جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واژه حکمت از دیرباز به‌ عنوان یکی از معناهای محوری حوزه معرفت در قرآن مورد توجه عالمان اسلامی بوده است. از سوی دیگر می‌توان حکمت را به‌مثابه مفهومی جهانی در نظر گرفت که در دوره جدید در غرب ادبیات وسیعی حول آن به وجود آمده و این مفهوم از جهات مختلف فلسفی، دینی، اخلاقی، روان‌شناختی مورد مطالعه قرار گرفته است. در این مقاله، مفهوم قرآنی حکمت در تطبیقی نامتوازن با مفهوم جهانی حکمت و با استفاده از شواهد زبان‌شناختی اعم از ریشه‌شناسی واژه و بررسی روابط همنشینی و سیاقی آن در قرآن تحلیل ‌شده و این نتیجه حاصل ‌شده است که مفهوم قرآنی حکمت در ادامه مفهوم سامی آن، یک مفهوم ساخت‌یافته و دارای بار معنایی غنی دانشی است که با مفهوم جهانی تعریف ‌شده در قالب نظریه تقابل انسان‌محوری با کلام‌محوری تناظر دارد و بر رابطه‌ای پررنگ بین علم و عمل و بر دانشی عملی (مثل مهارت) دلالت دارد. حکمت در قرآن به دو مفهوم الف) یک سجیه اخلاقی و توانایی انسان‌شناختی در مواجهه کلی با زندگی و ب) مجموعه تعالیمی که حاصل ممارست در این توانایی هستند، به‌کار رفته است. مفهوم نخست، گوهر نایابی است که خدای متعال تنها به بندگان خاصی عطا می‌کند اما مفهوم دوم مجموعه آموزه‌هایی است که از سوی خدای حکیم و انسان‌های حکیم برای هدایت مردم صادر می‌شود. حجم عمده این تعالیم را توصیه‌هایی اخلاقی تشکیل می‌دهد که بر معرفتی نظری متکی است که به‌اختصار بازگویی می‌شود.

به‌باور مسلمانان، میان قرآن نازل‌شده و قرآن کنونی رابطه تساوی وجود دارد و هرآنچه که به‌عنوان قرآن نازل شده، در قرآن کنونی است، اما مطابق برخی از روایات، تعداد انگشت‌شماری از صحابه مدعی شده‌اند عبارت‌هایی را به‌عنوان قرآن به‌خاطر دارند که در مصحف وجود ندارد! مشهورترین این عبارت‌ها، آیه ادعایی رجم (الشَّیخُ وَالشَّیخَةُ إِذَا زَنَیا فَارْجُمُوهُمَا أَلْبَتَّةً) می‌باشد. چنین ادعایی به هفت نفر از صحابه، به‌ویژه عمربن خطاب نسبت داده شده است. در این مقاله با ابزار کتابخانه‌ای و روش توصیفی ـ تحلیلی ـ انتقادی، امکان قرآن‌بودن این عبارت از روزنه ادبی و تاریخی مورد بررسی قرار گرفت و نتیجه حاصل آنکه: 1- این ادعا توسط بیش از یک نفر از صحابه نمی‌تواند مطرح شده باشد. 2- عبارت رجم به‌جهت مشکلات مختلفی از جمله کثرت تکامد، فصیح نبودن، متأخر بودن و تعارض با سایر آیات نمی‌تواند قرآن باشد و احتمالاً اقتباسی از آیه 38 سوره مائده است. 3- اشتباه‌گرفتن این عبارت با آیه منافاتی با اعجاز و همانندناپذیری قرآن ندارد.

قرآن کریم به باور مسلمانان از عصر نبوی تا زمان‌ کنونی در هر نسلی توسط افرادی فراوانی نقل شده و همین، ‌بهترین دلیل تحریف‌ناپذیری آن است؛ اما در نقطۀ مقابل برخی از خاورشناسان و حتی مسلمانان مدعی تحریف، با استناد به‌ پاره‌ای از روایات مدعی شده‌اند که برخلاف این ‌تصور عمومی، تنها افراد انگشت‌شماری از صحابه، حافظ قرآن بوده‌اند و با این تعداد اندک، وثاقت تاریخی این کتاب قابل اثبات نیست. جستار حاضر در راستای بررسی این مدعا نخست اندک‌بودن شمار حافظان قرآن در عصر نزول را امکان‌سنجی و در ادامه، واژگان دال بر عمل حفظ (از بر کردن) قرآن در عصر نزول را شناسایی کرده است. در پایان، روایات مورد استناد منکرین بررسی و مشخص شد واژگانی همچون «جمع»، «اخذ» و «حمل»‌ که در این ‌روایات به ‌کار رفته‌اند، در زمان نزول به معنای «حفظ قرآن» نبوده‌اند؛ بنابراین هیچ دلیلی مبنی بر اندک‌شماربودن حافظان قرآن در عصر نبوی وجود ندارد؛ چنانکه حتی اگر آن روایات در رابطه با حفظ قرآن بودند نیز باز مشکلی از این ‌جهت، متوجه اعتبار قرآن نمی‌شد.

مقوله جنگ و نگاه اسلام بدان، از مقولات بحث‌برانگیزی است که دیدگاه‌های گوناگونی از سوی علمای دین و انتقاداتی از سوی غیر مسلمانان را در پی داشته است. آیه 29 سوره توبه که دستور جنگ با اهل کتاب را صادر می‌کند، از مهمترین آیاتی است که با آن بر وجود جهاد ابتدایی در قرآن استدلال شده است. در این مقاله، برداشت تفسیری سه مفسر بزرگ: رشید رضا در «المنار»، سید قطب در «فی ظلال القرآن» و محمد حسین فضل الله در «من وحی القرآن» که سه دیدگاه متفاوت را ارائه می‌دهند، ارزیابی کرده، به نقد می‌گیرد و پس از بررسی نظرات این سه مفسر و نقد تفاسیر آنها، به این نتیجه دست یافته است که آیه در صدد مجازات اهل کتابی است که به پیمان‌هایشان با مسلمانان وفادار نبوده و دشمنی‌های خود را آشکار نموده و به آنها تعدی نموده‌اند؛ مجازاتی که در مقایسه با مجازات مشرکین در واقع تخفیفی برای آنهاست. لذا این آیه نمی‌تواند مجوزی برای آغاز جنگ با مطلق غیر همکیشان باشد.

چکیده: بحث از محکم و متشابه در شمار زیربنایی‌ترین و چالشی‌ترین مباحث در حوزه تفسیر و علوم قرآن قرار دارد که از دیرباز تاکنون مورد توجه عالمان علوم مختلف اسلامی در میان مذاهب و فرقه‌های گوناگون بوده است. این جستار با بهره‌گیری از روش توصیفی– تحلیلی، نظریه جدید محمّد عابد الجابری پیرامون این موضوع را بر پایه آیه 7 سوره آل عمران طرح و تبیین نموده و آن را به بوته نقد گذاشته است. دستاورد پژوهش حاضر این است که وی، «آیات محکم» و «آیات متشابه» در آیه یادشده را ناظر به لفظ و معنا ندانسته، بلکه از جنس پدیده تکوینی و خارجی برشمرده است‌. ایرادات سندی، متنی و دلالی به روایتی که جابری آن را به عنوان سبب نزول آیه مورد بحث اختیار کرده است، عدم تحقّق شرائط سیاق برای آیه 7 آل عمران و نیز ناسازگاری معنای پیشنهادی جابری برای لفظ «آیه» با ساختار کلّی آیه مزبور، از جمله مهمترین نقدهای وارد بر نظریه وی است.

یکی از مباحث علوم قرآنی بحث قرائات است. گمان غالب این است‌‌که اختلاف قرائت محصول پس از زمان ‌پیامبر خدا و نتیجه نبود دسترسی‌ به حضرت است؛ از این‌رو، مسلمانان عصر نبوی در این زمینه با هم اختلافی نداشته‌اند. اما بر اساس روایات، صحابه حتی در عصر و مصر پیامبرخدا نیز با هم بر سر قرائت قرآن اختلاف داشته‌اند. این مقاله درصدد است با نگاهی تاریخی و با روش توصیفی ـ تحلیلی‌ به‌بررسی این روایات بپردازد؛ تا ضمن اشاره‌ به‌پیشینه تاریخی این مسئله و انعکاس بخشی از زندگی پیامبرخدا و صحابه‌‌که مغفول مانده، نشان دهد‌‌که اختلاف صحابه در قرائت قرآن در عصر نبوی از چه کمیت و کیفیتی برخوردار بوده است. مطابق این تحقیق زمان اختلاف صحابه در اواخر حیات پیامبرخدا و بیش‌تر پس از فتح مکه بوده است. صحابه در اموری همچون لهجه، برخی از اضافات، نقل مترادفات و حتی شمار آیات یک سوره با هم اختلاف پیدا کرده‌اند و بیش‌تر این اختلاف‌ها حتی پس از مراجعه‌ به‌پیامبرخدا نیز ادامه ‌یافته است.

یکی از اساسی‌ترین ایرادات وارد بر روایات تفسیری امامیه، مخالفت مضمون این روایات با ضوابط و معیارهای حاکم بر حوزه‌ی تفسیر است. اشکالی که خواننده را یا به انکار روایات مزبور می‌کشاند و یا تعبداً به قبول تفسیری غیر ضابطه‌مند سوق می‌دهد. حال آنکه تفکیک دقیق میان حوزه‌های مختلف زبانی آیات از قبیل تفسیری یا تأویلی و ظاهری یا باطنی و نیز توجه به جایگاه اهل بیت (ع) به مثابه‌ی تعلیم‌دهندگان روش تفسیر و تأویل، امکان تحصیل معیارهای ضابطه‌مندی این روایات را ممکن می‌سازد. بر همین اساس، این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و با تمرکز بر روایات دارای مضامین بطنی و تأویلی روایات تفسیری اهل بیت (ع) ذیل آیات جزء اول قرآن، و با هدف دستیابی به مدل های به کار رفته در خوانش تاویلی اهل بیت (ع) به ارائه مدل هایی در خصوص ضابطه‌مندی چند معنایی این روایات پرداخته است و به شش معیار و مدل دست یافته است. این مدل ها عبارت اند از: تحلیل لوازم معنا، تبیین مصادیق، تشکیکی دانستن مفاهیم قرآنی، اصل وساطت و مظهریت، الغای خصوصیت و تنقیح مناط عقلی و تطابق میان سه کتاب تکوین، تدوین و نفس.

بر این اساس دعا و نیایش به‌عنوانِ بهترین عمل عبادی انبیای الاهی بوده است؛ با این حال پاره‌ای از دعاهای پیامبران در قرآن و حدیث به ظاهر از جهت درخواست نابه‌جا مورد اشکال و با عصمت معصومان (علیهم‌السلام) سازگاری ندارد. در این پژوهش تمامی دعاهایی که در مورد آنها شبهه و پرسش مطرح شده و یا خاستگاه شبهه است و با جستجوی طاقت‌فرسا از منابع متعدد گردآوری شده است، مورد تحلیل، بررسی قرار گرفته و پاسخ‌هایی که در برابر این پرسش‌ها مطرح شده است، نقد و پاسخ‌های نزدیک به واقع را تقویت و برگزیده و یا پاسخ جدید ابداع نموده و در مواردی که پاسخی ارائه نشده است، اقدام به پاسخ کرده است. روش گردآوری مطالب، کتابخانه‌ای بوده و در نحوۀ استناد داده‌ها، از شیوه اسنادی بهره‌برداری شده و در تجزیه و تحلیل مطالب، روش تحلیل محتوایی از نوع توصیفی تحلیلی برگزیده شده است.

آیات مربوط به اراده و مشیت الهی، ازجمله آیات تأمل‌برانگیز قرآن کریم به شمار می‌آید که همواره محل بحث مفسران بوده است. آیه شانزدهم سوره اسراء: «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِکَ قَرْیَةً امرنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیراً» ازجمله این آیات است که به سبب شبهه اراده عذاب از سوی خداوند قبل از استحقاق بندگان و متعلق "امرنا "، در زمره آیات مشکل قرار گرفته است. مفسران برای رفع تعارض آن با آیات و ادله دیگر، تلاش زیادی نموده‌اند که به آراء مختلفی منتهی شده است اما فقدان نتیجه واحد، نشان از حل نشدن مسأله دارد. در این مقاله تلاش شده است تا با رویکرد تحلیلی- تطبیقی در دامنه تفاسیر شیعه و سنی، به این پرسش‌ها درباره آیه فوق پاسخ داده شود: بر اساس ظاهر آیه، اراده عذاب قبل از ارتکاب معصیت چگونه قابل توجیه است؟ آیا متعلق "امرنا " در جمله "امرنا مترفیها ففسقوا "، فسق است یا طاعت؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که اراده عذاب در آیه به سبب گناهان متقدم آنان است نه گناهی که در آیه ذکر شده و منظور از " امرنا "، امر تکوینی است و لذا امر در معنای حقیقی به‌کاررفته و متعلق آن فسق است.

کتاب «منتخب الأثر فی الإمام الثّانی عَشَر؟عج؟»، نگاشته حضرت آیت‌الله‌ ‌العظمی لطف‌الله صافی گلپایگانی، از مراجع بزرگ تقلید شیعه؛ یکی از کتاب‌های روایی معاصر در موضوع احادیث مربوط به امام مهدی(عج) است که مؤلف محترم با تتبع طاقت‌فرسا از کتاب‌های فریقین (شیعه و اهل سنت) گردآوری و آن را مبتکرانه ساختاربندی کرده در بخش‌های متعدد ملحقات و پانوشت‌های متعدد عالمانه، به تبیین و رفع شبهه و چالش از احادیث مهدویت اقدام کرده است. این جستار که روش آن در گردآوری، کتابخانه‌ای و در تجزیه‌ و تحلیل دیدگاه‌ها و مستندات، توصیفی، تحلیلی و انتقادی است؛ باهدف بازشناسی ساختار کتاب «منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر؟عج؟» در چهار محور: 1. توصیف و ذکر ویژگی‌ها؛ 2. محاسن و امتیازها؛ 3. کاستی‌ها و نقد و ارزیابی؛ 4. پیشنهادها، به نگارش درآمده و هر یک از ریزساختارهای ده‌گانه کتاب را ساختارشناسی تحلیلی- انتقادی کرده و به این نتیجه کلی دست‌یافته است که کتاب حاضر با وجود محاسن و ابتکارهای غیرقابل ‌انکار ساختاری، در مواردی دچار کاستی است و بر اساس پیشنهادهای داده‌ شده، به تدوین مجدد نیاز دارد.