جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این پژوهش به تحلیل صفت عارفانۀ اخلاص از منظر مراتب سیروسلوک در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن نهم هجری می‌پردازد. این بررسی که با روشی توصیفی – تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که اخلاص در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه‌گانۀ سلوک دچار تحول و تبدل محتوایی شده است؛ چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک (فرق)، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. در این ساحت سالک در اتصاف به اخلاص و پرهیز از آفات آن کوشش داشته، با وصف مخلِص شناخته می‌شود. در مرتبۀ دوم (فنا)، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد؛ لذا، اخلاص در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌یافته، اتصافش به اخلاص‌ ترک می‌شود و با وصف مخلَص شناخته می‌شود. در مرتبۀ سوم (بقا)، عارف مظهر اسماء و صفات الهی می‌گردد؛ ازاین‌رو، اخلاص در عارف پس از سلب، مجدداً به‌شکل ایجابی، امّا تحوّل‌یافته، نمود می‌یابد. همچنین، وصف مخلِص در این مرتبه هم بر عارف و هم بر حق جایز می‎شود. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود این‌ه سخنان بیشتر عارفان از اخلاص با ویژگی‌های مرتبۀ فرق، مطابقت دارد؛ اما سخنان عده‌ای از آنان از اخلاص علاوه ‌‌بر مرتبۀ فرق، با خصوصیات مرتبۀ فنا و بقا هم‌پوشانی دارد.

این پژوهش به تحلیل صفت عارفانۀ ذکر در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن هفتم هجری می‌پردازد. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل ذکر از منظر مراتب سیر و سلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی_ تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که صفت ذکر در سخن برخی از عارفان، در هر یک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحوّل و تبدّل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. در این ساحت سالک سعی در اتّصاف به ذکر و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، از این‌رو ذکر در عارف، خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌یافته، کوشش او زایل و اتّصافش به ذکر‌ ترک می‌شود. اما در مرتبۀ سوم یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌گردد، بر این اساس ذکر در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، امّا تحوّل‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد که با وجود این­که سخنان بیشتر عارفان از ذکر، با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عدّه‌ای از آنان از ذکر؛ علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.

این پژوهش درصدد تحلیل استعاره‌هایی است که در پیوند با احساس شرم در مثنوی و دیوان مولوی به ‌کار رفته‌اند. بنیاد نظری پژوهش، استعاره‌های مفهومی است که استعاره را از کارکرد بلاغی به رویکردی برای شناخت برتری داده‌ است. این پژوهش که با شیوه‌ای توصیفی‌تحلیلی انجام شده، سعی دارد پیوند میان استعاره با زیست‌جهان عرفانی مولوی را کشف و تبیین کند. برایند این پژوهش گویای آن است که مفهوم انتزاعی شرم در اشعار مولوی در حوزه‌های عینی و ملموسِ «اشیا و پدیده‌های طبیعی»، «انسان»، «خوراک»، «گیاه» و «حیوان» نمود یافته ‌است، ازاین‌رو فرایند انتقال مفاهیم استعاری از حوزۀ مبدأ به مقصد، در قالب گزاره‌هایی نظیر «شرم شیء است»، «شرم انسان است»، «شرم خوراک است»، «شرم گیاه است»، «شرم حیوان است» قابل درک می‌باشد. بیشترین بسامد کلان‌استعارۀ شرم، مربوط به حوزۀ اشیاست که گویای اهمیت اشیا و پدیده‌های طبیعی در نظام ذهنی مولوی نسبت به دیگر حوزه‌هاست. همچنین الگوهای استعاری شرم در اشعار مولوی به‌واسطۀ حواس پنج‌گانۀ ظاهری، ملموس و قابل درک شده‌اند ازاین‌رو این احساس در نظام ذهنی مولوی امری «لمس‌کردنی»، «دیدنی»، «چشیدنی» و «شنیدنی» است. فراوان‌ترین بسامد تجربۀ حسی مربوط به حس لامسه است که گویای نقش ویژۀ تجربۀ بساوایی در عینی‌سازی مفهوم شرم در نظام فکری مولوی نسبت به دیگر تجارب حسی است. با این ‌اوصاف، می‌توان اذعان کرد که بررسی استعاره به روش شناختی، مفهوم انتزاعی شرم را در نگرش عرفانی مولوی، به‌صورت امری عینی، محسوس و به‌شکل تجربه‌ای زیستی قابل درک کرده‌ است. همچنین این رویکرد، به‌عنوان الگویی مناسب، نظریۀ وصف‌پذیر بودن دریافت‌های عرفانی را تقویت کرده‌ است.

پژوهش حاضر به بررسی مفهوم عارفانۀ درد‌ در دیوان اشعار فخرالدین عراقی‌ می‌پردازد. این درد که همان درد دورافتادگی از خداوند است، جان بنده را از خواب غفلت بیدار و دلش را به دیدار دلدار مشتاق می‌کند و به جست‌وجو و طلب کوی یار می‌کشاند. گفتنی است دردمندی عارفانه در اشعار عراقی، به دو گونۀ متفاوت مطرح است: نخست به شکل دردی ناخوشایند و سهمناک که ذاتاً مطلوب طبع محب نیست و تحمّل این درد برای او بسیار دشوار و گاه ناممکن است، اما محب برای تکامل روحی و تعالی معنوی ناچار است نسبت به درد صبور و شکیبا باشد، تا روزی که به مقام وصال نائل و دردش درمان ‌شود. دردِ دوم به شکلی لذّت‌بخش و شیرین نمود یافته ‌است، به‌گونه‌ای‌ که عاشق بدان تمایل دارد و آن را درمان تلقّی می‌کند. بنیان این پژوهش بر اساس بررسی مفهوم درد، در دو نگرش معرفتی است: نخست نگرش بُعد و دوری، دوم نگرش قُرب. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی هندسۀ فکری عراقی را در بارۀ معرفت درد قابل تفسیر می‌کند و تناقض موجود در شناخت درد در دیوان او را با تکیه بر نگرش‌های یادشده تا حدودی مرتفع می‌سازد.

این پژوهش به تحلیل صفت حرص از منظر مراتب سیر و سلوک در مهم‌ترین آثار تعلیمی صوفیه تا قرن نهم هجری می‌پردازد. این بررسی که با روشی توصیفی-تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که صفت حرص، در هر یک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تبدّل و تحوّل محتوایی شده است، چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک (فرق)، حرص به عنوان صفتی منفی شناخته می‌شود، لذا اقتضای این مرتبه ایجاب می‌کند تا سالک رویکردی کوشش‌مدارانه در پرهیز از حرص داشته باشد. در مرتبۀ دوم (فنا)، جذبۀ الهی، سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد. بنابراین، صفت رذیلۀ حرص در این مرتبه به سبب فنای عارف، از او زدوده ‌می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم (بقا)، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌گردد؛ لذا حرص در او به شکل ایجابی، اما تحوّل‌یافته، نمود می‌یابد. این صفت که در عاشق پس از قرب به معشوق ظاهر می‌گردد، به حرص و اشتیاق عاشق بر درجات بالاتری از قرب و وصال معشوق تعبیر می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد باوجود تناسب سخنان بیشتر عارفان از حرص با مرتبۀ فرق، سخنان برخی‌شان از حرص، با احکام مرتبۀ فنا و بقا نیز هم‌پوشانی دارد.

در این پژوهش، صفت عارفانۀ حیا در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن نهم هجری تحلیل می‌شود. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل حیا از منظر مراتب سِیروسلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی - تحلیلی نوشته شده است، نشان می‌دهد که صفت حیا در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحول و تبدل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. سالک در این ساحت سعی در اتصاف به حیا و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، لذا حیا در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌می‌یابد، کوشش او زایل و اتصافش به حیا‌ ترک می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم، یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌شود. ازاین‌رو، حیا در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، اما تحول‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود اینکه سخنان بیشتر عارفان دربارۀ حیا با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عده‌ای از آنان از حیا، علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.

مکر الهی از صفات بسیار مهّم و برجسته درمعرفت حق‌تعالی و نیز یکی از اوصاف درخور و پر اهمیّت در مباحث عرفانی است و اطلاقش بر انسان به عنوان صفتی نفسانی و رذیله به‌شمار می‌آید. از آن‌جایی که شناخت این صفت منجر به اعتلای روحی و اخلاقی و نیز معرفت الهی می‌گردد، بنا بر این بسیار مورد توجه عارفان قرار گرفته است. در این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی تدوین یافته، ضمن بررسی مکر الهی در قرآن و سنّت و نگرش‌های مختلف عرفانی، به بررسی جنبه‌های عارفانه‌ی آن در اشعار مولانا پرداخته شده است. این بررسی نشان می‌دهد که با وجود تأکیدی که اغلب عارفانِ پیش از او بر خوف و ایمن نبودن از مکر الهی درهمه‌ی مراحل سلوک دارند، اما نگرش مولانا تا حدودی با آنان متفاوت است. او معتقد است سالک به کمک جذبه و عنایت حق، در مقام فنا، از صفات نفسانی‌اش فانی می‌شود. از این رو مکر او که صفتی نفسانی است، در مکر حق فانی شده و به مقام حفظ و امنیت نائل می‌گردد. همچنین او از مکری عاشقانه در ساحت عشق سخن می‌گوید. در این ساحت که نهایت قرب الهی است؛ مکر به عنوان صفت معشوق، برای عاشق زیبنده تلقّی گردیده و خوف از او زائل می‌گردد.

حیا از صفات بسیار مهم و برجسته در فرهنگ و اخلاق دینی و نیز یکی از اوصاف درخور و پر­اهمیت در مباحث عرفانی است که اطلاق آن هم بر حق - تعالی - و هم بر انسان جایز می‌باشد. به جهت جایگاه والایی که این صفت در تعالی روحی و معرفت الهی دارد، بسیار مورد توجة عارفان قرار گرفته است. در این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی تدوین یافته، ضمن بررسی حیا و شرم در قرآن و سنّت و نگرش‌های مختلف عرفانی، به بررسی جنبه‌های عارفانۀ حیا از منظر مولوی با تکیه بر غزلیاتش پرداخته شده است. این بررسی نشان می‌دهد که با وجود تأکیدی که عارفان پیشین بر رعایت حیا درهمۀ مراحل سلوک دارند و برخی آن را ازاحوال مقربان می‌دانند؛ اما مفهوم و دریافت مولوی از این موضوع کاملا با دیگران متفاوت است. وی حیا را در ساحت عشق که از نظر او و سایر عارفان نهایت قرب الهی است؛ گاه لازم نمی­شمارد.

تنزیه و تشبیه از موضوعات هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی کلامی- عرفانی است که به‌ویژه در بحث از توحید، معرفت و ارتباط ذات با اسما و صفات، همچنین در موضوع تجلیات و تعیّنات ذات از اهمیت بسزایی برخوردار است. هدف این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، زمینه‌سازی برای فهم و درک درست‌تر مفهوم تنزیه و تشبیه در اشعار جامی و تطبیق آن با آثار ابن‌عربی و پیروان اوست. این بررسی نشان می‌دهد که جامی دو دیدگاه تنزیه و تشبیه را با هم جمع کرده است و در این زمینه رویکردی تلفیقی دارد. جامی ضمن اثرپذیری از آموزه‌های قرآن و سنت، به‌شدت وام‌دار ابن‌عربی و شارحان مکتب اوست. به اعتقاد جامی آمیختگی و جمعیت تنزیه عقلانی و تشبیه شهودی، منجر به شناخت صحیح و معرفت کامل ساحت الهیت می‌شود. ازاین‌رو مفهوم تنزیه و تشبیه کلیه مراتب وجود، از مرتبه ذاتی تا اسما و صفات و اعیان ثابته و سریان آن در عالَم، همچنین مرتبه وجودی انسان کامل را شامل می‌شود.