جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیاتی از سوره مبارکه اسراء، از وعید الهی در خصوص دو افساد بنی‌اسرائیل و به‌تبع آن دو عقوبت ایشان سخن گفته‌اند. مقاله حاضر درصدد است به شیوه توصیفی تحلیلی و با استناد به دلایل و شواهد قرآنی، حدیثی و تاریخی، مصداق عینی این وعید را شناسایی نماید. به نظر می‌رسد افساد اول موعود، افساد کنونی یهود با تشکیل دولت اسرائیل بوده و عقوبت نخست، توسط مجاهدان مسلمان که زمینه‌سازان ظهور حضرت قائم (عج) و منتسب به منطقه ایران‌اند، عینیت خواهد یافت . افساد دوم ایشان نیز ـ آخرین افساد شاخصشان ـ همان فتنه موعود دجال خواهد بود و عقوبت دوم توسط امام مهدی (عج) و حضرت عیسی (ع) تحقق خواهد یافت که طبق شواهدی این رخداد در آستانه قیامت خواهد بود. همچنین، بنا به شواهدی منافقانِ دشمن اهل‌بیت (ع) نیز در هر دو افسادِ بنی‌اسرائیل مدخلیت خواهند داشت.

در آیات شریفه 46 الی 49 سوره اعراف، گزارشی ویژه از برخی حقایق و وقایعِ اخروی در ارتباط با چند طیف انسانی، مطرح شده است؛ تحقیق حاضر بر آن است که با روش توصیفی تحلیلی، به این مسئلۀ سه ‌بخشی پاسخ دهد که: آیا این آیات، از واماندگانِ اخروی نیز سخن گفته‌اند؟ و در صورت مثبت بودن جواب، اولاً با چه تعبیری به ایشان اشاره شده است؟ و ثانیاً ایشان چه هویتی دارند؟ حاصل تحقیق آنکه، واماندگانِ اخروی، در این آیات شریفه، حضوری شاخص دارند، اما بر خلاف نظر جمهور اهل سنت، عنوانِ «اصحاب اعراف» ناظر بر ایشان نیست، بلکه با تعبیر «اصحاب الجنه»‌ای که هنوز وارد بهشت نشده و طمع بهشت و خوف جهنم دارند، از ایشان یاد شده است (و «اصحاب اعراف» اشاره به صدر نشینانِ صاحب منصبِ اخروی دارد). این واماندگان، اولاً طیفی منتسب به جامعه اهل ایمان، ولی دارای ضعف در ایمان و عمل‌اند به‌نحوی‌که برآیندِ نهاییِ حسنات و سیئاتشان برابر است. ثانیاً از حیث اجتماعی، در زمرۀ طبقه مستضعف هستند که طعم ظلم و تحقیر مستکبرانِ کافر را چشیده‌اند. روایاتی از اهل بیت ع، در اشاره به حقایق مزبور، پیشتاز و به غایت ممتازند.

خسف شهر بصره، به عنوان یکی از رویدادهایی که در آخرالزمان رخ می‌دهد، از روایات مورد توجه محدثان از قرون اولیه صدر اسلام به بعد بوده است. خسف به معنای فرورفتن، تاریکی و ناپدید شدن؛ یکی از نشانه‌های حتمی ظهور در روایات شمرده شده است. در مورد خسف بصره سه گونه روایت نقل شده ‌است: 1. خسف بصره هم زمان با خسف برخی از شهرهای دیگر؛ 2. خسف بصره به تنهایی؛ 3. غرق شدن شهر بصره در آب. براساس این روایات شهر بصره پس از خسف ویران و نابود می‌شود. موضوع این روایت نخستین بار در نهج البلاغه آمده است. تعداد قابل توجهی از منابع روایی اهل سنت و برخی از منابع شیعی بدون توجه به معیارهای اعتبارسنجی، این روایات را نقل کرده‌اند. امروزه نیز برخی درصدد اعتبار سنجی برخی علایم ظهور از جمله خسف بصره برآمده‌اند ولی هیچکدام بررسی جامع و کاملی در این زمینه ارائه نداده‌اند. این تحقیق درپی پاسخ به این سؤال است که روایات خسف بصره چه مقدار اعتبار داشته و می‌توان بر آن‌ها تکیه کرد؟ در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به این مهم پرداخته شده است. ضعف سند از عمده اشکالاتی است که این روایات از آن رنج می‌برند. نتایج به دست آمده از بررسی این روایات نشان می‌دهد بیشتر آن‌ها از نظر سند ضعیف بوده و نمی‌توان به آن‌ها استناد کرد.

آیاتی از سوره مبارکه اسراء از دو افساد، و به‌تبع آن، دو عقوبتِ موعود برای بنی‌اسرائیل سخن گفته است؛ مفسران پیشین و معاصر، کم‌وبیش سعی نموده‌اند مراد عینی این وعید الهی را ارائه نمایند؛ قدما عموماً آیات شریفه مزبور را به حوادثی در دوران پیش از اسلام تطبیق نموده‌اند اما در دوران معاصر و بعد از تشکیل دولت اسرائیل، تطبیقات جدیدی در این خصوص مطرح شد که علیرغم تشتت، وجه مشترک‌شان، مرتبط ساختن وعید مزبور با فتنه فعلی اسرائیل است؛ همین ادعای مرتبط بودنِ آیات با چالش مهم دوران معاصر، اهمیت کشفِ حقیقت در خصوص آن را دوچندان می‌کند. مقاله حاضر درصدد است با تمرکز بر مُفاد حاصل از نگاه جامع به آیات، روایات و گزارش‌های تاریخی مرتبط با بحث، و به روش تحلیلی _ انتقادی، به ارزیابی تطبیقات ارائه‌شده توسط قدما و معاصرین در این مورد بپردازد. اجمالاً به نظر می‌رسد تطبیق افساد اول به افساد کنونی اسرائیل و افساد دوم به دوران آینده و تطبیقِ عقوبت‌کنندگانِ بنی‌اسرائیل در هر دو وعده به مجاهدانِ مؤمن، قابل‌قبول است.

از رایج‌ترین دیدگاه‌هایی که از دیرباز در خصوص تفاوت دو وصفِ شریفِ «الرحمن» و «الرحیم» مطرح شده، عام بودن متعلَّقِ رحمانیت و خاص بودن متعلَّقِ رحیمیت است. البته دیدگاه مزبور با تقریرات متفاوتی ابراز شده است که رایج‌ترین آن، ناظر بودن الرحمن بر کل انسان‌ها یا کل مخلوقات، و ناظر بودن الرحیم، تنها بر مؤمنین است. تحقیق حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی به تبارشناسی این دیدگاه و عیارسنجی آن پرداخته است. به نظر می‌رسد دیدگاه محل بحث، علیرغم اینکه سعی شده متکی بر شواهدی قرآنی و ادبی معرفی شود، با برآیندِ کاربست قرآنی از «الرحمن» و «الرحیم» مغایرت دارد و ساخت صرفی دو وصف شریف نیز با دیدگاه مزبور همخوان نیست. نهایتاً بر اساس مطالعه کاربست قرآنی و همچنین با ساختارشناسی صرفی، می‌توان چنین گفت که «الرحمن» وصفی ذاتی است که اساساً متعلَّقِ خارجی برنمی‌دارد و «الرحیم» صفتی فعلی و دارای مراتب است که مرتبه‌ای از آن با متعلَّقِ عام و مرتبه‌ای شدید و دائمی از آن، با متعلَّقِ خاص پیوند می‌خورد. البته در روایاتی دیدگاه محل بحث تأیید شده است که اتقان سندی ندارند و با عنایت به برآیندِ محکمِ بحث قرآنی و ادبی، ظاهرشان مردود است، هرچند امکان تأویل به معنایی خلاف ظاهر که موافق دیدگاه مرجَّح باشد فراهم است.

در آیه شریفه 60 سوره فرقان، اجمالاً به اظهار جهل و ازدیاد نفورِ مشرکان قریش در قبال وصف شریف «الرحمن» اشاره شده است. در این راستا، شواهد دیگری نیز در آیات و روایات موجود است. حال مسئله اینجاست که علت این واکنش ویژه چیست؟ مقاله حاضر بر آن است که به روش توصیفی ـ تحلیلی، پاسخ سٶال مزبور را از لابه‌لای متون دینی و تاریخی استخراج نماید. به نظر می‌رسد اولاً اظهار جهل مشرکان قریش صادقانه نبود و بیشتر جنبه تجاهل داشت؛ ثانیاً تجاهل ایشان در قبال «الرحمن»، بهانه‌تراشی برای توجیه و تثبیت گریز از آن بود و ثالثاً انگیزه اصلیِ حساسیت و نفور ویژه مشرکان قریش در قبال «الرحمن» به سه عامل بر می‌گشت: اول آنکه «الرحمن» در فضای آن روز، نماد معبودِ بی‌شریک بود و دوم آنکه «الرحمن» به فرهنگ عقیدتیِ قبایل رقیب تعلق داشت و سوم آنکه «الرحمن» در لسان مٶمنان، پرتکرار و شعارگون بود.

وصف رحمت در قرآن کریم بارها در قالب‌های مختلف به خدای سبحان منتسب گشته و آثاری اساسی و بس مهم برای آن یاد شده است؛ از این رو، ارتقای معرفت در خصوص آن مهم و مفید است. طبیعی است که واکاوی مفهوم «رحمت الهی» ابتدائاً منوط به مفهوم‌یابی خود مادۀ رحمت است. تحقیق حاضر کوشیده به شیوۀ توصیفی _ تحلیلی به تعریفی دقیق‌تر از مادۀ رحمت و در پی آن ارائۀ مفهومی دقیق‌تر در خصوص «رحمت الهی» بپردازد و البته در این مسیر به گونۀ مقتضی از راهکارهای معناشناسی بهره برده است. باری می‌توان گفت: «رحمت» در معنای اصلی‌اش عبارت است از میل درونی به ایصال خیر به «مرحوم»، که از محبت برخاسته از نوعی مبدأ مشترک یا قرب پیشین نشئت می‌گیرد. در مواردِ انتساب مادۀ «رحمت» به خدای سبحان در آیات شریفه نیز، به‌رغم برخی تأویلاتِ خلاف ظاهر، به نظر می رسد مراد از رحمت، مُفادِّ متعارفِ معنایِ پیش­گفته، البته با لحاظ شأن الهی است؛ هرچند از باب مجاز، گاه رحمت الهی، به فعل افاضه و اِنعام الهی یا مصداق خارجی نعمت و فیض الهی نیز اطلاق شده است.

در سپهر واژگان قرآنی، «الرحمن» و «الرحیم»، دو زیبا نامِ خدای سبحان‌اند که در میان اسماء حسنای الهی، جایگاهی ویژه داشته و در آیۀ مهم و شاخصِ بسمله و همچنین برخی آیات دیگر در کنار هم آمده‌اند و روشن است که برای نیل به عرفانِ قرآنی، گریزی از معرفت آن دو نیست. با این‌وجود، وارسی پیشینۀ معناشناسی این دو وصف شریف، دیدگاه‌های متعددی را پیش می‌نهد که غالباً قابل نقدند. یک نقطه‌ضعف مهم در این عرصه، عدم اهتمام لازم در واکاوی ساختار صرفی این دو وصف شریف است؛ لذا تحقیق حاضر سعی نموده با روش توصیفی- تحلیلی، معنای دقیقِ این دو واژه را با رویکرد ساختارشناسی صرفی کشف نماید. به نظر می‌رسد با توجه به خواص اوزانِ «فعلان» و «فعیل»، «الرحمن» به رحمتِ ذاتیِ لبریز و جوشان الهی دلالت داشته، و وصفِ «الرحیم» که ریشه در وصف «الرحمن» دارد، به رحمت فعلیِ مستمرِّ خدای سبحان ناظر است. بر این اساس و با لحاظِ تسامحاتی ناگزیر، می‌توان «الرحمن الرحیم» را به «پُرمهرِ مهرورز» ترجمه نمود.

اصلِ تبعیّتِ پیروان دین توحیدی اسلام از رجال و عالمانِ دین، عقلاً لازم و نقلاً مورد سفارش و تأکید قرآن کریم و احادیث است؛ اما درعین‌حال آسیب‌هایی متوجه روندِ این تبعیّت است. مقاله حاضر در راستای شناسایی یکی از خطیرترین مصادیقِ آسیب‌های مزبور، بر آیه شریفه 31 سوره توبه تمرکز نموده و به روش توصیفی تحلیلی سعی در بازکاوی این آسیب داشته است. بر اساس قرائن موجود، می‌توان به این نتیجه رسید که آیه شریفه، آسیبِ متوجه به تبعیتِ یهود و نصارا از رجالِ علمی و معنوی دینشان را ابتلا به شرکی نهان از جهت اعطای شأن ربوبیت تشریعی به رجال دین دانسته، که بازتاب عملی آن ابتلایِ نهانِ ایشان به‌نوعی عبادت رجال دین است؛ بر این اساس می‌توان گفت هر تبعیتی که ملازم با اعطای شأنی فراتر از طریقیّت محض بر متبوع باشد، مبتلای به آسیب مذکور گشته است. بی‌شک مُفاد آیه شریفه می‌تواند در حکم موعظه‌ای برای امت اسلام و همچنین تعریضی بر سرنوشت ایشان در حوزه مورد بحث باشد.

آیات شریفه 4 تا 8 و هم‌چنین آیه 104 سوره مبارکه اسراء از وعید الهی نسبت به بنی‌اسرائیل سخن گفته است، آیات مزبور در دوران معاصر و بعد از تشکیل رژیم صهیونیستی مورد اهتمام ویژه قرار گرفته و تطبیقات جدیدی در خصوص آن، که مرتبط با فتنه کنونی صهیونیسم است ارائه گردیده است؛ به جهت اهمیت و تاثیرگذاری قابل ‌توجه درک صحیح این آیات، مخصوصا در فضای معاصر، لازم است کاوش‌های دقیق در این خصوص انجام شود؛ در این راستا ضروری است روایات وارده در ذیل این آیات شریفه مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد چراکه اگر صدور جدّی تفسیری از معصوم اثبات گردد حقانیتش قطعی بوده و فصل‌الخطاب خواهد بود. تحقیق حاضر با شیوه توصیفی. تحلیلی در پی ارزیابی سندی و محتوایی و تحلیل کلی روایات وارده در این خصوص در منابع شیعه و اهل‌سنت است؛ در مجموع منابع مزبور، 10 روایت صراحتا به حضرات معصومین منتسب شده است؛ روایات مزبور همگی از حیث سند اشکال‌دارند و از حیث محتوایی نیز غالبا مفاد آنها در خصوص مضمون آیات مورد بحث، با مفاد حاصل از سیاق روشن آیات، مغایر، و غیرقابل انتساب به حضرات معصومین است. با این‌ وجود، روایات موجود در منابع شیعی در خصوص سه مضمون کلی متفق‌اند، که به قرینه شواهدی، محتمل است این مضامین در اصل از حضرات معصومین صادر شده ولی به دلایلی در قالبی محرّف و نادرست منتقل شده است.