جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطابق دیدگاه علامه، مصلحت عبارت است از بودن شیء بر مقتضاى طبیعت اصلی خود، به‌گونه‌ای که خیر و فایده شایسته و در خور بر آن مترتب گردد بدون اینکه فاسد شود تا از آثار خوبش محروم گردد. این تعریف به سه عنصر اصلی «مصلحت، امری از سنخ بودن و وجود»، «مقتضای طبیعت اصلی اشیاء» و «ترتّب خیر و نفع شایسته بر طبیعت اصلی اشیاء» و دو عنصر فرعی دیگر قابل تحلیل معناشناختی است. پیامد این تحلیل در قلمرو و مصادیق مصلحت روشن می­شود. گرچه تعریف ارائه‌شده تعریف دقیقی است، اما به نظر می­رسد جامع افراد نبوده و تنها شامل مصلحت تکوینی باشد. به همین جهت اگر بخواهیم تعریف جامعی ارائه دهیم، باید بگوییم "مصلحت، شایستگی و تناسب هر امری با مقتضای حقیقت اصلی شیء است". این تعریف به سه عنصر اصلی «مصلحت، امری وجودی و عدمی متناسب با مقتضای حقیقت اصلی اشیاء»، «مقتضای حقیقت اصلی اشیاء» و «وابستگی مراتب مصلحت، به میزان تناسب و شایستگی با حقیقت اصلی اشیاء» و سه عنصر فرعی دیگر قابل تحلیل است. پیامد این تحلیل در قلمرو و مصادیق مصلحت نیز روشن می­شود.

علامه طباطبائي در سه گام به غايتمندي افعال مي‌پردازند: گام نخست اثبات غايتمندي هر حرکتي؛ گام دوم اثبات غايتمندي فاعل‌هاي کمال‌پذير در حرکت‌هاي عرضي و جوهري؛ و گام سوم اثبات غايتمندي فاعل‌هاي کمال‌ناپذير. در اين پژوهش با روش توصيفي ـ تحليلي، بعد از تحليل عبارات علامه به اين نتيجه رهنمون مي‌شويم که تعريف جامع غايت عبارت است از «کمال و تمامي که مراد و مقصود بالذات فاعل براي انجام فعل است». در ادامه با توجه به تقارن معنايي غايت و مصلحت، به بحث مصلحت در افعال الهي و انساني مي‌پردازيم و درنهايت به اين نتيجه مي‌رسيم که غايت و مصلحت، در افعال انساني به‌جهت کمال مفقودي که دارند، خارج از فعل است؛ اما در افعال الهي، نفس فعل الهي است. مطابق اين برداشت، ديدگاه اشاعره‌ که افعال الهي را داراي مصالح نمي‌دانند، همچنين ديدگاه معتزله که افعال الهي را داراي مصالح مربوط به خلايق مي‌دانند، مردود مي‌شود.

عوامل گرایشی فاعل شناسا به منظور رفع نیازهای طبیعی، ادراکاتی بین فاعل شناسا و فعل ارادی‌اش اعتبار می‌کند تا «اراده» را تحریک کند و قوه عامله را به حرکت درآورده، فاعل شناسا را به کمال مطلوب خود برساند. این نوع ادراکات، به «اعتباریات» معروف‌اند که علامه طباطبائی در المیزان و دیگر آثار خود به آن پرداخته‌ است. خاستگاه این نوع ادراکات، به «فطرت» و نوع آفرینش فاعل شناسا در مراتب طولی قوای احساسی و گرایشی او بازمی‌گردد. مهم‌ترین ویژگی‌های اعتباریات عبارت‌اند از: ترتب آثار حقیقی بر یک موضوع اعتباری، قراردادی بودن در عین ریشه در واقعیت داشتن،‌ براساس مصالح مادی و معنوی اعتبار شدن، مستند انتخاب و ارادة رفتارهای اختیاری بودن. عوامل گرایشی، بینشی، کنشی و وحیانی، عواملی‌اند که در پیدایش اعتباریات نقش ایفا می‌کنند. «اعتباریات» به یک لحاظ به «ثابت» و «متغیر» و به لحاظ دیگر به «قبل از اجتماع» و «بعد از اجتماع» تقسیم می‌شوند. رابطه‌ بین این دو تقسیم، عموم و خصوص من‌وجه است. اعتباریات هم به صورت «نسبی»، هم به صورت «مطلق» قابل تصور هستند، و تنها در «تصدیقات» معنا دارند؛ ازاین‌رو باید واژه «تصورات اعتباری» را در کلام علامه توجیه کرد. براساس دیدگاه علامه، «اعتباریات» قضایای همیشه کاذب‌اند؛ زیرا در «اعتباریات» حدّ چیزی به چیز دیگری اسناد داده می‌شود.

عموم فلاسفه مسلمان بر این باورند که صورت های ذهنی بالفعل، از ماورای خود حکایت دارند و آن را امری بدیهی تلقی می کنند؛ اما دیدگاه استاد مصباح در این باره متفاوت است. در این نوشتار، کوشش شده است تا در سخنان استاد تامل، و دیدگاه ایشان تحلیل و تبیین شود. از نظر استاد، حکایت در عمده مراحل (تصورات و قضایا) بالقوه، و فقط در تصدیقات صادق بالفعل است. به عقیده ایشان، برای روشن شدن نحوه حکایت صورت های ذهنی، باید پدیده «حکایت» را تحلیل کرد. به منظور دست یابی به تعریف صحیح و دقیق حکایت، می توانیم با توجه به کاربرد حکایت به تحلیل و بررسی مصادیقی بپردازیم که با علم حضوری می یابیم، تا ببینیم ویژگی حکایت گری تحت چه شرایطی بر مفاهیم ذهنی صادق است؛ سپس، از طریق تقیید تصورات کلی، توسط این شرایط به تعریف حکایت پی می بریم. برای این منظور، باید ارکان و شرایط حکایت را به دقت مورد تحلیل قرار دهیم. نتیجه کار این خواهد شد که «حکایت واقعیتی است روان شناختی؛ و مقصود از آن، انتقال طبیعی ذهن از حاکی به محکی است، به جهت مشابهت تامی که بین حاکی و محکی وجود دارد.» بر اساس این دیدگاه، برای «مشابهت تام» و - به تبع آن – برای حکایت، می توان مراتبی را در نظر گرفت که طبق این مراتب، حکایت به شانی محض، تصوری غیر قضیه ای، تصوری قضیه ای، تصدیقی و حکایت صادق تقسیم می شود.

بر اساس دیدگاه علّامه طباطبائی مصحلت عبارت است از «بودن شیء بر مقتضاى طبیعت اصلی خودش، به گونه ای که خیر و فایدة شایسته و درخور، بر آن مترتب شود؛ بدون اینکه فاسد و از آثار خوب، محروم شود.». این معنای مصلحت، قابل تحلیل به پنج مؤلفه است: 1. «مصلحت»، امر وجودی مستمر است؛ 2. «مصلحت»، مقتضای طبیعت اصلی اشیاست؛ 3. شرط اقتضای طبیعت، فقدان مانع و قاسر است؛ 4. اثر اقتضای طبیعت اصلی اشیا، در صورت فقدان مانع و قاسر، ترتّب خیر و نفع درخور شأن اشیاست؛ 5. طبیعت اصلی اشیاء، به مصلحت میل دارد. تحلیل ارائه شده از «مصلحت»، عنوانی کلی است که قیودی می پذیرد و با اعتبار آن قیود، مصلحت به گونه های مختلف تقسیم می شود که عبارت اند از مصلحت های «نفسی و نسبی»، «نسبی و مطلق»، «منسوب به ذات و عمل»، «تکوینی و تشریعی»، «ثابت و متغیر»، «فردی و اجتماعی» و«مادی و معنوی».