‌کند. نویسندگان فمینیستی که در دسته مخالف کتاب مقدس قرار می‌گیرند (مانند مری دیلی)، امیدی به ارائه تفسیر مبتنی بر تجارب زنان ندارند و به دلیل ساختار و متن مردسالارانه کتاب مقدس، ارائه هر تفسیری را موجب استحکام مردسالاری می‌دانند. مفسران تعالی (مانند الیزابت گلد دویس ) در امتداد مفسران مخالف کتاب مقدس با تاکید بر تفاوت ذاتی زن و مرد، با نمادسازی و بازخوانی اسطوره‌ها و معرفی ایزدبانو‌ان به عنوان آفریننده جهان، ادبیات برتر بودن زنان بر مردان را شکل داده و الاهیات مخصوص به زنان را ارائه می‌کنند. در جریان پست مدرن مفسرانی چون میکه بل معتقدند معنای ثابتی در متن وجود ندارد، بلکه متن در تعامل با خواننده تکثر خوانش را پدید می‌آورد.

هدف پژوهشگران در حوزة ادیان مقایسه¬ای، فهم ادیان مبتنی بر توصیف صحیح و نه مبتنی بر توصیه و عقیده است. جنبه¬هاي هستي‌ختي، معرفت¬شناختي، روش¬شناختي و روش¬ها، چهار جنبة به¬هم‌وابسته¬ از مفاهیم بنیادین پژوهش‌اند. موقعيت¬هاي متفاوت هستي¬شناسي (توجیه واقعیت و دیدگاه پژوهشگر دربارة جهان)، معرفت¬شناسي (توجیه معرفت)، روش¬شناسي (توجیه روش) و روش (عمل پژوهش)، گفتمان¬های متفاوتي را توليد مي¬كنند كه به فهم تازه¬ای در جهان ادیان منجر مي‌شوند. نظریه¬های پژوهشی ریشه در مفروضات معرفت¬شناختي محققان دارند و هرچه در مواضع معرفت¬شناختي آنها بيشتر مداقه شود، فهم و مقایسة نظریه¬ها و ديگر عناصر بنیادین پژوهش امکان¬پذیر¬تر خواهد بود. دو گفتمان متأخر که سهم بيشتري در نظام¬مندکردن ¬رشتة دانشگاهی تاریخ ادیان داشته، بر فضای دین¬پژوهی معاصر استیلا دارند، عبارت¬اند از: گفتمان پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلّاق با مرجعیت بلامنازع میرچا الیاده و گفتمان روش مقایسه¬ای تاریخ¬مدار با عنوان «گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان ¬زیتل اسمیت (1938-2017). هرچند آثار فراوانی در حوزة الیاده¬پژوهی هست، ولی خوانش نظریات الیاده و اسمیت از منظر معرفت¬شناسی تازگی دارد. در ایران متأسفانه دربارة زیتل اسمیت کار چندانی انجام نشده است و او به‌رغم اهمیت زیادي كه دارد، همچنان در محافل دین‌پژوهی ناشناخته و غایب است.

جوانگ زه در اواخر قرن چهارم قبل از میلاد می زیست. او بعد از لائوزه یکی از معروفت ترین فیلسوفان چینی است. کتابی بر جای مانده از او نیز یکی از استثنایی‌ترین و بهترین آثار فلسفی ادبی موجود در تاریخ چین و همچنین در جهان است، چون عمیق‌ترین مفاهیم را با ذکاوت خاصی به صورت داستان بیان می‌کند. در این میان، مشهورترین بخش کتاب «رویای پروانه‌» است. او در این داستان مهمترین بحث خود یعنی «تبدل» را بیان می‌کند و حالتی به او دست می دهد که نمی‌تواند میان خود و جوانگ زه تمییز دهد. در این حالت، نزد او هیچ چیز ثابت و مشخص نیست؛ همه چیز در حالت سیلان دایمی است و جوانگ‌زه این حالت را «آغاز بزرگ» نامیده‌است. آنچه که در این میان به چشم می‌خورد این است که جوانگ‌زه سخن از ناتوانی در فهمیدن می‌کند و به روش طعنه‌آمیزی ‌اشاره می‌کند که در واقع باید تفاوتی بین پروانه‌بودن و یا انسان بودن باشد. از این رو جوانگ‌زه در داستان خود سعی دارد که محدودیت‌های ذاتی که حاصل از دلبستگی است را نشان دهد و بیان می‌کند که چگونه این دلبستگی‌ها می‌توانند مانع آزادی باشند. او بارها بیان می‌کند که آزادی واقعی هیچ مرزی را نمی‌شناسد و همچنین موجب قضاوت نمی‌شود. آزادی واقعی زمانی تحقق می‌یابد که فرد با آنچه که هست جریان داشته باشد و مطابق شرایطی که وجود دارد عمل کند. در نهایت برای تحقق آزادی واقعی باید از ماهیت جهان و منبعی که تمام موجودات از آن سرچشمه می‌گیرند، آگاهی یافت.