جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی ذات و صفات الهی مورد توجّه جدّی اندیشمندان مسلمان در علوم مختلفی از جمله فلسفه، کلام، عرفان و حتّی در بین مفسّرین و محدّثین می‌باشد. در این رساله منحصراً از منظر فلسفی به مسأله ذات و صفات الهی، آن هم به خصوص آراء ملّاصدرا و علّامه طباطبائی می‌پردازیم و آراء این دو فیلسوف را در سنجش با آموزه‌های دینی مقایسه می‌کنیم. ممکن است برخی تصوّر کنند که علاّمه طباطبایی شارح و تبیین کننده آراء ملاّصدرا می‌باشد، بنابراین مقایسه بین دیدگاه ایشان و ملاّصدرا بیهوده است. ولی با دقّت در آراء فلسفی علاّمه طباطبایی خصوصاً در الهیّات بالمعنی الأخصّ متوجّه می‌شویم که هرچند ایشان از فلاسفه حکمت متعالیه به حساب می‌آید، ولی در بعضی دیدگاه‌ها با ملاصدرا تفاوت جدّی دارد. در این رساله با روش کتابخانه‌ای نشان دادیم که در مواردی هر دو اندیشمند به آموزه‌های دینی تقارب دارند؛ نظیر بداهت وجود واجب، برهان صدّیقین و... و در مواردی هم مثل: توحید اطلاقی، اراده الهی و... دیدگاه علّامه طباطبائی با آموزه‌های دینی نزدیک‌تر است.

فيلسوف مسلمان در زمينة شناخت خدا با چالشي روبه‌روست: از طرفي، خداي متعال و پيشوايان دين او را به خداشناسي دعوت کرده‌اند؛ و ازطرف‌ديگر، آموزه‌هايي وجود دارند که تفکر دربارة خدا را منع کرده‌اند. اين امر سبب شده است که در اذهان اين سؤال مطرح شود که آيا اساساً روش فلاسفه در مواجهة عقلاني با اين مسئله درست است؟ اگر روش فلاسفه درست است، پس با اين آموزه‌ها چه بايد کرد؟ همين چالش ما را بر آن داشت که به واکاوي اين ابهام بپردازيم تا معلوم شود که آيا اصلاً امکان شناخت خدا هست؟ و اگر هست، تا چه حد؟ آيا فقط صفات خدا را مي‌توان شناخت يا رسيدن به کنه ذات هم امکان دارد؟ پس براي مشخص شدن دقيق ابعاد اين چالش، در چند مرحله به کاوش خواهيم پرداخت. در مرحلة اول با بيان مختصري سه ديدگاه قابل طرح در اين زمينه را تبيين مي‌کنيم؛ در مرحلة دوم، به بررسی ادلة اين ديدگاه‌ها مي‌پردازیم و در مرحلة نهايي با نقد ديدگاه‌هاي رقيب، ديدگاه برگزيدة خويش را اثبات مي‌کنيم، مبني بر اينکه امکان شناخت اوصاف و افعال الهي وجود دارد؛ هرچند شناخت اکتناهي خدا امکان‌پذير نيست.

آموزه تناسخ به معنای انتقال دائم روح به بدن‌های متعدد در طول بازگشت‌های مکرر به دنیاست. این آموزه از دوره قبل از باستان تا کنون در افکار بشر وجود داشته است. در این‌که چنین آموزه‌ای در ادیان توحیدی راه داشته یا نه، تردید جدّی است؛ اما در میان اندیشمندان مسلمان این بحث به طور جدی مطرح بوده، هرچند اکثراً آن را محال دانسته‌اند. ولی از آنجا که این مسئله تأثیر بسزایی در عقاید اسلامی دارد و کلید حل مشکلات بسیاری مانند زنده شدن مردگان توسط انبیا در همین نشئه دنیوی، مسئله معاد جسمانی همراه با همین بدن عنصری و... است، می‌توان با تبیین جدید از این بحث و نگرش مجدد در ادله منکرین تناسخ، رویکرد جدیدی داشت. رویکردی که شاید بعد از انکار اکثر فلاسفه مسلمان و جدلی الطرفین دانستن امثال شیخ اشراق، واقعاً بدیع باشد و اولین بار توسط استاد فیاضی مطرح شده است. آنچه در این مقاله بدان می‌پردازیم، ابتدا بیان مبانی طرفین بحث و ادله آنهاست، ولی هدف نهایی مقاله، تبیین نظریه‌ای جدید مبنی بر امکان ذاتی تناسخ در عین عدم انکار معاد است.

الفاظ قرآن که آخرین صور نازلة حقایق آن هستند، دارای قواعد زبان‌شناختی و وجودشناختی خاص خود می‌باشند. میان الفاظ، معانی و حقایق قرآن ارتباط وجود دارد، و وجود انسان، هستی و قرآن با یکدیگر تناسب دارند. با دریافت این تناسب فلسفة تأویل و نیز روش تفسیری صدرالمتألهين روشن‌تر می‌شود و نیز افق‌هايی از روش استفاده از قرآن گشوده می‌شود. هدف پژوهش تبیین جایگاه لفظ، معنی و حقیقت در قرآن از نظر صدرالمتألهین است، و روش آن، توصیفی همراه با تحلیل در مباحث وجودی است. از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش توجه به‌ تمایز ماهوی قرآن از سایر متون (اعم از وحیانی و بشری) است؛ چراکه قرآن متنی نازل‌یافته از حقیقت و رقیقة آن حقیقت و متناظر با وجود انسان کامل و هستی است. لذا لفظ، معنی (مفهوم) و حقیقت آن، سه مرتبة وجودی مرتبط باهم و هماهنگ با کل هستی است. با تلفیق اجزای این نگاشته به ‌چگونگی راه یافتن به ‌منطق تأویلی قرآن از خلال آثار صدرالمتألهين اشاره شده است.

مسئلة پژوهش پیش رو این است که آیا می توان در اعتقادات بر اخبار آحاد تکیه کرد یا خیر؟ برآنیم نشان دهیم که امر اعتقادات با تکالیف فقهی تفاوتی آشکار دارد. بدین منظور نگاهی به ادلة حجیت اخبار می افکنیم و میزان کارآمدی آن را در قلمرو واقعیات و اعتقادات بررسی می کنیم. حاصل بررسی اینکه در این قلمرو نیاز به یقین داریم، حال آنکه روایات حتی اگر متواتر باشند، نهایتاً علم به صدورشان می یابیم؛ ولی ازآنجاکه احتمال تقطیع، نقل معنا، پایین بودن سطح فهم برخی روات، تقیه و توریه و... در روایات وجود دارد، اطمینان یافتن به مدلول آنها دشوار است و محتوای آنها در بسیاری موارد یقین آور نخواهد بود. از دیگر سو، در مقام کشف حقایق بر خلاف مباحث فقهی جای جعل اعتبار و حجیت نیست؛ از این رو روایات در حیطة استنباط واقع و بیان اعنتقادات با شرایطی سخت تر از روایات فقهی روبه رویند.