جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل گفتمان انتقادی (تگفا) یکی از رویکردهای جدید تحلیل گفتمان است که بر اساس آن عوامل فرازبانی همچون قدرت، تاریخ و ایدئولوژی مورد بررسی قرار می‌گیرد. این رویکرد در نیمه‌دوم قرن بیستم به همت برخی از اندیشمندان و نظریه‌پردازان علم زبان‌شناسی شکل گرفت. تئون وندایک از جمله افراد برجسته و از پیشگامان مطالعه و پژوهش در زمینه تگفاست. به عقیده او ایدئولوژی در گفتمان می‌تواند از طریق راهکارهایی به نام مربع ایدئولوژیکی بازنمایی شود که مبنای این راهکارها، وجود تقابل‌های دوگانه میان گروه خودی و غیرخودی است. گفتمان امام علی(ع) در نامه‌هایش خطاب به معاویه از چنین ویژگی برخوردار است که می‌توان آن را بر اساس رویکرد ون‌دایک و با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی مورد کاوش قرار داد. این پژوهش از آن جهت حائز اهمیت است که در آن ایدئولوژی دو تفکر متقابل در تاریخ اسلام، از طریق روش تگفا برای مخاطب تشریح می‌گردد. یافته‌ها بیانگر آن است که ایدئولوژی امام علی (ع) و معاویه منجر به قطب‌بندی میان دو گروه و به‌ عبارت‌ دیگر تقابل «ما» و «آن‌ها» گردیده است این در حالی است که با تبیین وجوه اختلاف دو گروه در هویت، اعضاء و اعمال جایگاه گروه خودی (ما) اعتلا و جایگاه گروه غیر خودی (آن‌ها) تنزل یافته است. علاوه بر این شرافت نسب، خلوص، ایمان به خدا، معاشرت با نیکان و شجاعت به عنوان مهمترین نکات مثبت «ما» و نفاق، کفر، معاشرت با بدان و پیروی از شیطان به عنوان مهمترین نکات منفی «آن‌ها» در گفتمان امام علی(ع) بازنمایی گردیده است. همچنین به نظر می‌رسد که ایدئولوژی امام علی (ع) یعنی «اعتقاد راستین به دین اسلام» و ایدئولوژی معاویه یعنی«انحراف از دین اسلام» در نتیجه تقابل آن دو متجلی شده است.

تعامل به‌عنوان یک اصطلاح در حوزة زبان­شناسی اجتماعی مترادف با رابطة کلامی است که فهم گفتگو در آن مستلزم توجه به عوامل بیرونی و درونی است. ادب راهبردی مرتبط با تعامل است که در آن از وجهة افراد و حفظ یا تهدید وجهة آن‌ها طبق اصول خاصی سخن به میان می­آید. با این تفاسیر آگاهی از چگونگی وجهة مخاطب در کنش­های گفتاری با بررسی آن‌ها بر مبنای اصول ادب امکان­پذیر است. بر همین اساس، در مقالة حاضر سخنان امام­ علی(ع) راجع به موضوع تقوا در نهج­البلاغه محور پژوهش قرار گرفت و کنش­های گفتاری موجود در آن بر مبنای اصول مذکور با روش توصیفی- تحلیلی موردبررسی واقع شد. این بررسی از آن جهت حائز اهمیت است که موضوع تقوا در کلام کسی که خود اسوة پرهیزکاران است، تاکنون با چنین رویکردی واکاوی نگردیده است. نتیجة پژوهش نشان داد که بیان مستقیم از بسامد بیشتری برخوردار است که‏این امر بیانگر وجود صراحت در کلام امام(ع) و انطباق میان کنش بیانی و کنش منظوری در بالاترین درصد از نمونه‏های موردبررسی است. با این حال، اختصاص یافتن شواهد زیاد به بیان مستقیم تأثیر منفی بر وجهة مخاطب نداشته است؛ چراکه عواملی چون شگردهای تلطیف­کننده، صمیمیت و فاصلة اجتماعی اندک، وجهۀ او را از تهدید حفظ کرده است.